Әдебиеттер тізімі:

1. А.Б. Салқынбай. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы: практикалық курс.- Алматы: Қазақ университеті; 2005.-169 бет.

2. Г.Қосымова. Қазақ тілінің тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Баянжүрек, 2007. – 272бет

3. Г.Қосымова. Қазақ тілінің тарихы: Оқу құралы. - Алматы: Баянжүрек, 2006. – 140 бет

4. Қазақ тілінің тарихы грамматикасы. Оқу құралы.-Қарағанды: - Баспа. 2005.-118 бет

Лекция сабағы №12 Сөйлем құрамының дамуы

1. Түркі тіліндегі сөйлем номинативті болуының тарихи себептері

В.В.Бабайцева, В.В.Виноградов, А.С.Смирницкий, К.Аханов, Н.А.Баскаков сөз тіркесіне номинативті қасиет тән десе, Ю.В.Фоменко, А.Моисеев, М.Балақаев сөз тіркесінің номинативтілігін жоққа шығарады.

В.В Виноградов: «Сөйлем құрамына ғана және сөйлем арқылы сөз тіркестері коммуникативті құралдарының жүйесіне ене алады. Сөйлемнен тыс, тек соған керекті құрылыс материалы ретінде қаралатын сөз тіркестері сөздер тәрізді болады да, тілдің номинативті құралдарының саласына, заттарды, құбылыстарды, процестерді белгілеу құралдарының қатарына ене алады» - дейді.

К.Аханов бұл пікірді қуаттайды. «Сөз тіркестері номинативті сипатқа бұрыннан жасалып қойған, даяр тұрған единицалар ретінде емес, сөздердің тілдік грамматикалық заңдары бойынша тіркесуі арқылы ие болады» .

Біздің ойымызша, екі номинативті мәнге ие сөздердің тіркесуінен үшінші бір номинативті сөз алайық, ақылды қыз. Осы екеуінің тіркесінен үшінші бір номинативті мән пайда болып тұрған жоқ, жаңа грамматикалық мағына жасалып тұр. Ол – анықтауыштық қатынас.

М.Балақаев номинативтілік қасиет туралы өз еңбегінде анық көрсеткен. Ол сөз тіркесінің бәріне номинативтілік мән тән емес екендігін, тек олардың жұмсалуы орайында атқаратын қызметі тұрғысынан номинативті деп тануға болатындары бар деп, оған сөз тіркесі құрылысында пайда болған терминдік тұрақты атауларды (социалистік жарыс, қант қызылшасы, темір жол т.б.) жатқызады. Сол сияқты газет, журнал, кеңсе атауларын да да номинативті тіркестердің қатарында қарастырады.

Ғалым, профессор С.Исаев мұндай тіркестерді атаулық тіркестер деп атауды ұсынады. Тіл білімінде тіркес атаулы екі үлкен топқа бөлініп қарастырылатынын (еркін сөз тіркестері және фразеологиялық тіркестер немесе идиомалық тірекестер) айта келіп, осы екі топтан да айырмашылығы бар тіркестерге тоқталады. Олардың бір-бірінен айырмашылығын мысалдар арқылы салыстыра отырып дәлелдейді де, « ...атаулық тіркестердің басыңқы немесе тіркес құрауға ұйтқы болған діңгек сөзі көрініп тұрады... Беретін мағынасы, негізінен, заттың я құбылыстың атауы болғандықтан, оларды атаулық тіркестер деп бөліп отырамыз»,- дей келіп, ашық хат, аяқ киім, кәмелеттік аттестат, балалар бақшасы т.б. тәрізді тіркестерді атаулық тіркестердің қатарына жатқызады да, «... қазақ тіліндегі атаулық тіркестер жаңа сөз жасаудың да бір көрінісі болып есептелсе керек»,- деп тұжырымдайды.

Сонымен, номинативті тіркестер немесе атаулық тіркестер - еркін тіркестер мен біріккен, кіріккен, сондай-ақ, күрделі сөздер аралығындағы, яғни белгілі бір атауға көшіп бара жатқан тіркестер. Мұндай тіркестерді тұрақталған атаулар деп те айтуға болады. Мысалы: Алматы қаласы, Арал теңізі, опера және балет театры т.б. Бұдан шығатын қорытынды – сөз тіркесіне номинативті қасиет тән емес, ол күрделі сөздерге тән қасиет.