XviiIғ. Батыс Еуропадағы ағартушылық философия

XVIII ғасырда Батыс Еуропада ағартушылық философия деген атпен ерекше философиялық бағыт қалыптасты. Бұл бағыттың отаны болып Англия, кейін Франциямен басқа да батыс еуропалық мемлекеттер болды.

Ең басты ерекшелігі сана болса, негізгі ұраны болып "Бәрі де сана төрелігі алдында өтуі тиіс" сөздері есептеледі. Сана бүкіл қоғамның рухани өмірін қамтиды. Сана негізінде XVIII ғасырда философия ғылымында қалыптасты. Бұдан басқа, ағартушы философияның бірнеше мәнді белгілерін атап өтуімізге болады:

1. Сана - әлемнің субстанциясы, адам мен қоғамның тұрмысының негізі. Адам - саналы жан. Сана әлемді билейді.

2. Адам космос азаматы, космополит болды (бұл термин алғаш рет XVIII ғасырда қалыптасады).

3. Меншіктік, жеке бастық ықылас қоғамдық ықыластан арта түседі. Меншіктік, жеке бастық ықыласты сыйлау қажет. Бұл тезис ағартушылықтың бүкіл дәуіріне өзінің айрықша ізін қалдырды. Бұрынғы Кеңес өкіметінде жеке бастық пен қоғамдықты біріктірді. Маркстік Кеңес философиясы құлдырауды бастан өткерді, себебі, ол адам бойындағы дара, жеке бастаманы сынға алды.

4. Философия кең ауқымды бұқара халықтың руханияты ретінде қалыптасады. Философиялық шығармалар ұлттық тілдерде басылып шықты. Бұл белгілер прогресшіл буржуазиялардың дүние тануын бейнелейді.

Ағартушылық философияның қалыптасуына Франциядан Вольтер, Ш. Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Ж. Д'Аламбер, Д. Дидро, П. Гольбах, Ж. Ламетри, К. Гельвеций; Англиядан Дж. Толанд, А. Шефтсбери, Б. Мандевиль, Т. Рид, А. Смит; Германиядан X. Вольф, Г. Лессинг. т.б. атсалысты.

Франсуа Мари Аруэ Вольтер (1694–1778) – француз жазушысы, публицист әрі философ, француз Ағартушылығының көрнекті өкілі.

Философия бағытындағы - деизмнің өкілі, яғни Құдай әлемді жаратты, бірақ оның дамуына араласпайды.

Негізгі еңбектері: «Философиялық хаттар», «Метафизикалық трактат», «Ньютон философиясының негіздері», «Тарих философиясы» т.с.с.

Вольтердің дүниетанымдық көзқарастарының негізінде сол кездегі кеңінен тараған деистік матерализм болды. Дүниедегі сан-алуан материалдық заттар мен құбылыстар жөніндегі деректерді біз сезімдік тану арқылы аламыз. «Мен тасты сипаған кезде, оның орнын ала алмайтынымды өте жақсы сезінемін, олай болса бұл арада кеңістікте орын алып жатқан бір нәрсе барын түсінемін», дейді ойшыл.

Вольтер адамзат тарихын философиялық жолмен сараптауда алғашқы із салдырғандардың қатарына жатады.

Вольтер қоғам дамуының, өзгеруінің қайнар көзін адамдардың ой-өрісінен, пікірлерінен көреді. «Адамдардың пікірлері дүниені басқарады», дейді ол. Бірақ ол пікірді халықтың көпшілігі қолдауы керек. Олай болса, мемлекетті басқарып отырған саясаткерлердің ойы мен іс-әрекеттері халықты бақытты, иә болмаса бақытсыз өмірге әкеледі. Бүкіл адамзат тарихындағы мыңдаған жылдағы болған бақытсыздық, зардап шегу, қылмыс, әпербақандықтың бәрі өкімет басындағылардың арсыз билігінде болды деген қорытындыға келді.

Шарль Луи Монтескье (1689–1755) – француз жазушысы, тарихшы әрі философ; француз Ағартушылығының көрнекті өкілі, географиялық детерминизмнің негізін салушы.

Негізгі еңбектері: «Персиялық хаттар», «Заңдардың рухы жөнінде», «Римдіктердің өрлеуі мен құлдырауының себептері».

Монтескьенің «Заңдардың рухы жөнінде» деген еңбегіде ойшылдың әлеуметтік-философиялық көзқарастарын байқаймыз. Қоғамның өмір сүруі мен дамуын Монтескье заңдардың сапалылығымен байланыстырады. Егер белгілі бір қоғамның ерекшелігін түсінгіңіз келсе, онда сол елдегі қабылданған заңдарды зерттеңіз. Қоғам жөніндегі мұндай түсінікті жүре келе ғалымдар «заңдық көзқарас» деп атайды.

Монтескьенің саяси философиясындағы жасалған және бүгінгі таңға дейін өзекті жаңалығы – ол мемлекет билігін бөлу идеясы.

Шынайы саяси бостандық болу үшін республика, я болмаса монархия басқару жүйесінде заң беру, атқару және сот биліктері бір-бірінен бөлінуі қажет.

Ал енді «заңдардың рухына келер болсақ, олардың әрбір елдердегі ерекшеліктері көп жағдайлармен байланысты. Олар: жердің құнарлығы, ауа райы, таулы-жазықтағы, әдет-ғұрыптар, діни сезімдер, халықтың саны мен материалдық хал-ахуалы, заң берушілердің мақсаты, саяси биліктің, елдегі жалпы тәртіптің көріністерімен байланысты, - деп қорытады ойшыл.

Мұндай көзқарасты әдебиетте «географиялық детерминизм» деп атайды. Өйткені жоғарыда көрсетілген жағдайлардың ішіндегі негізгілері деп, ол жердің құнарлығын, ауа райын және таулы-жазықтығын атайды.

Ж.Ж. Руссо (1712-1778 жж.) француз жазушысы, ақын, әрі философ, француз ағартушылығының көрнекті өкілі. Негізгі еңбектері - "Ғылым мен өнерлердің жандануы мінездің жақсаруына септігін тигізді ме?", "Адамдар арасындағы теңсіздіктің негіздері мен шығу тегі жайлы пікір", "Юлия мен Жаңа Элоиза", "Қоғамдық келісім жайлы", "Эмиль немесе Тәрбие туралы" т.б

Ж.Ж. Руссо адамдардың бәрі табиғатынан тең дейді. Биологиялық тұрғыдан да. Бірақ, әлеуметтік тұрғыда олар тең емес. Мысалы, Қазақстан тұрғындары арасында бай, орташа, кедейлер бар. Кеңес өкіметінде ұлттық теңсіздік қоғамын қалыптастыруға тырысты. Содан не шықты? Оның нәтижесі бәрімізге мәлім. Теңсіздік қайдан пайда болды? Ол ескі өзекті мәселе. Ж.Ж. Руссо теңсіздік жеке меншіктен пайда болады дейді. "Белгілі бір жер бөлігін қоршап алып, "Бұл менікі" деп айтып, осы сөздерге сенетін ақ көңіл адамдарды тапқан ең бірінші адам - азаматтық қоғамның негізін қалаушы. Осы адамның қазған орны құммен жауып, өз жақындарына: "Бұл өтірікшіні тыңдамаңдар, сендер жемістердің бәрі сендерге, ал жердің өзі ешкімге тиесілі емес екенін ұмытсаңдар өлесіңдер" деп айтқан адам адамзатты қаншама қылмыстар, соғыс пен кісі өлтірушіліктен, қаншама апаттар мен бәлелерден құтылуына септігін тигізер еді"

Сонымен, теңсіздік әлдекімнің таяқ алып, оны жерге шаншып: "Бұл менің жерім" деуінен қалыптасты. Марксизм ойынша жеке меншікті, соның ішінде теңсіздікті жоюға болады деп есептеген. Бірақ, ол түбегейлі қателестік.

Егер ағартушылық философия Батыста XVIII ғасырда қалыптасса, Ресейде XVIII - ХІХ ғасырлар басында, ал Қазақстанда ХІХ ғасырда бастау алады. Ағартушылық философия - сана мен адамды шыңдатқан, философиялық ойдың тарихында өте маңызды кезең. Кейін, нақты айтсақ ХІХ-ХХ ғасырларда сананың осындай шыңдауы қарапайым рационализмнің ғылыми білім тану әдісі болып қалыптасады.

Дени Дидро (1713-1784жж.) алғашқы француз энциклопедиясының авторы. Бұл еңбек Еуразия континентінде аса елеулі орын алған. Адамның жан дүниесін, сол кездегі мәдениетін дамытуға көп еңбегін тигізген. Ол онтологиялық мәселелерді материалдық тұрғыда шешкен. Материяны ол бастама және барлық табиғат процессінің субстанциясы деп есептеген. Материя қозғалысты, уақытты, кеңістікті қамтиды. Қозғалыс арқылы материя әрқашанда қимыл - әрекет үстінде.

Дидро таным теориясы мен елес теориясына айтарлықтай үлес қосты. Ол адамды біртұтас, жеке, дара, тұлға ретінде қарастырады. "Адамда жан, сезім, түйсік сияқты қасиеттер шарт болуы тиіс дейді". Дидроның гносеологиясы сенсуалист сипатта, білімнің қайнар көзі сезім деп есептейді. "Біз үш негізгі қажеттіліктерді қарастырамыз: табиғатты зерттейміз, ойланамыз және эксперимент жасаймыз", - дейді ол. Яғни, зерттеушілік түрлі фактілерді жинауға көмектеседі, ойлану оны бір шешімге келтіреді, ал эксперимент оны дәлелдейді. Оған, әрине, білімділік, төзімділік керек.

