2. Көп мағыналы сөздердің туу тарихы

Тілдің байлығы мен даму дәрежесі сөздік құрамдағы сөзлдердің саны көп болумен ғана өлшеніп, мөлшерленіп қомайды, сонымен онадғы сөзлдердің семантикалық байлығымен де белгіленіп отырады. Дәлірек айтқанда, тілдің дамуы сөздік құрамдағы сөздердің санымен де, сапасымен де өлшенеді. Сөздің сапа жағынан дамығандығын көрсететін бірден-бір белгі – сөздің көп мағыналылығы. Сөздің екі я одан да көп мағынаға болуын сөздің көп мағыналылығы (полисемия) дейміз. Сөздің көп мағыналылығы – негізінде сөздік қордағы сөздлерге тән қасиет.

Сөздің негізгі мағынасы белгілі бір шындыққа байланысты жалпы тарихи практиканың негізінде жасалады. Сөздің туынды қосымша мағыналары тілдік фактілердің негізінде ойлау қабілетіне сүйеніп қолданудан кейін шығады.

Сөздің семантикалық құрылысы неғұрлым күрделі әрі бай болса, соғұрлым олардың (көп мағыналы сөздердің) тілдегі атқаратын қызметі де күшейе бермек. Әсіресе көп мағыналы сөздер сөздік құрамдағы синонимдердң көбеюіне үлкен ықпал етіп отырады. [1, 98 б.]

Сөз мағынасынан әрбір тілдің өзіндік ерекшелігі, өзіндік бояуы айқын көрінеді. Мысалы, сарай қазақ тілінде әсем де, салтанатты ғимарат, зәулім құрылыс, үй мағынасында айтылады. Ми деген сөздің қазақ тіліндегі нақты лексикалық мағынасы – бас миын білдіруі, сол себепті ми дегенді қазақ тек осы мағынада түсінеді, ал орыс тілінде мозг сөзі тек бас миын, жілік майын да білдіретендіктен, оларды бір-бірінен айырып көрсету үшін, головной мозг, костный мозг деп бөліп айтады.

Туыстас тілдердегі сөздер бір-бірімен келгенімен, мағына жағынан алшақ болуы, ғажап емес. Мәселен, қазақ тілінде жел, деп кейде қатты баяу, соғатын ағымын айтса, самал деп жанға жайлы қоңыр салқын желді айтады. Ал қырғыз тілінде, керісінше, онда шамал жеп желді, жел деп самалды айтады. Қазақ тілінде, малай деп берудің есігінде жалданып жүрген қызметші, жалшыны айтса, ал башқұрт пен татар тілдерінде малай деген бала мағынасында қолданылады. Қазақ тілінде әжептәуір – тәп-тәуір, әп-әдемі, жап-жақсы деген жағымды мағынада жұмсалса, қарақалпақ тілінде әжептәуір оғаш, ерсі деген жағымсыз мағынада қолданылады.

Сөз мағынасы әрқашан бір қалыпта тұрмайды. Тіл жүйесінің ішкі заңдылықтары психологиялық өзгерістер сөздің лексикалық мәдени мағынасы-ның мазмұнынына әсер етіп, отырады. Лексика дамуындағы тарихи кезеңдерде сөз мағынасы кеңейіп, тарайып не жаңарып, жаңғырып, болмаса қолданудан шығып қалып, отырады. Мысалы, қыз қырқын сөзінің құрамындағы қазір жеке қолданылмайтын қырқын сөзі көне түркі тайпалары тілінде «күң қыз», «күңнен туған қыз» мағынасында қолданылған. Кейін ол өзінің дербестігінен айырылған соң бұл мағынада қолданылмайтын болды да, қазір қыз сөзімен қосарланып, «қыз балалар» деген мағынасын береді. Адам немесе малдың дене мүшесінің атауын білдіретін кіндік сөзінің мағынасы кеңейіп, 1920 жылдар да, «белгілі бір ел, мемлекет не ұйымға тән орталық» деген мағынада қолданылды: «Орынборда кіндік үкіметтің тілі «Еңбекші қазақ» газеті бар. (С. Сейфуллин). «Омбы – мәдениет кіндігі» (С. Мұқанов). Бірақ 1930 жылдардың орта шенінен бастап кіндік сөзі бұл ауыс мағынада қолданылмайтын болды.

Сөздің лексикалық мағынасы дамуының жоғарыдағыдай тарихи сипаты белгілі дәрежеде түсіндірме және этимологиялық сөздіктерде ашылып отырады. Сөз және оның лексикалық мағынасы жайында жалпы ақпар осындай.

Ал сөздің грамматикалық мағынасы дегеніміз грамматикалық амал-тәсілдер арқылы туатын, сөздің бірыңғай топтары мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тән, жинақталған дерексіз мағына. Грамматикалық мағына сөздің лексикалық мағынасы негізінде туады, бұл екеуінің арасында тығыз байланыс бар. Лексикалық мағынамен қатар жарыса қолданылып, оны айқындап, саралап отырады. Әдетте, сөздің бірнеше грамматикалық мағынасы болады. Мысалы, балам деген сөз зат есім, оның ішінде жалпы есім, жекеше, оңаша тәуелденудің 1 жағы сияқты бірнеше грамматикалық мағынаға ие болып тұр. Бірақ бұл грамматикалық мағыналардың бәрі де бала сөзінің лексикалық маынасының пайда болу жолдары, түрлері грамматикада қарастырылады. [1,73 б.]