Қызылша

Біздің жыл санауымыздан үш ғасыр бұрын Месопотамияда қызылша пайда болған. Сонан кейін Орта Азияға және Қара теңіз маңайына тарайды. Ол кезде қызылшаның жапырағын қазіргі салат секілді пайдаланған. Ал түбірін пайдаланбаған.

Қызылшаның емдік қасиеті сол кезде-ақ белгілі болған. Оны ауруларға шикітүрін де, пісіріп те, тұнба күйінде де берген.

Медицинаның атасы Гиппократ қызылшаның жапырағынан, тамырынан әзірленетін оннан астам дәрінің рецептін жазып тастап кеткен.

391 -тапсырма. Төмендегі мәтінді оқып, туған жеріңіздің экологиялық жағдайы туралы айтып беріңіз.

Жас ұрпақты отандық, халықтық дәстүрде тәрбиелей отырып, оларға адам сыйлауды ғана емес, туған жер топырағын, қарайған бұтасы мен бір тамшы суына дейін аялауды үйретуіміз керек. Экологиялық ұлттық сана да осыдан бастау алады.

Халқымыздың бойындағы қанға сіңген қасиеттердің бірі - табиғатты аялау, яғни экология тәрбиесі.

Халық ұғымында табиғат, туған жер, өскен ел, ата-мекен, жер-ана, ауылым деген сөздер жүрекке жылы естілетін, ең ұлы сезім деп бағаланады. Бұл дұрыс та. Өйткені әркімге өзінің туған жерінен ыстық ешнәрсе жоқ.

Г.т. Өткен шақ

Өткен шақ қимыл-әрекеттің сөйлеушінің хабарлаған кезінен бұрын болып кеткенін білдіреді: Ол кеше келген, кітап оқитынмын, жаз-ған-мын, кел-ген-мін, кел-іп-сің, біл-іп-сің.

Өткен шақ үш түрлі: 1. Бұрынғы өткен шақ; 2. Жедел өткен шақ; 3. Ауыспалы өткен шақ.

Бұрынғы өткен шақ - бұрын болып өткен қимыл әрекетті білдіреді.

Бұрынғы өткен шақ қосымшалары:

1. –ып, -іп, -п жұрнағы етістіктің түбіріне жалғанып, одан соң жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады.

2. -ған, -ген, -ған, -кен жұрнағы етістіктің түбіріне жалғанып, одан кейін жіктік жалғануы жалғану арқылы жасалады.

Жедел өткен шақ - жақын арада, жуықта болған қимылды білдіреді.

Жедел өткен шақ етістіктің түбіріне –ды, -ді, -ты, -ті жұрнағы жалғанып, одан соң жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады.

Ауыспалы өткен шақ болып өткен, дағдыға айналған қимыл әрекетті білдіреді: мен айтатынмын, біз ойнайтынбыз т.б.

Ауыспалы өткен шақ етістіктің түбіріне –атын, -етін, -итын, -йтін жұрнағы жалғанып, одан соң жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады. Ауыспалы өткен шақ - атын, -етін, -йтын, -ушы, -уші жұрнақтары жалғанған етістікпен еді көмекші етістіктің тіркесуі арқылы да жасалады: айтатын еді, айтушы еді.

392-тапсырма. Көшіріп жазып, бұрынғы өткен шақ жұрнағының астын сызыңыз.

Мен былтыр мемлекеттік мұражайға барғанмын. Онда қазақ халқының тарихымен таныстым. М.Әуезовтың мұражай үйіне бала кезімде барғанмын. Менің ұстазым да сол мұражайға жиі баратын. Мұндай экспонаттарды бұрын ешқайдан көрмеппін. Жазушының өмірі туралы көп мәліметтер алдым.

393-тапсырма Мәтіннен өткен шақты табыңыз.

Балалық шақ

Абайдың жасы он үшке толған еді. Бірақ, ғажап! Басқа балалардай емес, үйден көп шықпайды.

Ол әжесі Зере мен шешесі Ұлжанның қызық әңгімелерін тыңдайтын. Абай әңгіме, ертегі, аңыздарды жалықпай, тыңдағанды жақсы көретін еді. Оның әжесі әңгімешіл болатын.

Абай әжесі шаршаған кезде шешесіне әңгіме айтқызатын. Анасы Ұлжан жырларды, айтыстарды, өсиеттерді жатқа айтатын.

(М.Әуезов)

394-тапсырма. Берілген мақал-мәтелдерді жаттап алыңыздар.

*Алтын алма, ақыл ал.

*Көп ойласаң - дана боласың,

Көп ойнасаң - бала боларсың

*Жердің сәні – егін,

Ердің сәні білім.

*Қыстағы қар – жерге ырыс.

*Ақшаны ақша жасайды.

*Көп жасаған білмейді,

Көпті көрген біледі

*Ақыл көпке жеткізер,

Өнер көкке жеткізер.

*Ақша кетуге тырысады.

Есеп ұстауға тырысады.

11.6.

Сабақтың тақырыбы: Қорытынды сабақ

Сабақтың мақсаты: Етістіктің шақтарын қорытындылау мақсатында

тапсырмалар мен тест беру арқылы алған білімін

бекіту.

Пайдаланылған

әдебиеттер : 1. Н.Ә. Егіншібаева «Қазақ тілі» (оқу құралы). А., 2000.

2. А. Фазылжанова «Уроки тілашар». А., 2006ж.

3. «Қазақ тілі сабақтары». А., 2003.

4. Б. Мұрзалина, С. Нұркеева, Т. Нұрғазина «Қазақ

тілі». А., 2003.

Жаңа сабақ:

395 - тапсырма . Мәтінді оқып, бірнеше сұрақ әзірлеңіз.