Дидро адамды табиғаттың бір бөлшегі деп қарастырады Және адам осы қоғам, қоршаған орта арқылы қалыптасады деген. Сондықтан, ол адам тәрбиесіне көп көңіл бөлген. Адамды мәдениеттілікке баулуды көздеген. Өйткені, "мәдениет адамды жақсылыққа, сүйіспеншілікке, адамгершілікке үйретеді", - дейді Дидро.

8-тақырып. Неміс классикалық философиясы

Жаңа дәуірден бастап дамыған қоғамның өндірістік қатынастары XVIII ғасырдың аяғы, XIX ғасырдың басында Батыс Еуропа елдеріне көптеген өзгерістер мен жаңалықтар ала келді. Ғылымы, өндірісі мен техникасы жоғары дәрежеде дамыған Англия сол кездегі елдердің алдыңғы қатарына шықты. Капиталистік даму процесі біртіндеп еніп, елдегі әлеуметтік жіктелуді күшейте бастағандықтан, Францияда жаңадан көптеген саяси ілімдер мен көзқарастар туды. Соның негізінде революциялық идеялар белең алып, мұның ақыры саяси төңкерістерге алып келді. Ал осы кездегі Германия үшін капиталистік қарым-қатынастың кеңінен дамуы болашақтың ісі сияқты еді. Германияда осы кезде ғылым мен мәдениет, әдебиет пен өнер ерекше дамып, осы салаларда дүние жүзін таң қалдырған ұлы жаңалықтар ашылды. Сондықтан неміс ойшылдары Батыс Еуропадағы осы тарихи дамуды басынан кешіре отырып, ағылшындар және француздардың мәдени, рухани дамуының байлығын бойына сіңіре отырып, жаңа классикалық философияның озық үлгілерін берді. Классикалық неміс философиясы бүкіл философия тарихындағы мұраны игеріп, алдыңғы қатарлы мәдениет пен ғылымға сүйеніп, сол кездегі қоғамдық дамуды терең талдай отырып, жаңа диалектикалық әдістің, таным теориясының, логиканың шығуына түрткі болды. Классикалық неміс философиясы ойлау мен болмыстың диалектикалық байланысын аша отырып, танымдағы субъектінің рөлін айқындады. Сондай-ақ, ойлаудың болмысқа қатынасы арқылы таным теориясындағы объекті мен субъектінің диалектикалық арақатынасын ашып, теориялық ойлау формасын жаңа сатыға көтеріп, философиялық категориялардың атқаратын рөлін көрсетіп берді.

Неміс философиясы мынадай көрнекті философтарды жарыққа шығарды; Иммануил Кант, Иоганн Готлиб Фихте, Фридрих Вильгельм Шеллинг, Георг Вильгельм Фридрих Гегель, Людвиг Фейербах. Бұл ойшылдар философияны одан әрі дамытты.

Жаңа заман философиясындағы, әсіресе, оның таным теориясындағы пайым мен зерденің бір-бірінен алшақ кеткенін, ендігі жерде олардың ымыраға келмейтінін айқын көріп, соларға ерекше назар аударған классикалық неміс философиясының негізін қалаушы, әрі оның атасы – И. Кант (1724-1804) болды. Ол өзінің философиясын ең алдымен, бұған дейінгі дәуірде бір-бірінен алшақ кеткен логика, таным теориясы және диалектика туралы проблемаларды жан-жақты талдаудан бастады.

И. Кант философиясы екі негізгі кезеңге бөлінеді: сынға дейін және сын. Бірінші кезеңде Кант нақты білім қайшылықтарымен айналысады. Ол "Жалпы тарих және аспан теориясы" атты кітапты жарыққа шығарды, бұл кітапта ол Күн жүйесінің пайда болуы туралы ғылыми гипотезалық ой білдіреді. ХІХ ғасырда бұл гипотезаны француз ғалымы Лаплас одан әрі жалғастырды. ХХ ғасырда жердің пайда болуының қиыншылықтары бойынша ғылыми гипотезалардың бірі болып саналады. Сірә, бүгінгі күнге дейін жердің пайда болуы туралы теориялар әлі жоқ, гипотезалар ғана бар.

И. Кант бұдан да нақтылы қиыншылықтарды шешті, олар Жер тарихымен байланысты, Жер тарихының құйысы мен ағысының рөлі туралы сұрақтар. Ол Жердің жылдамдығы құйыс пен ағыс нәтижесінде тәулік бойы айналымы айқын қысқарады. Сонымен қатар оның қозғалыс және тыныштық қатынасы туралы ілімдері, жануар әлемінің генеалогиялық классификациясы оқуларына көптеген үлес қосты. Антропологиялық ғылым бойынша адам нәсілдері тарихы және т.б. туралы ой қозғады. Осылардың бәрі ғылымда коперникандық төңкеріске ұшырады. Ол өте қарапайым адам болды, өзінің ғажайып жетістіктеріне қызықсыз назарда болды. И. Канттың ең ұлы жетістігі болып ең алғаш метафизиканы әр қырынан қарастырды, жердің және біздің бүкіл галактиканың нағыз пайда болуын дәлелдеді. Бірақта И. Кант өзінің нақты ғылым бойынша зерттеулеріне қанағаттанбады. Ол гносеологияның қиыншылықтары мен танып білу теориясымен шұғылданды. Мен не білемін? Мен нені білуім керек? Мен неге үміттене аламын? Адам деген не? сұрақтарда И.Кант нағыз қажетті көкейкесті мәселелерді алдыға шығарады, ол мәселелер танып білудегі шекарамен, ғылым мен философия негізімен, әлем танудағы қадам мен қажеттіліктермен байланысты. И. Канттың "Сын философиясының" басты ағымы 1770 жылы басталды, оның мағынасы "Таза зердеге сын" (1788 ж.) және "Дәлелдеуді қажет ететін сын" атты трактаттарында айқын көрініс алады. Бірінші ісінде И. Кант өзінің танып білудегі оқуын көрсетсе, екіншісінде - әдеп, үшінсінде - жантану және табиғат туралы оқуларын көрсетеді. И. Кант сын кезеңінде ескі гносеологияға күмән келтіреді (сынға), бірақ та ол оның алдында болған және адамның білуі мен танып білуін адамның өзімен ғана құрыла алады, яғни гносеологиялық субъектпен. Бұл ғылым мен философиядағы екінші коперникандық төңкеріс болып табылады.

Ол «Таза зердеге сын» еңбегінде таным процесіндегі қайшылықтарды кеңінен ашып, олардан шығудың жолын көрсетті. Ұлы ойшыл адам баласының таным қабілетін: сезімдік, пайым және зерде деп үшке бөледі. Оның мақсаты жаңа дәуірдегі эмпиризм мен рационализмнің тар өрістілігінен шығып, оларды өзара ымыраластыру еді. Сондықтан ол априорлы (априорлы - латын тіліндегі тәжірибеден тыс пайда болған ұғым, ой, идея) синтетикалық пікірдің жаратылыстану саласында қандай орын алғандығын көрсету үшін білімдердің әртүрлі салаларын алды. Кант ең алдымен математиканы, жаратылыстануды және метафизиканы (философияны) априорлы синтетикалық тұжырым арқылы талдай келіп, таным процесінің қалыптасуы мен белгілі бір сатылардан өту жағдайын көрсетті. Осыдан математика - сезімділікке, жаратылыстану - пайымға, метафизика, яғни философия - зердеге қатысты екені анықталды.

Кант осылайша белгілеген адамның таным қабілетінің үш түрі философия тарихында ерекше рөл атқарады. Өйткені, бұл бір жағынан танымды біртұтас, бірақ ішкі қайшылыққа толы процесс деп қарау болса, екінші жағынан, философияны жаратылыстану саласымен тығыз байланыстыруға жасалған әрекет еді. Сондықтан Кант белгілеп берген адамның бұл таным қабілетінің үш түрі бүгінгі күнде де өз маңызын жоғалтқан жоқ.

Немістің классикалық философиясының дамуында маңызды рөлді Иоганн Готлиб Фихте (1762-1814 жж.) атқарды. Фихтенің субективтік идеализм атты философиясы Д. Беркли философиясына ұқсас. Субъектінің басты рөлі ретінде субъект және объект бірлігі, онда алғашқы болып табылады. Бүкіл әлем субъективтік қызметтің нәтижесінде қаралады. Я.И. Гете И.Г. Фихтенің субъективті идеалистік философиясын мысқыл түрінде былай деп жазды. "Өмірдің жазғаны осы: әлем меннен бұрын болған жоқ, оны мен құрдым".

Фихте Канттың заттардың өзінен-өзі өмір сүретіні жөніндегі идеясын сынға алды, неміс философиясында алғашқылардың бірі болып, И. Канттағы сияқты тек гносеология өрісінде көрініс беретін ғана емес, субъект белсенділігі идеясы онтология, болмыс, дүние өрісінде де көрініс беретінін айтқан. Фихте екі түрлі шындықты айтқан: біреу өзін-өзі құрайды, ал кейбіреулер сананың шығармашылық іс-әрекеті нәтижесінде пайда болады. Субъект мынадай шындықпен қарым-қатынаста болу керек және ол объект өмірі бар жеке өмірдің оқиғасы болады. Бұл объект субъект арасындағы байланысты адам қарым-қатынас жасайтын барлық шындыққа таратады және енді барлық дүние субъект шындық сана өрісі ретінде көрінеді. Тек осы өріспен ғана оның ғылыми ісі ілімі бар. Фихте өз философиясын осылай жазған.

