ЭРДМ-СУРҺУЛИН ФЕДЕРАЛЬН АГЕНТСТВ

------------

ГОУ ВПО «ХАЛЬМГ ГОСУДАРСТВЕНН УНИВЕРСИТЕТ»

ХАЛЬМГ БОЛН ДОРД ҮЗГИН КЕЛН БИЧГИН ИНСТИТУТ

С.Н. АРТАЕВ

ТӨРСКН КЕЛƏРН КҮҮНДИЙ!

Сурһлһна дөңцл

Элст 2010

Пособие адресовано студентам 1-2 курсов калмгосуниверситета и направлено на развитие навыков устной речи. Первый раздел состоит из двенадцати тем, каждая из которых содержит основной текст, диалоги, дополнительные упражнения и словарь. Во втором разделе на основе текста и диалогов рассматриваются основные выражения калмыцкого речевого этикета. К каждому разделу подобраны тексты для чтения. В качестве приложения приводится краткий грамматический справочник.

Печатается по решению …..

Рецензенты: канд. филол.наук, доцент Э.У. Омакаева

канд. филол. наук Е.В. Бембеев

ҺАРЦ

НҮР ҮГ………………………………………………………………………….4

1-гч ƏҢГ. ТАНЬЛДЛҺН, ТӨРЛ-САДН УЛСИН НЕРƏДЛҺД,

КҮҮНƏ НАСН, ЧИРƏ ЗҮСН БОЛН ЗАҢ, БƏƏЦИН ТЕТКЛҺН ..…... …..5

1. ӨРК-БҮЛ……………………………………………………………… …….6

2. ГИИЧД………………………………………………………………… …...11

3. КҮҮНƏ ЧИРƏ ЗҮСН……………………………………….………. .……15

4. КҮҮНƏ ЗАҢ……………………………………………….……….. ……..18

5. ГИИЧЛҮР…………………………………………………………… …..…22

6. ХОТ УУДГ ХОРА…………………………………………………… .…....26

7. ХОТ-ХООЛЫН ДЕЛГҮРТ………………………………………………...30

8. ЭД-ТАВРИН ДЕЛГҮРТ…………………………………………………....33

9. КӨЛГН……………………………………………………………………....36

10. ТЕЛЕФОН………………………………………………………………….40

11. ЭМНЛҺНƏ ХОРА…………………………………………………...…….44

12. ҮСƏН ХƏƏЧЛДГ ХОРА………………………………………………….48

УМШЛҺНА ТЕКСТС………………………………………………………….51

2-гч ƏҢГ. ҺОЛЬШГ КЕЛЛҺН ……………………………………………….62

1. ДУУДВР …………………………………………………………………….63

2. МЕНДЛЛҺН ………………………………………………………………..66

3. СУРЛҺН …………………………………………………………………….68

4. ГЕМƏН СУРЛҺН …………………………………………………………..70

5. ЙӨРƏЛҺН …………………………………………………………………..71

6. ХАНЛТ ……………………………………………………………...………73

7. ХАҺЦАН ……. ……………………………………………………………..75

УМШЛҺНА ТЕКСТС………………………………………………...……….77

ГРАММАТИЧЕСК ЗОКАЛМУД…………………………………………….81

НҮР ҮГ

Эн дөңцл хальмг кел дасчах болн дасч авсн медрлəн улм гүүдүлҗ авх саната улст нерəдгдҗəнə. Келəн өргҗүлхин, ясрулхин төлəд нег-негнəсн эмəлго, тана хаҗуд бəəх улс тана келсиг соңсад инəх гиҗ санлго, келəн хуһлад, чикəр үгмүдин чилгчинь олзлҗ келəд бəəхлə медрл, чик келлһн ирəд бəəх гиҗ сангдна. Тер төлəд мадн эврəннь дегтртəн өдгə цагт кергтə олн зүсн төрмүд орулҗ, эн төрмүдəр олн күүндвр тогтаҗ үзүлҗəнəвидн. Иим күүндвр, күүндврин сурврмуд, өгх хəрүс, салу зəңгсинь күүндврт кергтə цагтан олзлҗ болхмн. Зəңг, үгин ниицлһн, салу үг болһн, үгин суффикс, чилгч болһн өдгə цагин хальмг келнə зокалмудла ирлцүлҗ бичгдсн бəəнə.

Дөңцл хойр зүсн əңгəс тогтв. Негдгч əңгд олн зүсн күүндврин седвс орулгдв. Седв болһниг батллһна төлə нəəмн-йисн һоллгч дамшлһн болн немр сурврмуд тəвгдв. Төр болһна дару олн зүсн шишлң текстс, күүндврмүд болн ахр толь өггднə. Хойрдгч əңгд һольшг келлһнə һоллгч зокалмудыг чикəр олзллһна диг-даран хəлəгдҗəнə. Ямаран чигн келн-улсин хəрлцəнд, эрк бишəр күндллһнə заңшлла залһлдата келлһнə зокалмуд, келлһнə диг-дара бəрҗ күцəгддг келлһиг һольшг келлһн гиҗ нерəддмн. Һольшг келлһн онц шинҗтə, юңгад гихлə, энүнд хəрлцəнə (күүндврин) олн зүсн өвəрцс орна. Эдн дунд мендллһн, дуудвр, хаһцан, ханлт, сурлһн, гемəн сурлһн болн нань чигн. Цуг эн сурврмудиг күн болһн сəəнəр медҗ, келлһндəн даңгин олзлҗ йовх зөвтə. Һольшг келлһнə зокалмуд өвкнрин үлдəсн алтн зөөрт бас эврəннь ончта орман эзлнə. Дорас өсч йовх баһчудт һольшгар бийəн бəрлһнə, кен ахан күндллһнə олн зүсн авъясмудын туск медрл өглһн хальмг келнə болн сойлын делгрүлһнд ик чинр зүүнə.

