Wymiana samogłosek

W języku polskim tak samo jak w języku ukraińskim często występuje wymiana samogłosek przy tworzeniu nowych wyrazów lub przy odmianie.

Najczęściej zachodzą wymiany:
A:E	las — w lesie	miasto — w mieście;
	świat — w świecie	gniazdo — w gnieździe
	gazeta — w gazecie
O:E	nosić — nieść	biorą — bierze
	wesoły — weseli	wozić — wieźć
0:0	pole — pól	głowa — główka
	wozić — wóz	robić — wyrób
	rogi — róg	sól — soli
	dół — dołu	próg — progu
Ę:Ą	mężczyzna — mąż	zęby — ząb
	ręka — rączka	pięć — piątka
	dęby — dąb	mąka — męka
	kręgi — krąg	gałązka — gałęzie
0:E	wojna — wojen	dwójka — dwójek
	jaskółka — jaskółek	pocztówka — pocztówek
	pies — psa	Tadek — Tadka
	rynek — rynku	lew — lwa

Przymiotniki rodzaju żeńskiego liczby mnogiej w języku polskim odmie­niają się podobnie do ukraińskich przymiotników rodzaju żeńskiego liczby mnogiej. W MIANOWNIKU liczby mnogiej mają one końcówkę -e tak samo, jak przymiotniki rodzaju nijakiego. RZECZOWNIKI rodzaju żeńskiego licz­by mnogiej, w MIANOWNIKU mają końcówki: -y: szkoły; -i, -e,: tablice, noce.

Po spółgłoskach k i g zawsze jest końcówka -i. Na przykład: nogi, książki.

DOPEŁNIACZ liczby mnogiej ma kilka końcówek:

1. większość rzeczowników nie ma końcówek: szkół, gazet, książek;

2. końcówkę -i albo -y przybierają niektóre rzeczowniki: pieśni, gałęzi, kości, nocy, myszy, rzeczy.

CELOWNIK liczby mnogiej posiada jedyną dla rzeczowników wszystkich rodzajów końcówkę -om.

BIERNIK jest równy MIANOWNIKI.

W NARZĘDNIKU występuje też jedyna dla trzech rodzajów końcówka -ami.

MIEJSCOWNIK ma końcówkę -ach wspólną dla wszystkich rodzajów.

CZAS PRZYSZŁY ZŁOŻONY CZASOWNIKÓW liczba pojedyncza
rodzaj męski	rodzaj żeński		rodzaj nijaki
1 . będęjnsał	będę pisała		—
2. będziesz pisał	będziesz pisała		—
3. będzie pisał	będzie pisała		będzie pisało
	liczba mnoga
forma męskoosobowa		forma niemęskoosobowa
1 . będziemy pisali		będziemy pisały
2. będziecie pisali		będziecie pisały
3. będą pisali		będą pisały
liczba pojedyncza		liczba mnoga
1. będę pisać		1 . będziemy pisać
2. będziesz pisać		2. będziecie pisać
3. będzie pisać		3. będą pisać

Czas przyszły złożony tworzy się za pomocą czasownika być w czasie przeszłym i podstawowego czasownika w formie czasu przeszłego lub bezokolicznika.

Czas przyszły złożony przybiera dwie jednakowo poprawne formy: będę czytał — będę czytać.

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

Przymiotniki w języku polskim podobno jak i w języku ojczystym posia­dają trzy stopnie. Na przykład:

stopień równy — piękny krótki

stopień wyższy piękniejszy krótszy

stopień najwyższy — najpiękniejszy najkrótszy

stopień	przedrostek	rdzeń	przyrostek
równy		piękn-bogat-	~
wyższy	—	piękn bogat	-lejszy -szy
najwyższy	naj-naj-	piękn bogat	-iejszy szy

Stopień wyższy tworzy się od rdzenia stopnia równego za pomocą przyrostków -ejsz(y) i -sz(y).

Stopień najwyższy tworzy się przez dodanie przedrostka naj- do formy stopnia wyższego.

Niektóre przymiotniki podobno do ukraińskich maj ą nieregularne stopniowanie:

ZAPAMIĘTAJ

mały	mniejszy	najmniejszy
dobry	lepszy	najlepszy
zły	gorszy	najgorszy
duży
	większy	największy
wielki
lekki	lżejszy	najlżejszy

Przy stopniowaniu przymiotników często zachodzą wymiany spółgłosek i samogłosek.