Вильгельм Фридрих Йозеф Шеллинг (1775 – 1854) Фихте мен Гегельдің арасында аралық болып есептеледі. Табиғи және рухани тепе-теңдік оның философиясында маңызды орын алады. Бірақ, ол абсолютті түрде тепе-тең мәңгілік болса, ал табиғат бөлек, уақыт бойынша дамиды. Табиғаттың әртүрлі жағдайларында объект немесе субъект басым. Табиғатта даму орынды.

Ф. Шелингтің Абсолюті тепе-теңдігімен, жалғыз құдай туралы оймен сәйкес келеді. Бірақ, одан кейінгі философияға ерекше маңыз бен ықпалын тигізген Шелингтің натурфилософиясы болды.

Табиғат әлемдік рухы бар ғарыштық ағза болып табылады, ол рухани бастаудың болмыс баспалдағының қалыптасуы болып табылады. Соңғысы сияқты материя рухсыз болмайды. Қазіргі қоғамдық даму кезеңімен әлем мен адамның бір екендігінің маңыздылығы көрсетілген. Табиғат инерттілік емес, ол тірі қарым-қатынас бірлік принципі бойынша дамуды Шеллинг негізгі шығармаларында трансендентальдық идеализм жүйесінде дамудың мәнін ашып көрсетті.

Философия тарихында пайым мен зерденің әлеуметтік мәнін ашуға ұмтылып, оны ғылыми әрі диалектикалық негізде дамытқан классикалық неміс философиясының ірі өкілі Г.Ф. Гегель (1770-1831) болатын. Оның шығармашылығының даму кезеңі Германияның саяси-әлеуметтік жағдайының біршама үлкен өзгеріске түсіп, елдегі ішкі қайшылықтар белең алған тұста басталды. Сондықтан ол өзіне дейінгі барлық ойшылдардың, әсіресе, ХУII-ХҮIII ғасырлардағы ағылшын және француз ағартушыларының, сондай-ақ, неміс жерінде кеңінен өрістеген ғылым мен мәдениеттің, өнер мен әдебиеттің жетістіктерін толық зерттей отырып, оларды өз жүйесін жасауға кеңінен пайдаланды.

Гегель негізінен өзіне дейінгі философияны тек пайымның әдісінде ғана қалыптасқан деп айқындай отырып, зерденің сан-қилы шығармашылық кезеңдеріне айрықша мән берді. Ол өзінің алғашқы философиялық шығармаларында қоғам өміріне, әсіресе, дін мен саясат мәселелеріне айрықша назар аударды. Гегельдің осы алғашқы шығармаларының ішінен болашақ диалектикалық, зерделілік әдісті тудыруға негіз болған еңбектерінің бірі – « Кім абстрактылы ойлайды?» деген мақаласы. Бұл шағын ғана еңбек болғандығына қарамастан, таным теориясының келелі мәселелерін көтерді. Ол ең алдымен ұзақ жылдар бойы қалыптасып келген таным процесіндегі тек сезімділік пен танымға ғана сүйенген абстрактылы ойды қатты сынға алды.

Расында да Гегельге дейінгі дәуірде сезімділік, пайым - нақтылықтың бейнесі, ал абстрактылық - ойдың жоғарғы даму процесімен тығыз байланысты деген көзқарас айрықша орын алып келді. Міне, осындай ағат пікірге Гегель ашықтан-ашық қарсы шықты. Оның ойынша, абстрактылы ойлау сауатсыз, білімсіз, топас адамның әрекеті. Өйткені, абстрактылы ойлау қандай ғана болмасын мәселенің басын ашып бере алмайды. Ол тек сыртқы көрініске, одан соң сезімге ғана мойын ұсынады. Абстрактылы ойлау таным процесіндегі сыңаржақтылықтың нақты бір белгісі. Абстрактылы ойлаған адам өз ойына өзі мән бермей, каралып отырған мәселеге терең үңілмей, оның мәнін, тарихын ашып беруге дәрменсіз. Сондықтан Гегель абстрактылы ойлаған кейбір адамдарды мысалға ала отырып, олардың сауатсыздығын, надандығын, білімсіздігін көрсетті. Олай болса, таным процесі негізінен нақтылыққа ұмтылады. Нақтылық дегеніміз-көптеген анықтамалардың синтезі, көпжақтылықтың бірлігі. Яғни нақтылық қандай да мәселеге болмасын, объективті, тарихи, ішкі байланыстарды анықтау арқылы қарауды талап етеді. Ендеше, таным процесі әуелі абстрактылықтан басталып, нактылыққа қарай өрлейді. Бұл - таным процесіндегі негізгі принцип. Бұл принципті К.Маркс өзінің «Капиталын» жазу процесінде шебер пайдалана білді.

Таным процесінде логика мен диалектикаға ерекше назар аудара отырып, пайым мен зерденің өзара байланысын тереңнен зерттеген Гегель өзінің алғашқы еңбектерінің бірі «Рух феноменологиясында» зерделі ойдың негізін көрсетті. Бұл шығарма Гегель философиясының «ақиқаттың қайнар көзі және жасырын сыры» рухтың-көріну формаларын, яғни оның сана, өзіндік сана, рух, абсолюттік субъекті арқылы даму жолдарын суреттеп берді.

Гегель «Рух феноменологиясында» сананың қалыптасу және даму жолдарын қоғам өмірімен байланыстыра отырып айқындап берді. Сана әуелі қарапайым түрде (яғни жеке индивидтің санасы ретінде) басталып, сан ғасырларға созылған тарихи белестерден өтіп, қоғамдық санаға дейін көтеріледі. Оның бұл даму жолы, ең алдымен, қоғамдық өмірдің, тарихтың пайда болып, даму кезеңдерімен тығыз байланысты.

Зерделі философияға жаңа бет-бұрыс жасауға ұмтылған немістің ұлы ойшылы Л.Фейербах (1804-1872) болды. Оның 1841 жылы жарық көрген «Христиан дінінің мәні» деген еңбегі философия тарихындағы жаңа дәуірдің бетін ашты деуге болады.

Фейербах классикалық неміс философиясының ақырғы буыны еді. Ол өз жүйесін И. Кант қалыптастырған жолдан тайдырып, жаңадан философиялық жүйе жасады.

Ол өзінің философиясын «болашақтың философиясы» деп атады. Оның ойынша, философия ойлар мен рухтар дүниесінен босап шығып, жаңа патшалыққа қарай, яғни адамның қайғы-қасіреті қабаттаса қорланған дүниеге қарай бет бұруы тиіс. Демек, философия ендігі жерде өзінің ойларын таза зерденің ықпалынан адамға, антропологияға қарай алып шығуға тиіс. Ол өзінің «Болашақ философиясының негізгі қағидалары» деген еңбегінде құдай туралы, яғни теологиялық ілімнен шығып, адам туралы ілімді тудыру керек дейді.

Осындай жаңа ілімді тудыру үшін ол классикалық неміс философиясында қалыптасып қалған ілімдерге қарсы шықты. Содан да болар, Фейербах «жаңаша философияның», яғни Гегель философиясының аяқталуының бейнесі іспетті. Бұл философияның тарихи қажеттілігі мен оны ақтаудың негізі, көбінесе, оны сынаумен байланысты болды.

Сөйтіп, Л.Фейербах жаңа философияның негізін қалай отырып, алдымен Гегельдің кең таралған жүйесін сынауға кірісті. Ол оған қарама-қарсы ой мен болмыстың арасындағы тепе-тендік қатынасты ашуда табиғатты негізгі объекті етіп алып, соның мәнін анықтауға тырысты.

Табиғат перзенті - адам философияның негізгі субъектісі. Алайда, Фейербах объекті мен субъекті туралы мәселені табиғат пен адамның арасындағы қарым-қатынас деп қараумен шектелді. Гегельдің ойлау мен болмыстың теңдігі туралы мәселесін Фейербах материалистік негізде шеш-пекші болды. Сол себептен ол адамның болмысын нақты өмір сүретін объективтік шындық деп қарады. Бұл классикалық неміс философиясына қарама-қарсы дүниетаным болатын. Егер Гегель табиғатты идеяның жатсынуы деп қараса, Фейербах оны барлық ғылымның, адамзаттың шығу тегі деп есептеді. Ендеше, адам баласының болмысын біз ойлау процесі арқылы ғана анықтай алмаймыз.

Рас, ол ойлау мен болмыстың байланысы диалектикалық екенін мойындады. Өзінің философиясында болмысқа анықтама бере келе, ол оның ойлаусыз өмір сүруі - материя екендігін, шындықтың субстраты екендігін айқындады. Сөйтіп, Фейербах өз заманындағы философиялық негізде материя туралы ұғымды нақтылады. Егер ХVІІ-ХҮIII ғасырлардағы философ-материалистер материяны субстанция ұғымы арқылы анықтауға тырысса, Фейербах оған сезімділік пен зерденің негізгі пәні ретінде қарады. Оның ойынша, егер материя болмаса, біздің зердеміз ешбір сезімділікке, белгілі бір әсерге ие болмас еді. Онда ойлауда да ешқандай мән қалмайды. Ендеше, материяны жоққа шығару дегеніміз зердені жоққа шығарумен бірдей. Фейербах материяның негізгі өмір сүру формалары - уақыт пен кеңістікке де айрықша көңіл бөлді. Ол «Уақыт пен кеңістік құбылыстың жай формалары ғана емес, олар - болмыстың, сондай-ақ, ойлаудың түп тамырлы жағдайы, зерде формаларының заңдары. Шын мәнісіндегі ойлау уақыт пен кеңістіктегі ойлау» деп көрсетті.

9-тақырып. XIX ғ. мәдениетіндегі батысеуропалық философия

Классикалық неміс философиясы әлемдік философияның дамуына зор ықпал етті. Ол онтологиялық және гносеологиялық мәселелерді, яғни болмыс, мән, таным және өзге де философиялық мәселелерді идеалистік тұрғыда шегіне жете зерттеп, дамытты.