Дөңцлин аш сүүлднь зəрм һоллгч грамматическ зокалмуд өггдсн бəəнə.

Цуг эн деер бичгдсн тоотс төрскн келəрн келх, келəн медҗ авх саната улст, мана деед сурһулин оютнрт дөңгəн күргх гиҗ ицҗəнəвидн.

1-гч ƏҢГ

ТАНЬЛДЛҺН, ТӨРЛ-САДН УЛСИН НЕРƏДЛҺД,

КҮҮНƏ НАСН, ЧИРƏ ЗҮСН БОЛН ЗАҢ,

БƏƏЦИН ТЕТКЛҺН

1. ӨРК-БҮЛ

1. Умштн.

Ахрар бийиннь тускар

Би оютн болув. Давсн җилд школан төгсəһəд, Көтчнр селəнəс балһснур ирлəв. Энд би англь болн немш кел дасчанав. Би негдгч курст сурчанав. Мини өрк-бүл Көтчнр селəнд бəəнə. Мини эцк эмч. Эн дөчн тавта. Энүнə нерн Дорҗ.

Мини эк багш. Эн дөчн һурвта. Энүнə нерн Айса.

Бас нанд дү көвүн бəəнə. Эн ода нəəмдгч классин сурһульч. Көтчнрə хойрдгч школд сурна.

Мана өрк-бүл ни-негн. Мадн хамдан бəəхдəн дуртавидн.

2. Эн текстд сурврмуд тəвтн.

3. Амн үгəр келтн.

4. Дора өггдсн сурврмуд болн хəрүһинь умштн.

А

1. Та альдас ирвт?	1. Би Көтчнр селəнəс ирлəв.
2. Та сурһульчвт аль оютнвт?	2. Би оютнв.
3. Та ямаран факультетд сурчанат?	3. Би гуманитарн институтд сурчанав.
4. Та багш болх санатавт?	4. Э, би багш болхар бəəнəв.

Б

1. Тана эцктн эмчий?	1. Э, мини эцкм эмч.
2. Эн альд көдлнə?	2. Эн больницд көдлнə.
3. Энүнə нерн кемб?	3. Энүнə нерн Дорҗ.
4. Эн кедүтə?	4. Эн дөчн тавта.

В

1. Тана эктн көдлнү?	1. Э, мини экм көдлнə.
2. Эн эмчий?	2. Уга, эн багш.
3. Энүнə нерн кемб?	3. Энүнə нерн Айса.
4. Эн кедүтə?	4. Эн дөчн һурвта.

Г

1. Танд ах бəəнү?	1. Уга, нанд дү көвүн бəəнə.
2. Энүнə нерн кемб?	2. Энүнə нерн Бадм.
3. Эн кедүтə?	3. Эн арвн дөрвтə.
4. Эн сурһульчий?	4. Э, эн дунд классин сурһульч.

Д

1. Танд эгч бəəнү?	1. Э, нанд эгч бəəнə.
2. Энүнə нерн кемб?	2. Энүнə нерн Байрта.
3. Эн кедүтə?	3. Эн хөртə.
4. Эн өрк-бүлтəй?	4. Уга, эн хəрд һарад уга.

5. Деер өггдсн сурврмуд умштн. Эврəһəрн хəрүһинь өгтн.

6. Диалог умштн.

А

- Менд, Санҗ!

- Менд, Һəрə!

- Ямаран бəəнч?

- Гем уга бəəнəв. Бийчн ямаран?

- Ханҗанав, му биш. Ик сурһульд сурчанав.

- Йир сəн. Мини ахм бас ик сурһульд орла. Инженер болхар бəəнə.

- Би болхла, эцкəн дураһад, багш болхар бəəнəв.

Б

- Эрднь, менд!

- Мендвт.

- Санл келҗəнə. Баатр ирəд угай?

- Уга.

- Кезə ирхəн келсн угай?

- Удан боллго ирнəв гиҗ келлə.

- Ирхлəрн нанд җиңнүлчкг.

В

- Чи көдлмштəн дуртавч?

- Йир дуртав.

- Үнəрй?

- Э, үнəр.

- Чини көдлмшчн күндий?

- Уга, күнд биш.

Г

- Күүкд, Шин җилин байр өөрдҗ йовна, мартад угавт?

- Тиим юмн мартгддви?

- Тиим болхла, белгəн урдаснь хулдҗ автн.

Д

- Мендвт.

- Мендвт, хаана зергəс, сəн-сəəхн йовнт?

- Йовна. Эцкчн гертəн бəəнү?

- Бəəнə.

- Нə, нааран эс һарч ирнə?

- Я-а, мана аав босч чадшго

- Яһва-а?

- Цаһан төр болҗана.

- Уй, залу күн цаһан төр болдви. Залу күн күүкд һарһдви?

- Хаана зергəс, эр үкрт үсн бəəдви?

(Хальмг тууляс)

7. Деер өггдсн диалогмудар дамҗад, нег-негнлəһəн күүндтн.

8. Эн үлгүрмүд умшад, тодлҗ автн.

Күн күүһəн эңкрлəд - садн болна, күлгнь эзндəн церглəд – арнзл болна.

Күн ахта, девл захта.

Ахиг алд күндл, дүүг делм күндл.