Podobne zasady istnieją w języku ukraińskim.

r: rz — mądry — mądrzejszy

n : ń — cienki — cieńszy

1:1 — biały — bielszy

s : ż — bliski — bliższy

k: ż — lekki — lżejszy

W języku polskim przymiotniki rodzaju męskiego liczby mnogiej okreś­lające rzeczowniki nieżywotne odmieniają się tak samo, jak przymiotniki rodzaju żeńskiego i nijakiego, w MIANOWNIKU liczby mnogiej mają koń­cówką -e.

Rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego w liczbie mnogiej w MIANOWNIKU posiadają końcówki -y, -i, -e:

1. po spółgłoskach twardych jest końcówka -y;

2. po spółgłoskach k i g zawsze jest końcówka -i;

c) po spółgłoskach miękkich oraz c, dz, sz, ż(rz) — końcówka -e. DOPEŁNIACZ liczby mnogiej ma końcówki: -ów, -y, -i. CELOWNIK jest jednakowy dla wszytkich rzeczowników w liczbie mno­ giej i ma końcówkę -om.

BIERNIK jest równy MIANOWNIKOWI.

W NARZĘDNIKU występuje jedyna dla trzech rodzajów końcówka -ami.

MIEJSCOWNIK ma końcówkę -ach.

TRYB ROZKAZUJĄCY CZASOWNIKÓW Tryb rozkazujący tworzy się od tematu czasu teraźniejszego. Formy 2 osoby liczby pojedynczej i l i 2 osoby liczby mnogiej — są proste: pisz, piszmy, piszcie. Rozkaźnik nie ma formy l osoby liczby pojedynczej. Formy 3 osoby liczby pojedynczej i 3 osoby liczby mnogiej są złożone: niech piesze, niech piszą.

liczba pojedyncza	liczba mnoga
1. — — —	czytajmy, piszmy, róbmy
2. czytaj, pisz, rób	czytajcie, piszcie, róbcie
3. niech czyta, niech pisze, niech robi	niech czytają, niech piszą, niech robią

WYMIANA SPÓŁGŁOSEK

(ciąg dalszy)

d: di: dz chód — chodzić — chodzenie g : ż : dz noga — nóżka — nodze z: ź: ż mróz — mrozie — mrożony; d: di uroda — urodzie z: ż bluza — bluzie

zn : źń ojczyzna — ojczyźnie

ODMIANA RZECZOWNIKÓW ŻYWOTNYCH NffiOSOBOWYCH I PRZYMIOTNIKÓW RODZAJU MĘSKIEGO W LICZBIE MNOGIEJ
	M.	rasowe psy	wielkie ptaki	gniade konie
	D.	rasowych psów	wielkich ptaków	gniadych koni
	C.	rasowym psom	wielkim ptakom	gniadym koniom
	B.	rasowe psy	wielkie ptaki	gniade konie
	N.	rasowymi psami	wielkimi ptakami	gniadymi końmi
	Mc.	o rasowych psach	wielkich ptakach	gniadech koniach

W języku polskim przymiotniki rodzaju męskiego liczby mnogiej okreś­lające rzeczowniki żywotne nieosobowe rodzaju męskiego liczby mnogiej odmieniają się podobno do przymiotników określających rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego liczby mnogiej (patrz lekcję 11 str. 184).

Rzeczowniki żywotne rodzaju męskiego w liczbie mnogiej w

MIANOWNIKU mają końcówki -y po spółgłoskach twardych, po k, g

(i)e, po miękkich oraz j, c, <fe, cz, dz, sz, i (n) i.

DOPEłNIACZ -ów najczęściej po spółgłoskach twardych; -i, -y — po miękkich/, c, dz, cz, di, sz, ż(rz).

CELOWNIK jest jednakowy dla wszystkich rzeczowników liczby mnogiej — ma końcówkę -om.

BIERNIK jest równy MIANOWNIKOWI.

NARZĘDNIK ma końcówkę -ami charakterystyczną dla wszystkich rodzajów, oprócz rzeczownika konie mającego w tym przypadku formę końmil

MIEJSCOWNIK we wszystkich rodzajach liczby mnogiej ma końcówkę -ach.

Formy trybu przypuszczającego twor/<i sit; od trzeciej osoby czasu prze­szłego za pomocą cząstek -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście, -by.

Porównaj tworzenie trybu warunkowego w ję/yku ukraińskim a polskim. Zwróć uwagę na to, że w języku polskim ka/da osoba ma swoją formę. Na tym i polega różnica tworzenia tego trybu w ję/yku polskim i ukraińskim.

Cząstka -by w zdaniu może stać przed czasownikiem, po czasowniku.

Na przykład: Chętnie czytałbym twe listy. Chętnie bym czytał twe listy.

Druga forma jest charakterystyczna dla języka mówionego.