Алайда, XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, классикалық философия дәстүрі әртүрлі сынға ұшырап, екі жарым мың жылдық тарихы бар философиялық мән мен таным мәселесінің орнына «өмір», жеке адам, құбылыс, психологиялық және т.б. мәселелерді қарастыру белең алды. Осы дәуірде классикалық неміс философиясын, әсіресе гегельдік философияны сынау.

XIXғ. қазіргі заман философиясының үш бағытта дами бастайды:

1) позитивизм, оңды ғылыми білімдердің құндылығына және тұрақтылығына ерекше көңіл аударған философиялық бағыт (О. Конт); 2) марксизм (К. Маркс); 3) иррационализм «ерік метафизикасы» және «өмір философиясы» ретінде, (А. Шопенгауэр, С. Кьеркегор, Ф. Ницше). Модернизацияланған қалыпты қабылдай отырып, рационализм мен классикалық бағыт сақталды (неокантшылдық, неогегельшілдер, неотомизм).

Позитивизм (лат.т. «оң», «жағымды» деген сөзінен шыққан) - 30 - 40 жылдары пайда болған философиялық бағыт. Позитивизм ғылымды философияға қарсы қоятын, философиялық мәселелерді терістейтін, тек арнайы, «оң» ғылымдардың білімін мойындайтын философиялық ағым. Өзінің дамуында позитивизм төрт негізгі кезеңнен өтті.

1.Классикалық позитивизм;

2.Махизм;

3.Неопозитивизм;

4.Постпозитивизм.

Позитивизм негізін француз философы Огюст Конт (1798 -1857) салды. Ол ғылымға «социология» деген терминді енгізді. О.Конттың негізгі шығармалары: «Позитивтік философия курсы», «Позитивтік философияға жалпы шолу».

О.Конттың пікірінше идеализм мен материализм арасындағы философиялық айтыстың негізі жоқ, әрі мағынасыз. Философия материализмнен де, идеализмнен де бас тартып позитвтік білімге көңіл бөлу керек. Ол дегеніміз-философиялық білім абсолютті дәлелденген, әрі анық болуы керек және оған жету үшін философия танымда ғылыми әдісті қолданып, өзге ғылымдардың жетістіктеріне сүйенуі қажет.

Позитивизм ілімін Конттан кейін жалғастырған Джон Стюарт Милль, Герберт Спенсер(1820-1903). Бұл философияның арғы түбі Д. Юм мен И. Кантқа тіреледі. Олардың мақсаты ғылымдарды толып жатқан алдын ораған бос ойлардан, былайша айтқанда, философиядан азат ету. Олардың пікірінше, әрбір ғылым - өз алдына философия. Сол ғылымдарды зерттеу қажет. Сөйтіп, революция арқылы үстемдікке қолы жеткен буржуазия бұрын материализм, ғылым үшін күрескен болса, енді одан бас тартып, идеализмге біржолата ден қойды.

Оның эволюциясы бір ғасыр ішінде үш кезеңнен өтті. Бірінші кезеңі – позитивизм, екінші кезеңі – эмпириокртицизм, үшінші кезең – неопозитивизм немесе логикалық позитивизм.

XIX ғасырдың аяғы – XX ғасыр басында позитивизмінің жаңа дәуірі туды. Ол кезеңде оны «эмпириокритицизм» деп атады. Оны жақтаушылар біздің санамыздан тыс объективтік өмір бар, бірақ ол біздің сезімдеріміздің жиынтығы деп айтқан. Эмпириокритицизм позитивизмге қарағанда шындықтан әлдеқайда алшақ. Айталық, позитивизм философияны емес, нақты ғылымдарды зерттеу керек десе, эпмириокритицизм біздің сезімнен тыс еш нәрсе жоқ, барлық дүние – біздің сезіміміздің нәтижесі деген қорытынды жасап, объективті өмірді субъективті сезімге айналдырды.

Эмпириокритицизм (тәжірбие сыны). Бұл бағытты құрушылар Австрия философтары мен ғалымдары Р. Авенариус (1843-1896 жж.) пен Э. Мах (1873-1925 жж.). Ресейде бұл философиямен айналысушылар А. Богданов, В. Базаров және тағы басқалар. Бұл да позитивизм секілді ғылымды басты назарға алады. Бұл кезде физиология мен психология ғылымдары біраз дамыған болатын. Ол материализм мен идеализмнің бір жақтылығынан ажыратуға тырысты. Барлық нәрсенің жеке материалдық және рухани, физикалық және психологиялық құбылысы болады. Оның тәжірбие сыны осы материализм мен идеализмнің біржақтылығына қарсы тұруында Р.Авенариус субъект пен объект қатынасы мәселесін олардың бірлігі жоспарымен шешті. Оны Вундт, Гуссерль және Ленин сынады.

Дегенмен эмпириокритицизмнің әрі қарай дамуы ғылым мен техниканың өркендеуіне жол ашты. Ғылым өзінің шарықтаған шегіне жетіп, оның логикасы, өзіндік дамуы сана-сезіммен сабақтасып, жаңа проблемелар туыдырды. Ендігі жерде ғылымның логикасын зерттеу, оның мәнін ашу, ішкі жүүйесі мен сыртқы байланысын айқындау, сөйтіп даму жолына терең ой жүгірту тек философтардың ғана емес, жаратылыстану мен қоғамтану мәселерімен айналысатын ғалымдардың назарын аударды. Бұл Вена қаласындағы математиктер, логиктер және философтардың бас қосып, үйірме ашып, онда ғылымның ішкі логикасын, оның қазіргісі мен болашағын бағдарлайтын мәселелерді талдайтын мектептің іргетасын қалауға әкеліп соқты.

Э. Мах өз жұмысы "Физикалықтың психикалыққа қатысы және талдау сезімінде": "Әлем құпия әрекеттерден тұрмайды. Дыбыс, түр, кеңістік, уақыт бәрі бір-бірімен байланыста". Физикалықсыз психика жоқ, немесе керісінше деп айтуға болады. Э. Мах бұны белгілер дейді.

Э. Мах пен Р. Авенариус биологиялық ғылымның қызметтеріне бет бұрады. Ғылыми білімге бұл жағы ғылыми танымның пәнін ашып көрсете алмайды. Бұған ХХ ғасыр 20-жылдардың позитивизмнің үшінші этапы неопозитивизм. Ол вен ортасы (Австрия, Вен университеті), философия, математика, логика, физика оқытушыларынан туындайды. Позитивизм ғылым тіліне назар аударды, оның маңызды рөлі, осы ағымда ол стркутурализм мен герменевтика сияқты ағымдарды тапты ма? Тілде философия пәні секілді ХХ ғасырдың ІІ жартысында маңызды социомәдени феномен, яғни объективті шындықты алмастырушы болып табылады.

Ғасыр басында неопозитивизмді құрушылар Р. Карнап (1891-1970 жж.), М. Шлик (1882-1930 жж.), Л. Витгенштейн (1889-1951 жж.), ағылшын философы және логик Б. Рассел (1872-1970 жж.) және басқалар.

Неопозитивизм 3 бағытқа бөлінеді:

- логикалық позитивизм (Р. Капран)

- лингвистикалық позитивизм (Л. Витгенштейн)

- жалпы семантика (А. Кожиибский, С. Чейз, С. Хайакова).

Жалпы барлық үш бағыт та метафизикаға қатынаста болады (болмыс мәселесі, дүниетаным, әлем және адам мәселесі). Басты назарда ғылым мәселесіне аударады. Олардың көне метафизикаға сыни қатынасы толық түрде ақиқатталған. ҒТР-ң талаптарына сай ғылымның өндірістік күшке айналуы философияның алдына көне метафизикадан бас тартуға тапсырма қойды. Неопозитивистер "шаршаған философияны" лақтыру қажет деп санайды. Бұл жағынан олармен келісуге болады. Бірақ қандай тәсілмен жетуге болады?

Логикалық позитивизм философияның ұсыныстарын тексеру жағдайын ашты. Философия пәнінің негізгі ғылымға логикалық талдау жасау. Бұл әдістен верификация әдісі шығады (латынша веритас - ақиқат) (Р.Карнап). Егер тәжірибелі эмпирикалық тексеріс жүргізілсе, ғылым мен философия ұсынысы ақиқат болады. Бірақ барлығы эмпирикалық жолмен жүрмейді. Л. Витгенштейн: "Көптеген философиялық ұсыныстар мен сұрақтар жалған емес, дәлелсіз".

Верификация әдісінің күшті және әлсіз жағын айтуға болады. Күшті жағы, философия тілін жетілдірді, философиядағы сыни және талдау моментін күшейтті. Әлсіз жағы - бұл позитивизмнің эмпирикалық тығырығы. Оның мәнісі барлық ғылым мен филсофияда тәжірибелік жолмен тексерілмейді. ХХ ғасырда теориялық білімнің мәні мен рөлі өсе түседі.

Неопозитивизм тілдің социомәдени феномен түрінде шығып, өзінің терең тамыры позитивизмнің 4 этапы - постпозитивизмге алып келді (К. Поппер, И. Лакатос, Т. Кун, П. Фейерабенд).

Карл Раймунд Поппер – постпозитивизмнің негізгі өкілі, «Мен неопозитивизмді жерледім» деген қағида айтқан. Оның ғылыми білім тұжырымдамасының негізгі түсініктері келесілері болып табылады:

• демаркация мәселелері;

• фальсификация принципі;

• фаллибилизм принципі;

• «үш әлем» теориясы.

