Амр уга амрлһн

- Мендвт, ээҗ минь, - гиҗ Үлмҗ, авч ирсн белгəн ширə деер тəвн йовҗ, ээҗəсн менд сурв. – Аав яһла?

Ач көвүһəн ээҗ теврҗ үмсчкəд:

- Чамаг эндр ирх гиһəд, Элстин автобус тосад йовҗ одла. Чамла харһсн угай-и?

- Харһсн уга. Аавиг бийинь йовҗ хəəнəв, - гиҗ Үлмҗ келəд, минь ода тəəлсн һосан өмсхəр седв.

- Аавчн аашна, - болҗ ээҗ адһв. – Сууһад хот у, хотын хөөн амрхч…

Аав орҗ ирв.

- Үлмҗ мөн бəəҗч. Басл өсҗч. Би чамаг үзлəв, болв таньсн угав, - гиҗ көгшə өргмҗтə, байрта дууһар келн, көвүнлə һаран бəрлдҗ мендлв.

Аав ээҗ хойрлаһан баахн зуур күүндснəннь хөөн Үлмҗ эврə амрлһна зураһан илдкв:

- Өрүнд зурһан часла босхв. Хувцан өмсəд, нүр-һаран уһаһад, зурһан час һучн минутла цецгəс услхв…

- Тиим эртəрий? – гиҗ ээҗ алң болсар сурв…- Аавчн долан-нəəмн часла услна.

- Цецгəсиг халун эклтл услх кергтə. Өрүни серүһəр серүн усар. Халун эклснə хөөн серүн усар услхла, киитн усн, халун аһар хойр харһна, цецгəсин урһц баһрна, теднд гем чигн ирхм болҗана. Цецгəсин хөөн темс – хаяр, хавстн, адамч услгдх…

- Хот угаһар көдлхвчи? Чамд амрх кем кергтəлм. Школ эклтл бийдəн невчкн чидл хурах, - гиҗ ээҗ дəкн əəмв.

- Үлмҗ, кедүдгч класс төгсəвч? Һурвдгчиг төгсəсн болхч, - гиҗ аав соньмсв. Би бас цагтан һурвдгч класс төгсəлəв, болв ямаран урһмлыг кезə яһҗ асрхиг медхшв. Услад бəəхлə, тəрəн урһад бəəнə…

- Тəрəн урһх, урһцнь зуг хатяр болх, - гиҗ Үлмҗ цəəлһв. – Болсн-бүтсəрнь асрхла, нег уңгас һурвн кило хаяр авхт, цаглань чикəр асрхла – зурһан-долан кило авхт. Тер цагт далн-найн экн тəрə тəрхм биш, хөрн тав-һуч тəрхмн. Тиигхлə, тана кедг көдлмш хойр-һурвн холванд баһрх, бийстн хойр-һурвн холванд икəр амрхт.

- Аавдан иигəд зааҗ өгич. Эс гиҗ энчнь өдр-сө уга көдлəд бəəҗ муурчана, - гиҗ ээҗ күүндврт орлцв.

- Не, би танад хойр сар бəəхв. Эн цагт тадн хоюрн чигн тəрə услшгот, тəрəнə өвс таслшгот, урһц хураҗ, терүгəн эд-бод кеҗ зовшгот. Медгдви? Би өрүндəн зурһан часла серхв. Тадн нəəмнлə босхт. Болҗану? Өдр болһн асхар нег дəкҗ өөмхв. Амрлһна нарн өдрлə өрүһəр һахуляр заһс аңнхв. Тадн заһсна шөл уухт. Мини амрлһн тиим болхмн.

- Чини наадк үүрмүдчн чамла əдлəр иигҗ көдлхəр бəəнү? – гиҗ аав ачан əрвлхəр седв.

- Мини үүрмүд яһҗ амрсинь би сурһулин җилин эклцəр медəд бəəхв, - гиҗ Үлмҗ келв. – Кен яһҗ амрснаннь тускар бидн тооца бичхвидн….

Аав ээҗ хойр ачиннь иим амр уга амрлһна зура соңсҗ, «көдлмшт дурта, йоста гидг эзн болҗ өсх» - гиҗ байрлв.

А. Маньков «Байр» журналас

Цаһан Сар

Цahaн Cap - хальмг улсин байр мөн. Цаһан Сар - хаврин байр. Ики кезəнəс нааран эн байриг сарин нег шинд темдглдг бəəсмн. Цаһан Сарин байран темлглснə хөөн хальмгуд малдан шин идг хəəһəд һардг бəəҗ. Нүүдлин бəəдлəр бəəдг хальмг улст эннь бас тааста йовдл. Хаврин түрүн сарин нег шинд ичəндəн бəəсн зурмн нөөрəсн сергҗ, нүкнəсн һарна гиҗ мана аав-ээҗнр келцхəнə. Тер мет күн бас эврə седкл-ухаһан медүлəд, олн зүсн керг-үүл күцəҗ, Цаһан Сарин байриг байртаһар темдглдг йоста.