Formy trybu przypuszczającego używa się w znaczeniach:

1. Prośby, pytania, życzenia: Czy mógłbym pomóc? Chciałbym to przeczytać. Gdybym to miał!

2. Możliwości spełnienia: mógłbym ci pomóc.

3. Możliwości spełnienia pod warunkiem: mógłbym ci pomóc, ale teraz nie mam czasu.

ODMIANA RZECZOWNIKÓW I PRZYMIOTNIKÓW w liczbie mnogiej (męskoosobowych)
M.	grzeczni			uczniowie		studenci		wielcy		aktorzy
D.	grecznych			uczniów		studentów		wielkich		aktorów
C.	grzecznym			uczniom		studentom		wielkim		aktorom
B.	grzecznych			uczniów		studentów		wielkich		aktorów
N.	grzecznymi			uczniami		studentami		wielkimi		aktorami
Mc.	o grzecznych			o uczniach		o studentach		o wielkich		o aktoracli
		M.	mili		chłopcy		starzy		lekarze
		D.	miłych		chłopców		starych		lekarzy
		C.	miłym		chłopcom		starym		lekarzom
		B.	miłych		chłopców		starych		lekarzy
		N.	miłymi		chłopcami		starymi		lekarzami
		Mc.	o miłych		chłopcach		starych		lekarzach

MIANOWNIK rzeczowników męskoosobowych (patrz str. 70, 103, lelcja l i 4) w liczbie mnogiej ma specyficzne końcówki -i, -y, -e, -owie.

Końcówkę -i mają rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoskę twardą. Spółgłoska twarda wymienia się z miękką t:ć, d:dź:

chłop — chłopi student — studenci

klown — klowni sąsiad — sąsiedzi

mężczyzna — mężczyźni solista — soliści

Końcówkę -y mają rzeczowniki:

1) których temat kończy się na k, g, r przy czym zachodzą wymiamy: g: <fe, r : rz, k : c:

Norweg — Norwedzy aktor — aktorzy Polak — Polacy

2) kończące na -ec w liczbie pojedynczej:

Ukrainiec — Ukraińcy chłopiec — chłopcy

Końcówkę -e mają rzeczowniki, których temat się kończy na spółgłoskę miękką: lekarz — lekarze nauczyciel — nauczyciele przyjaciel — przyjaciele Niektóre rzeczowniki mają końcówkę -owi: pan — panowie syn — synowie Arab — Arabowie profesor — profesorowie uczeń — uczniowie

W DOPEŁNIACZU najczęściej występuje końcówka -ów. Rzadziej -/, -y, na przykład: chłopów, królów, nauczycieli, lekarzy.

CELOWNIK jest zawsze jednakowy dla wszystkich rodzajów i posiada końcówkę -om.

BIERNIK jest równy DOPEŁNIACZOWI.

NARZĘDNIK i MIEJSCOWNIK mają takie końcówki, jak inne rzeczowniki: -orni, -ach.

Przymiotniki formy męskoosobowej w MIANOWNIKU mają dwie : -ż -y; l) przed końcówką -/'zachodzą wymiamy; ąpas-ty—&p/zsz'/_l-— chudzi; głuchy — głusi; duży — duzi; wesoły — weseli; pusty — eorbaty—garbaci; zły—źli. 2. przed końcówką -y zachodzą wymiany: - drodzy; wysoki — wysocy; stary — starzy. W pozostałych przypadkach końcówki są równe końcówkom formy napfcoosobowej. lyiko BIERNIK ma końcówkę taką jak DOPEŁNIACZ.

ZAPAMIĘTAJ:

Zaimki w języku polskim odmieniają się jak przymiotniki. Zwróć uwagę na końcówki MIANOWNIKA liczby mnogiej w formach męskoosobowej i niemęskoosobowej. Oraz na wymiany spółgłosek przed tymi końcówkami

OGÓLNE WIADOMOŚCI O IMIESŁOWIE

W języku polskim istnieją imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.

Imiesłowy przymiotnikowe (w języku ukraińskim dienpuKMemnuKu) maj;) właściwości czasowników i przymiotników, oznaczają czynność lub stan, ale odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje jak przymiotniki. Takie imiesłowy nazywamy odmiennymi.

Na przykład: piszący, pisany, czytająca, czytana, myjące się, umyte.

Imesłowy przysłówkowe (w języku ukraińskim dienpucnienuKu) maji| właściwości czasowników, oznaczają czynność lub stan, podobnie jednak juk przysłówki są one nieodmienne.

Na przykad: otwierając, otworzywszy, uzupełniając, siadając, usiadłszy, pisząc, czytając.

Najczęściej w zdaniu imiesłowy nie wydzielamy przecinkami.

3