Карл Поппердің дәлелдеуінше, теорияның нақты, соңғы ақиқаттылығын тексеру мүмкін емес, бірақ оны терістеуге, фальсификациялауға болады. Ол қорғаған фальсификация принципі осылайша құралған. Поппер бойынша, біз қайсыбір теорияны дұрыс, дәл деп айта алмаймыз. Өйткені, тарих куәләндырғандай, ақиқат деп танылған теориялар соңында өзінің жеткіліксіздігін танытып жатты. Үш жүз жыл бойы Ньютон механикасын барлық жағынан ақиқат деп санады, ал кейіннен оның орнына басқа да теориялар келіп жатты. Әрбір теориямен мәселе осылай болады, ол туады, шыңырау шегіне жетеді де соңара терістеледі.

Поппер теория әлемінде «өмір сүру үшін күрес» болып жатыр деп санады.

Осыдан Поппердің басты тұжырымдамалары келіп шығады:

1. теория негізінде гипотезалар тұр (яғни пікірлер); ғылыми ги потезалар гипотеза болып қалады, өйткені жоғарыда көрсетілгендей олардың ақиқаттығын дәлелдеуге болмайды;

2. гипотезалардан дедукция заңы бойынша пікірлер туындайды, ал оларды дәйектермен теңестіруге болады;

3. дәйектермен теңеу екі нәтиже береді: пікірлер дәйектерге қарсы келмейді, бұл жағдайда теория өмір сүреді, оның жұмысқа қабілеттілігі рас деп танылады да ол ақиқат болады, немесе теория пікірлері терістеледі, дәйектермен фальсификацияланады, бұл жағдайда теория жалған болып танылады, ол терістеледі де жаңа теорияларды іздеуге әкеледі.

Осылайша, Поппер бойынша теория гипотезалық-дедуктивті құрылымға ие. Гипотеза мәселелерді шешуге бағытталса, дедукция гипотеза мазмұнын эксперименталды дәйектермен дәлелдей алады. Дәйектер теорияның мықтылығына емтихан жүргізеді (жарамды-жарамсыз).

Демаркация мәселесі – ғылыми білімді ғылыми емес білімнен ажыратуда тұратын философияның басты мақсатының бірі. Демаркация тәсілі, Поппер бойынша, фальсификация принципі болып табылады.

Фальсификация принципі – ғылымға қатысты әрбір тұжырымды терістейді. Фальсификация принципін енгізу ғылымдарды ғылыми сынға ашық болуына бағдарлады. Поппер ақиқатты және ғылымды процесс ретінде қарастырады. Ғылыми теориялар, оның ойынша, ғылыми білімнің жалпы дамуына бағытталғанымен, өзінің дамуында бір біріне тәуелсіз.

Фаллибилизм принципі бойынша әрбір ғылыми білім тек гипотезалық сипаттамаға сәйкес келеді. Ғылыми білімнің дамуы, Поппер пікірінше, батыл гипотезаларды қалыптастырып, оларды теріске шығаруда.

Атақты постпозитивизм өкілі Имре Лакатос (1922-1974 жж.).Ол Поппердің көрнекті ізбасарының бірі болды. Лакатосты «рационалдылық сарбазы» деп атады, өйткені ол сыни рационализм принциптерін қорғап, ғылымдағы көптеген үрдістер рационалды түсіндірмені болжайды деп айтты. Лакатос мағынасы кең, бірақ шағын жұмыстар жазды. Оның көзқарастарымен орыс тілінде шыққан «Дәлелдеме және терістеу» (1967 ж.) және «Фальсификация және ғылыми-зерттеу бағдарламаларының әдістемесі» (1995 ж.) атты кітаптары арқылы танысуға болады.

Ол Кунның парадигмалар ауысу концепциясының терең және дәйекті сыншылдарының бірі болды және Кун айтқан ғылыми парадигманың теологиялық мағынасына қарсы шығады. Лакатос сонымен қатар, ғылым философиясының үздік үлгісі – ғылыми-зерттеу бағдарламасының әдістемесін жасады.

Лакатос бойынша ғылым дамуы ғылыми-зерттеу бағдарламасы бәсекелестігін көрсетеді, бұл жерде бір зерттеу бағдарламасы екіншісін ығыстырады.

Ғылыми революцияның мәні бұл жерде эмпириямен бір оқшау теорияны салыстырмай, өзара бірегей негізгі принциптермен байланысқан ауыспалы теориялар серияларымен салыстыруда. Осындай теориялар жүйелілігін ол ғылыми-зерттеу бағдарламасы деп атады.

Сондықтан, ғылым дамуы үрдісінің іргелі бірегей бағасы теория емес, зерттеу бағдарламасы болып табылады.

Бұл бағдарлама келесі құрылымға ие. Ол өзіне бағдарлама жақтастары үшін дәлелді қажет етпейтін іргелі жағдайлар (жасанды емес гипотезалар) «қатты өзекті» кіргізеді. Яғни, бұл оның барлық теорияларына жалпы қасиет. Бұл бағдарлама метафизикасы: бағдарламаға кіретін теориялар сипаттайтын ақиқат жайында жалпы көріністер: осы ақиқаттың ара-қатынасының негізгі заңдары; осы бағдарламамен байланысты басты әдістемелік принциптер.

Осылайша, ядро арқасында барлық бағдарламаның сипаттамасы жайында айтуға болады.

Бағдарламаға негативті эвристика кіреді, оны көмекші гипотезалар жиынтығы құрайды, олар оның ядросын фальсификациядан, теріске шығаратын дәйектерден қорғайды. Барлық ашылған жаңалықтар оның артикуляциясына және гипотезаларды қолдайтын ядроның құрастырылуына бағытталған («қорғайтын белдеу» деп аталады). Осы бағдарламаның «қорғаушы белдеуі» сыни аргументтер жарығын өзіне кіргізеді. Көмекші гипотезалар шығыры бақылаудағы сынама шабуылын тоқтатады, ядроны қорғайды және нығайтады. Яғни, бұл кей кезде қай жолдан алшақ жүру керектігін меңзейтін әдістемелік ережелер.

Позитивті эвристика ғалымдар шешетін алғашқы тараптағы мәселелер мен міндеттерді таңдау стратегиясы болып табылады. Позитивті эвристиканың бар болуы аномалиялармен сынды нақты уақытта ескермеуге және конструктивті зерттеумен айналысуға мүмкіндік береді. Осындай стратегияға ие болу арқылы ғалымдар түсініксіз және әлеуетті түрде жоққа шығаратын дәйектер бағдарламасына бас тарту себебі емес дейді.

Фальсификацияға, яғни теоретикалық сынға және эмпирикалық теріске шығаруға тек «қорғаушы белдеу» гипотезасы ұшырайды. Жалпы келісім бойынша қатты өзекті фальсификациялауға болмайды. Лакатостың зерттеу бағдарламасының әдістемесіндегі ауырлық орталығы көптеген бәсекелестік жағдайындағы гипотезалар фальсификацияға ауысады, сонымен қатар, бәсекелестік бағдарламалардың растауын тексеруге ауысады. Сонымен қатар, қорғаушы белдеудің бөлек гипотезалары бағдарламаның қатты өзегін бүтіндей және аман қалдырады.

Пол Карл Фейерабенд (1924-1994) «эпистемолгиялық анархизм» концепциясын тұжырымдады. Оған сәйкес білімді танып білуде теориялар, жорамалдар плюрализмі және білімнің басқа да формалары қажет, ол үшін альтернативалы, соның ішінде дәлелдемеген және тексерілмеген заңдар мен жорамалдар ұсыну керек.

Фейерабенд көптеген тең дәрежелі білімдер типі болады және осы жағдай білімнің өсуі мен тұлғаның дамуына септігін тигізеді дейді. Білім өсуі теория пролиферациясы (көбеюі) нәтижесінде өтеді және ол өлшеусіз болады.

П. Фейерабенд теориялық және методологиялық плюрализм көзқарасын жақтады.

П. Фейерабенд танымның бірде-бір әмбебаптық нормасы ретінде «бәрі де жарай береді» деген принципті ұсынады. Бұл принцип артықшылық берілген нормалар жоқ екенін және басқа жағдайларда қабылданбайтын нормалар, стандарттар және тұжырымдамалар «жарай» беретін фактілер мен жағдайлар қашан да болса табылатынын мойындайды.

Бұл дегеніміз ғалымдар өзіне ыңғайлы кез келген методтар мен тәсілді, теория мен әдісті қолдана беруіне құқы бар. Бұдан екі салдар шығады:

- әрдайым жаңа методтарды ойлап таба беруі керек;

- уақыт өте бере оның біреуіне тұрақтап, оны қабылдау – бұл пролиферация мен табандылық принциптері.

Фейерабенд верификация және фальсификация методтарын қайта қарастырады, таным прогресін қамтамасыз ететін әдіс ретінде ғылымға психологиялық сенім мен саяси араласудың маңызын көрсетеді.

К. Маркс (1818-1883 жж.) Трир қаласында (Рейн облысы) адвокат отбасында дүниеге келген. Ол философиялық білімін Берлин университетінен алады. 1841 жылы "Демокриттің натурфилософиясы пен Эпикурдың натурфилософиясы арасындағы айырмашылықтар" атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Гегель философиясынан айырмасы ол теория мен тәжірибені біріктіреді. "Рейн" газетінде, "Неміс - француз жылнамасында", "Жаңа Рейн" газетінде жұмыс істейді. Бұл тәжірибелік іс-әрекеті К. Маркстің әлеуметтік философиясын құруына, әлеуметтік көзқарастар қалыптастыруына көмегін тигізді. К. Маркстың басты еңбектері: "Экономикалық - философиялық жазбалар", "Қасиетті отбасылық", "Фейербах туралы тезистер", "Неміс идеологиясы", "Саяси экономикаға сын", "Капитал" және тағы басқа.