Цаһана өмн өдр гер болһнд күңшү үнр һарһад боорцг шарна. Юңгад гихлə, Цаһан Сарин нег шинд хəəс халуллго бəəҗ болшго, му йор гиҗ, өвкнр тоолдг бəəҗ. Цаһан өөрдҗ аашсн өмнəснь мах, тос, һуйр, балта, кампадь белдəд авчкдг бəəҗ. Урдаснь герəн ахулад, цеврлнə. Дəкəд авдрт бəəсн хувц-хунран һарһҗ өлгдг авъяста. Күүкд улс һуйр искəһəд, боорцг кеҗ белддг. Цаһана боорцг йирин боорцгас йилһрнə. Зүсн болһн эврə чинртə. Цуг Цаһана боорцг 3 багд хувагдна: дееҗин, белгин, эдлврин. Дееҗин боорцг кех һуйрт өндг, һахан xoph оруллго кенə. Дееҗд целвг, 5 тоһш, 3 шор белг, мошкмр, хуц, кит орулдг бəəсмн. Белгин боорцг 2 багд хувагдна: ик герин болн бичкн герин белг. Ик герин белгт: нег хавтха, нег хуц, нег кит, нег җола, нег мошкмр, һурвн шор белг, зурһан тоһш орна. Боорцгиг эн тооһарнь цаһан утцнд келкəд, цаһалҗ одх герин тооһар диглəд авчкдмн. Мел иим дүрстəһəр, тооһар, зуг кемҗəһəрн хойр холванд бичкнəр кесн боорцгиг «бичкн герин белг» гиҗ келдг. Ик герин белг кен ахдан, бичкн герин белг - кен бичкндəн нерəдҗ өгдг бəəсмн. Эдлврин боорцгт: темəн, һалун, хорха, нань чигн олн зүсн дүрстə боорцг орна.

Хавтха (целвг). Нарн цуг эргндк хамгт əм залһна, дулална. Тегəд эн боорцгиг нарна бəəдл дуралһад кенə. Хаврин цагт дулан болтха, ноһан сəəнəр урһад, идг сəəнəр урһтха гиһəд йорлад кесн боорцг болҗана.

Шовун. Шовун хаврин темдг болна. Шовун дулан һазрас нисҗ ирхлə, хавр эклнə. Тегəд хальмгуд иим боорцг кенə.

Җола. Эн боорцгиг зөв эргүлҗ кенə. Күүнə җирһл эн җола мет ут, бат болтха гиҗ, бас йорлад кегднə.

Кит. Кит гисн мөрнə дотрин əмтəхн гисн хот. Көрсн бийнь эн хот царцхш. Мөрнə мах, дотр идсн күүнə цуснь буслад, халурхад бəəдг гиҗ тоолад, мөрн малыг магтад, мөрнə кит дуралһад боорцг Цаһанла кегднə.

Хуц. Хөн мал ик кезəнəһəс нааран хальмгудт өөрхн мал. Малын өслт өргҗтхə гиһəд, сүүлəн əрə дааҗ йовх хуц дуралһад, боорцг кенə.

Темəн. Темəн мал хальмг күн асрдг дөрвн зүсн малын тоод орна, эн өврмжтə мал, тегəд Цаһана хотд орна.

Мошкмр. Эннь хөөнə дотрин нəрн гес дуралһад кесн боорцг. Кезəнə нег өлсəд йовсн цагт нəрн гесн чигн теҗəл болдг. Тегəд нəрн гесиг хайлго олзлхмн гиҗəх күсл зүүҗ, «мошкмр» гидг боорцг Цаһанд кедг.

Тоһш. Toһш боорцгиг хашан дүрстəһəр эргүлəд кечкнə. Эннь хаша дүүрң малта болтха гиһəд йорлад кесн боорцг.

Өвртə тоһш. Эн боорцгиг үкрин өвр дуралһад кедг. Үкр малын чинр ик. Цаһан сарла үсн-тосн, чигəн - цahaн идəн эн хамг хот кегднə. Өвртə тоһш боорцг үкрин чинриг медүлнə.

Шор белг. Эн боорцгиг хойр таласнь җидин үзүр дуралһад кедг. Кемрҗəн хортн-дəəсн орҗ, ирхлə, манад терүг харх зер-зев олдх гидг йортаһар кегдсн боорцг болҗана.

Таслмр. Таслмриг һуйрас чимкəд, таслад, дарад мөңгнə бəəдл дуралһад кенə. Мөңгн дала болтха гисн тоолвртаһар эн боорцг кегднə.

Хорха боорцг. Үрн-садна, малын төл энүнлə əдл олн болтха гиҗ эн боорцг кедмн.

Төөмдə. Эн боорцг йир сəəхн болна. Боорцгин чинрнь болхла күн болһн эврəннь өрк-бүлдəн, элгн-садндан, олн əмтндəн бат итклтə болтха гиҗ кегдсн боорцг.

Цаһана болзгнь бас олн зүсн. Уданар нəр һарһдго бəəсмн. Ик олн əмтн бəəх һазрар керүл-цүүгə һарһдго. Тер үлү хулха һарһдго. Хальмгуд Үр сарин арвн тавн күртл Цаһа бəрдг.Терүн күртл харһсн улс цуһар цаһалх зөвтə. Хойр залу харһхла, кен дүнь: «Мендвт, үвлəс яһҗ һарвта?» - гиҗ сурх зөвтə.

Д. Шевелева «Хальмг үнн» газетас