Ф. Энгельс (1820-1895 жж.) Бармен қаласында (Рейн облысы) текстильді фабрикашы отбасында дүниеге келген. Энгельс өзінің шығармашылық іс-әрекетін К. Маркстің отбасына үлкен материалдық демеушілігімен 1844 жылы достықтары басталды. Көптеген шығармалары К. Маркс пен Ф. Энгельстің бірігіп жазуымен шығарылды. Ф. Энегльстің басты философиялық шығармалары: "Анти-Дюринг", "Табиғат диалектикасы", "Отбасының, мемлекеттің және меншіктің шығуы" және т.б. К. Маркс пен Ф. Энгельс ХІХ ғасырда Германияда тұрды. Германия әлеуметтік - экономикалық және саяси қатынастарда не көрсетті?

Капиталистік даму жолына басқа елдерге қарағанда Германия кештеу кірді. Қоғамдағы еңбекші топтар мен буржуазияда ХІХ ғасырдың 30-жылдарына есептелгенмен кеш кірісті. Антагонистік келіспеушіліктермен олардың арасында қарсылық белең алды, философия ХVIIIғ. жүз жылдықтағы сияқты барлық үшінші сатылар атынан шыға алмады. Бұл таптарға қызығушылықтары тез басылды. Тәжірибе жүзінде буржуазиядан бөлінген жаңа пролетарлық көзқарас құру мәселесі тұрды. Бұл тапсырманы К. Маркс пен Ф. Энгельс орындады. Осындай жолмен таптық, партиялық жағдайға көзқарас қалыптасты.

Иррационализм – табиғатта, қоршаған дүниеде логикалық қисынды байланысты жоққа шығарады. Иррационализмнің негізгі идеясы - қоршаған дүниенің бәрі бөлшектенген байланыссыз хаос, ішкі заңдылықтары жоқ, ақыл-парасат бақылауына бағынбайтын, тек ерік-жігерді қозғаушы күш деп түсіну. Иррационализмнің көрнекті өкілі – Артур Шопенгауэр.

Шопенгауэрдің «Дүние, ырық және елестету» деген еңбегінің төртінші кітабында философтың құнды идеяларының бірі анығырақ баяндалған. Дүниені елестету арқылы оны әрі сенімді, әрі анық тануға мүмкіндік туады. Осыдан соң ғана ырықтың алдында оның өзін жарқырата көрсететін айна пайда болады. Ол айнадан ырық өзін өзі толығырақ, анығырақ, үнемі өсіп отыратын дәрежеде танып, соның ең жоғарғысы адам ырқы екеніне көз жеткізеді. Бірақ адамның мәні оның іс-қимылы мен әрекетінің байланыстары арқылы белгілі болады. Осындай саналы бірлік ақылдың, зерденің пайда болуына жеткізеді, ал одан тұтастықты қамтуға мүмкіндік туады. Органикалық емес нәрселердің, өсімдіктердің табиғаты мен оның заңдарындағы бізге көрінбейтін ырық соқыр, бой бермейтін ұмтылыс қана. Оның өзі не істеймін десе сонысы болмай қоймайтын осы дүние, өмір. Сондықтан біз өмірдің құбылысын ырықтың айнасы, оның нысаны дейміз. Ал ырықтың ең қажеттісі - ол өмір. Өйткені өмір дегеніміз елестетуге арналған осы ырықтың бейнесі ғана. Ендеше бұл ырық немесе «өмірге қарай ырық» деген сөз.

С.Кьеркегор(1813-1855) - философ, жазушы. К. шіркеуге, ресми діни идеологияға қарсы шықты. Ол жеке тұлғаға тән дін қалыптастыруды, яғни адамның Құдаймен тікелей қарым-қатынасына жол ашатын мүмкіншілікті іздеді. Объективті өмірді тану емес, адамның өзін өзі шынайы тануы «субъективті танымның» басты мақсаты деді. Өмірде осы мақсаттағы кредосымен көрінген адам, Кьеркегор ұғымы бойынша, нағыз тұлға. Кьеркегор танымы бойынша, Дүние «өлім сепкен ауру хал» үстінде. Оның пікірінше, бақытсыз бақыттымын деп, бақытты - бақытсызбын деп, ақиқат - өтірік, өтірік - ақиқат, т.б. ретінде бұл өмірде көрініс тапқан. Адам өз мақсатына жету үшін үш сатыдан өту керек деп тұжырымдайды: эстетикалық, яғни ешқашан ақиқатқа айналмайтын, «қиялдағы өмір», бір сәтті сезіну мүмкіншілігіне ие кезең; этикалық, яғни адамның шынайы ақиқат өмірі, сол өнерге деген өзінің жауапкершілігін сезіну, бұл кезең ұзақ толғаныс, іштей саралау, өзіндік «Менді» іздеу кезеңі; діни, яғни мәңгілік құндылықтарды таңдау. Кьеркегордің ғылыми-философиялық көзқарастары «Немесе-немесе» (1843), «Үрей және қалтырау» (1843), «Философиялық түйірлер» (1844), «Үрей ұғымы туралы» (1844) т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.

Кьеркегор өзінің «Үрей және қалтырау», «Ажалға бастайтын ауру» т.б. шығармаларында адамның тіршілігіне байланысты, бірақ ақылға сиымсыз көптеген категорияларды анықтап, талдау жасайды. Оның философиясында «үрей», «жазықсыздық пен жазықтылық», «абсурд», «қажу», «күдер үзу» т.б. ұғымдар кеңінен қолданылған. Бірақ философ осыларға анықтама беруден бас тартады. Олардың ойлау процесіне, ендеше ғылымға ешқандай қатысы жоқ. Мұның өзі Кьеркегордың иррационалистік философиясының негізгі бір ерекшелігі. Оның айтуынша, үрей белгілі бір құбылыс ретінде тек адамға ғана тән. Өйткені адамда рух бар. Ал рухы жоқ жануарларда үрейдің болуы мүмкін емес. Адам белгісіз бір нәрседен, тосын оқиғадан үрейленеді. Алайда, бұл жазықсыз не жазықты деген проблеманың бастамасы ғана. Философ осы жерде жазықты мен жазықсыздың арасындағы диалектикалық байланысқа тереңінен тоқталып өтеді.

Кьеркегор «Адам – жан мен тәннің синтезі» дей келіп, бұл екеуін біріктіретін үшінші бір нәрсе бар, егер олар оған жүгінбесе ешбір мәні болмас еді дейді. Ол үшінші - рух. Рухтың пайда болуы үрейдің тууына әкеледі.

Иррационализмнің барынша өріс алып, әсіресе, XX ғасырда негізгі ағымдардың тұтқасына айналуына үлес қосқан ойшыл, неміс философы Фридрих Ницше (1844-1900) болды.

Ф.Ницше бүкіл адамзаттың ғасырлар бойы қалыптасып келген салт-санасы мен дәстүріне, әсіресе, философияда зердеге қарсы шықты. Ол бүкіл философия тарихына қайтадан шолу жасап, ескі соқпақты жолдардан бас тартып, бұрын-соңды болмаған бағытқа бет бұрды. Ол көне грек тарихының бүкіл проблемаларын, ондағы философиялық, ойлардың пайда болуын сол кездегі халықтың музыкалық рухына және олар өмір сүрген дәуір деп тіршілік қарекетіне байланысты деп есептеді. Осыдан келіп, философ олардың күнделікті мүшкіл халінен туған рухты шебер тілмен суреттеп берді. Мұндай жаңалық философия тарихында бұрын-соңды болмаған еді. Ол өзінің шығармасында көне грек мәдениетін, әдебиетін және өнерін жетік білетіндігін көрсетіп қана қоймай, сол кездегі рухани дүниені танудың жаңа бір әдісін тапқандай болды.

Ф.Ницше өмірдің негізінде ерік, жігер, құлшыныс жатыр дейді. Оның философиясының негізі – билікке деген ерік. Билік – ғарыштық күш, ол бар өмірдің өзегі.

Психоанализ деп бейсаналықтың қоғам мен адам өміріндегі өзге де психикалық процестердің себептерін, маңызын түсіндіретін қазіргі заман философиясының бағытын атайды.

Психоананализ теориясын австриялық ғалым-психиатр Зигмунд Фрейд (1856 - 1939) салды. Психоанализдің бастамасы ретінде З.Фрейд екі жаңалық ашты:

■ бейсаналық - ерекше психикалық шындық, сананың бақылауына келмейтін, адам санасынан тыс жататын психикалық құбылыстар, жағдайлар және әрекеттер жиынтығы;

■ ығыстырып шығару реакциясы - психологиялық қорғаныс әдісі ретіндегі психиканың теңдігі мен салауаттылығын бұзатын теріс эмоцияны, теріс тәжірибені санадан бейсаналыққа ығыстырып шығару реакциясы.

Өмірдегі теріс эмоциялар, жүзеге аспаған үміт, арманның бәрі ерте ме, кеш пе санадан бейсаналыққа ығыстырылып шығарылады, сөйтіп ол «кездейсоқтық», оғаштық мінез-құлықтарда, жаңылу, бейадекватты іс-әректтерде көрініс табады.

З.Фрейд ілімінің негізінде философиялық неофрейдизм ағымы пайда болды. Оның өкілдері: А.Адлер, К.Г.Юнг, Э.Фромм.

Карл Густав Юнг (1875 - 1961) – архетиптер теориясын қарастырды. Архетиптер - әмбебап бейнелер, жалпы адамзаттылық ығыстырылған өмірлік энергияның «коды». Архетиптер - барлық адамдарда туа біте пайда болатын «ұжымдық бейсаналық» құрылымы, адамзаттың «шифрленген» құпия тарихы, ізгі ақиқаттар. Олар адамның ұжымдық өміріне, шығу тегіне байланысты. Архетиптер адам психикасында тұқым қуалау арқылы тарихи сақталады. Архетиптер адамға түс көру, бейне, әпсана, парапсихологиялық эффект, қиял, галлюцинация арқылы көрінеді. Оларды санамен, парасат, ақылмен байқауға болмайды, архетиптер - тылсым, құпия дүние. К.Юнгтың пікірінше философия мақсаты - адамға архетиптерді «ашып беруге» көмектесу, оның мағынасын, мәнін ұғыну, сол арқылы өзін және қоршаған шындықты тану.

Неокантшылдық – XIXғ. екінші жартысы мен XXғ. бас кезіндегі философиялық ағым. Германияда «Кантқа қарай, кейін» ұранымен пайда болған ағым(О.Либман, Ф.Ланге). Кант философиясының диалектикалық элеметтерін жоққа шығарып, оның метафизикалық элементтерін қайта жаңғыртып, дамытады. «Заттың өзіндігі» лақтырылып тасталады немесе «шегіне жеткен түсінік», иә болмаса таным, мақсаткерлік талпыныс ретінде жалаң-идеалистік тұрғыдан түсіндіріледі. Неокантшылдық немістің екі – Марбург (Коген, П.Наторн, Касирер) және Фрейбург немесе баден (Виндельбанд, Риккерт) мектептерінде толық маңызға ие болды. Оның алғашқысы ғылыми пайымдаулар мен философиялық категорияларды логикалық конструкция ретінде түсіндіре отырып, оның идеалистік тұжырымдалуына ерекше көңіл бөлді. Екіншісінің мүддесі – канттық практикалық және теориялық сана туралы ілім негізінде жаратылыс және қоғамдық ғылымдардың қарама-қарсы қойылуын дәлелдеу, сондай-ақ аксиологиялық-нормативті және телелогиялық ғылыми тұрғыдан танудың мүмкін еместігін дәлелдеуге талпынды.

Неогегельшілдік – идеалистік философиялық бағыт, ол XIXғ. екінші жартысында Англия мен АҚШ-та жаратылыстық-тарихи материализм мен позитивизмге қарсы, дін мен спекулятивті философияны қорғау үшін пайда болды. Неогегельшілдік XIXғ. басы мен XXғ. аяғында марксизмге қарсы бағыт алып, Италияда, Россияда, Нидерландыда да тарады. Неогегельшілдікке диалектикадан бас тарту немесе оны тек сана саласында қолдану, Гегельді өмір философиясы рухында иррационалдық пайымдау тән. Қарама-қайшылық проблемасын неогегельшілдіктер қарама-қайшылықтарды жақындастырудан нәтиже мүмкіндіктерін мүлде жоққа шығаруға дейін әрқалай шешеді. Социологияда неогегельшілдіктердің кейбір өкілдері Гегельдің рух философиясының қате жақтарын отаршылдық мемлекеттік саясатын, сонан соң қоғамдағы таптарды татуластыру құралы ретінде жалған корпоративті мемлекетті негіздеу үшін пайдаланды. 1930ж. неогегельшілдік – «Халықаралық гегельдік одақ» орталығы құрылды.

Неотомизм – батыс-европалық философияның бағыттарының бірі. Фома Аквинскийдің жаңа ілімі. Ол XIX ғ. 70 ж. томизм аталып, Фома Аквинский әулиелер қатарына қосылғанда пайда болды. XX ғасырда да бұл философиялық бағыт кең тарады. Оны құрушылар мен басты өкілдері болып Жак Маритен және Этьен Жильсон.

Бұл діни философияның мақсаты – адамдар жүрегіне жол салу. Неотомистер ғылымды жоққа шығармайды, бірақ оны дінге қарсы қоймайды. Тек ғылымдардың адамзатқа тигізіп отырған кейбір жағымсыз ықпалын сынайды. «Өйткені, адамдар жаратушы Құдайды ұмытқан. Барлық қатер содан» дейді олар. Неотомизм философиясы екі жұп категорияларға негізделген: потенция (мүмкіндік) және акт (нақты іс), эссенция (мән) және экзистенция (өмір сүру). Неотомизмнің басты мәселесі үшеу – Құдай, адам, адамгершілік. Бірақ Құдай жамандық жасағанды жазалайды дейді. Ал, енді солай – ақ болсын делік, сонда барлық табиғи сәйкессіздікті, үйлесімсіздікті, ассиметрияны жасайтын кім? Өйткені, ол табиғатта бар. Бұл сұрауларға неотомизм тоқталмайды. Дегенмен, қоғамдағы түрлі қайшылықтарды шешу басшыларға байланысты. Олар бағынушылардың жағдайын ойлауы керек деген де пікір айтады неотомистер.

10- тақырып. Орыс философиясы

Орыс философиясының орталық идеясы адамзат тағдыры мен жалпы өмірдегі Ресейдің ерекше орны мен рөлін негіздеу және іздестіру болды. Және бұл орыс философиясын түсіну үшін маңызды, өйткені ол тарихи дамуының өзгешелігіне орай өзінің ерекше белгілерімен көзге түседі.

Адамзат пен орыс халқы тағдырларын философиялық пайымдауда әуел бастан-ақ патриотизм мен тарихи тереңдік орын алады. Ең алғашқы орыс философы - киевтік митрополит Илларион (XI ғасыр) «Заң және береке туралы» сөзінде-ақ «орыс жерінің» қасиетті дүние құдіретінің жалпыәлемдік үдерісіне енуін дінтанулық тарихи тұрғыда негіздейді. Оның жұмысында Ресейдің тағдыры және орыс халқы мен орыс мемлекетінің әлемдегі мәні мен мақсаты туралы терең пайымдаулар кездеседі.

Сонымен орыс философиясындағы ой «орыс идеясы» ағымында қалыптасты. Ресейдің ерекше тағдыры мен орны туралы идея XVI ғасырда қалыптасып, орыс халқының ұлттық өзіндік санасының алғашқы идеологиялық құралы болды. Орыс идеясы мұнан әрі қарай отандық философияның XIX ғасыры мен XX ғасырдың бастапқы кезеңдерінде қалыптасты. Бұл кезеңдегі оның негізін салаушылар П.Я.Чаадаев, Ф.М.Достоевский, Н.И.Бердяевтер болды. «Орыс идеясы» әлем халықтарын бүтіндей біртұтастыққа біріктіретін жалпыадамзаттық идеяның терең көрінісі болды. Бұл идея бойынша тек Ресей ғана христиандық негізінде бүкіл адамзаттық өркениеттік қозғалыстың басында болуы тиіс.

Орыс философиялық ойындағы қызықты ізденістер XVI— XVIII ғасырлар бойында жалғасын тапты және екі үрдістің қарама-қайшылығы негізінде өтті. Мұның алғашқысы орыс ойының төлтумалылығына басты назар аударып, бұл төлтумалылықты орыстың рухани өмірі өзгешелігімен байланыстырады. Екінші үрдіс Ресейге еуропалық мәдениеттің даму үдерісін тануға тырысты. Бұл үрдіс өкілдерінің айтуынша Ресей Еуропаның даму жолына барлығынан кейін түскендіктен, Батыстан көп нәрсені үйреніп, сол өткен тарихи жолды қайталауы тиіс.

Бұл екі үрдістің айқын теориялық және қоғамдық-саяси тұрғыда қалыптасуы XIX ғасырдың 40-60 жылдары болды. Біріншісін славянофильдер, екіншісін батысшылдар білдірді. Осыған байланысты орыс философиялық ойында екі бағыт қалыптасты. Бұл екі бағыттың да қалыптасуында П.Я.Чаадаев (1794—1856) үлкен рөл атқарды. Өзінің көзқарастарын ол атақты «Философиялық хаттарында» баяндады.

Чаадаев католиктік Батысты дәріптеп, оны Ресейге үлгі тұтты, ал екінші жағынан, Ресейдің Батыстан айырмашылығы оның ерекше «Ғаламдық миссиясында» деп айтты. Сондықтан ол Ресейдегі славянофильдіктің де, батысшылдықтың да негізін қалаушы болып табылады. Әрине, Чаадаев өз позициясының екіжақтылығын түсінді және осыған байланысты орыс халқы өзіне тиесілі идеяны іздестіру үстінде дейді. Ұлттық идея сипатының белгісіздігі туралы автордың пікірі кейінгі орыс қоғамдық ойы өкілдерінің көзқарастарды талдауында айқындала түседі. Бұл екі бағыт та Орыс идеясының мәні мен мағынасын қарама-қайшы кейіпте түсіндіреді.

Ресейдің дамуын еуропалық үлгі бойынша насихаттайтын бағыт - бұл батысшылдық. Бұл бағыттың өкілдері қатарына А.И.Герцен, Н.П.Огарев, К.Д.Кавелин, Н.Г.Чернышевский, Т.Н.Грановский сияқты ойшылдар жатады, олармен В.Г.Белинский, И.С.Тургеневтер тығыз қатынас орнатты. Бұлардың барлығы шіркеуді сынап, материализмге сүйенді, бұл ағымнан орыстың революциялық демократтары өсіп шықты.

Батысшылдар Ресейдің «еуропаландыру» идеясын насихаттады және қорғады. Олардың пікірінше, ел Батыс Еуропаға бағдар ұстай отырып, тарихи қысқа уақыттың ішінде экономикалық және мәдени артта қалушылығын жойып, еуропалық және әлемдік өркениеттің толыққанды мүшесі болуы тиіс.

Славянофильдік болса орыстың ерекше философиялық-идеологиялық ағымы болып табылады. Славянофильдер Ресейдің әлемдегі ерекше миссиандық (құтқарушылық) идеясын негіздеді. Славянофильдік өкілдері батысшылдарға да, революциялық демократтарға да қарсы шықты. Бұл бағыттан діни орыс философиясы өсіп шықты.

Славянофильдіктің негізін қалаушылар: А.С.Хомяков, И.В.Киреевский, К.С.Аксаков, Ю.Ф.Самариндер болды. Бұл идеялық позицияға В.И.Даль, А.Н.Островский, В.И.Тютчев сияқты ақын-жазушылар жақын болды. Бұл қоғам қайраткерлерінің шығармашылығы бойынша, философия - Ресей өркениетті елдермен бірқатар болу үшін Батыстан алынған үлгілердің бірі емес, ұлттық дамудың рухани жетістіктері шеңберіндегі қажетті элемент. Олардың жұмысында тарихтың өзінен туындайтын дербес сара жол мен ерекше міндеттерді шешу үшін орыс ойының қажеттілігі туралы ойы бекітіледі. Орыстың төлтума философиясының зерттеу аймағы осымен сипатталады. Бұл міндеттер мен зерттеу аймағы Православиемен тығыз байланыстырылды.

Славянофильдер Ресей дамуының бүкіл Батыс өркениетінен түбірлі айырмашылығы туралы тезисті ұстанады. Бұл жерде ең алдыңғы орынға діни бастау шығады.

Жоғарыда айтылғандай славянофильдердің бастапқы тезисі Православиенің шешуші рөлін бекіту болып табылады. Олардың пікірінше, дәл осы орыс жерін жаратқан «орыс рухын» қалыптастырады.

Христиан діні үш ірі бағытқа бөлінеді: Католиктік, Православиелік, Протестанттық. Бұл бөліністен кейін «еркіндік бастауы» шіркеулердің кейбіреуінде өзінің мәнін жоғалтқан. Славянофильдер католицизмде шіркеу еркіндігі жоқ деп есептейді, өйткені онда Рим папасының күнәсыздығы туралы догма бар. Протестантизм болса шіркеудің жойылуына әкелетін адами еркіндікті, индивидуалдық бастауды абсолюттендіре отырып, өзге біржақтылыққа ұрынады. Тек православие ғана еркіндік пен қажеттілікті үйлесімді түрде үндестіреді. Еркіндік пен қажеттілік үйлесімділігі мәселесін шешу үшін славянофильдер өздерінің философиялық көзқарастарындағы маңызды принцип - соборшылдық (еркін қауымдастық) ұғымын енгізеді. Бұл ұғымды даярлаған А.С.Хомяков (1804-1860). Ол Русьтегі патриархалдық өмірді қалпына келтіру, «Қасиетті Русь» идеалдарына бет бұру, православиені ең жоғарғы бастау ретіндегі концепциясын бекіту сияқты идеяларды қолданды. Хомяковтың тарихи концепциясында шіркеу «бастапқы нақтылық» болып табылады. «Соборшылдық» ұғымы да осымен байланысты. «Соборшылдық» принципін бекіту индивидуализмді ғана теріске шығару емес, жеке еркіндіктен айыратын ұжымды да мойындамайды.

XX ғасырдың бас кезіндегі қоғамдық-саяси ойдың ең басты бағыттарының бірі діни философия болды. Бұл бағыттың өкілдері - Николай Бердяевтің, Сергей Булгаковтың, Павел Флоренскийдің және т.б. ойшылдардың есімі әлемге белгілі. Олардың шығармашылығына XIX ғасырдағы орыс философиясының дәстүрлерімен қатар (славянофильдерден бастап Ф.Достоевский мен Вл.Соловьевқа дейін), әр түрлі мистикалық және пессимистік көңіл-күйлерге толы сол дәуірдің өзі де үлкен ықпалын тигізді.

Орыстың діни философиясында сыртқы әлемнің танымдылығы туралы көзқарас кеңінен таралған. Бүл көзқарас өзінің шеткі формасында, дәлірек айтқанда объекті сол күйінде интуитивті тікелей пайымдау ілімі формасында көрінеді.

Киреевский және Хомяков бүтін ақиқат тек бүтін адамға ғана ашылады дейді. Тек өзінің барлық рухани күштерін - сезімдік тәжірибе, рационалды ойлау, эстетикалық перцепция, адамгершілік тәжірибе және діни парасатты, - бүтін бір тұтастыққа жинағанда ғана, адам әлемнің нағыз болмысын түсіне бастайды және Құдай туралы жоғары рационалды ақиқатты игереді. Дәл осы бүтіндік тәжірибе көптеген орыс ойшылдарының - С.Трубецкойдың, Е.Трубецкойдың, П.Флоренскийдің, С.Булгаковтың, Н.Бердяевтің, Н.Лосскийдің, С.Франктің, Л.Карсавиннің, А.Лосевтің, И.Ильиннің және т.б. шығармашылық қызметінің негізін құрады.

XIX ғасырдың 60-70 жылдары славянофильдер ілімін жалғастырған түбіршілдер болды. Олардың философиялық ізденістерінің басты идеясы - «ұлттық түбір» Ресей дамуының негізі. Барлық түбіршілдерді олардың дүниетанымының діни сипаты біріктірді. «Ұлттық түбір» ретінде православие идеалдары мен құндылықтары алынды. Бұл бағыттың негізгі өкілдері - А.А.Григорьев, Н.Н.Страхов, Ф.М.Достоевскийлер болды.

Түбіршілдер арасындағы ең көрнекті ойшылдың бірі - Ф.М.До-стоевский (1821-1881). Ол философ болмағанымен, таза философиялық шығармалар жазбағанымен, оның философиясы - ол қалыптастырған әдеби кейіпкерлерінің ойынан көруге болады. Оның шығармаларының философиялылығы соншалық, тіпті әдеби-көркем жанр шеңберінен шығып кетеді. Жазушы шығармаларында адам тағдыры мен мәнінің әлем және Құдаймен терең байланыстылығы туралы идеясын көтереді. Достоевский бойынша еркіндіктің «шынайы жолы» бұл Құдай-адамға жеткізетін жол, Құдайдың жолымен жүру. Ол үшін Құдай адамгершіліктің барлық кепілінің негізі болып табылады.

Достоевскийді үрейлендіретін нәрсе - бір нәрестенің болса да көз жасына құрылған әлем мен адамдар әрекетін жарқын болашақтың атымен ақтап алуға бола ма деген мәселе. Оның жауабы дайын - ешқандай да жоғары мақсат бейкүнә сәбидің қайғысы мен зорлықты ақтай алмайды. Бұл жолмен Құдай мен Әлемді келісімге келтіру мүмкін емес. Достоевскийдің ойынша, Ресейдің жоғары ұлттық миссиясы халықтарды христиандық тұрғыда біріктіру болып табылады.

Н.А.Бердяев (1874-1948) - көрнекті философ, персонализм мен экзистенциализмнің идеологы. Ғасыр басында жария марксизм дегенге жақындап, кейін діни философияға бет бұрды. 1922 ж. Кеңес үкіметі оны шет елге жер аударып жібереді. 40-тан артық кітаптарының ішінде философиялық түбегейлі трактаты «Еркін рух философиясы», мәдени-тарихи туындылары «Ресей тағдыры», «Орыс идеясы», әдебиеттану саласында «Достоевскийдің дүниетанымы» және өмірбаяндық «Өзін тану» эсселері бар.

Бердяев ұлт пен мәдениет, мәдениеттегі жалпыадамзаттық және ұлттық бастаулар, мәдениет және өркениет, соғыс және мәдениет сияқты түбегейлі мәселелерді талқылауға көп көңіл бөлді. Бердяев аталған сұрақтарды бірінші, батыл және ашық қойды және олар қалыптасып келе жатқан ғылым - мәдениеттануда үлкен қызмет атқарады. «Орыс рухы» туралы пайымдауларында орыс рухының «пейзажы» орыс жерінің «пейзажына» сәйкес келеді деді. Сонымен бірге, Бердяев орыс халқына тән бюрократтық орталықтандырылған билікті жақтау, саяси өмірдегі стихия мен иррационалдылық, ұйымдастыруға әлсіздік сияқты ділдік белгілерді атап өтті. «Орыс халқында, - деді Бердяев, - кез келген мәдениетке, тұлғалық бастауларға, оның құқықтары мен абыройлығына, барлық құндылықтарға қарсы мистикалық толассыз қарсы әрекет бар». Жалпы орыс мәдениетіне, оның пікірі бойынша, амбиваленттік тән. Орыс халқындағы мейірімділікті, тынымсыз адамгершілікті, қарапайымдылықты жоғары бағалады. Сондықтан 1917 жылдан кейін рухани мәдениетті талқандау ұзаққа созыла алмайды, түбінде мәңгі рухани күш қайтадан құдіретіне енеді деді.

В.С.Соловьев (1853—1900) діни орыс философиясының, білімнің біртұтастығы мен бүтіндігі туралы идеяның негізін қалаушы, орыстың көрнекті христиандық философы. В.С.Соловьев философиясы діни философиялық дәстүрдің бүкіл рухы мен кейпін білдіреді. Көптеген ірі философтар өздерін В.С.Соловьевтің ізбасарлары ретінде санайды. Соловьев дәуіріне Трубецкой шығармашылығын, Флоренский мен Бердяевтің ерте шығармашылығын жатқызуға болады.

В.С.Соловьев адамның діни және әлеуметтік өмірі сұраныстарын біртұтастыққа байланыстыратын бүтіндей дүниетанымдық жүйені құруға тырысты. Соловьевтің ойы бойынша мұндай дүниетаным негізі христиандық болып табылады.

Соловьев философиясының негізгі идеясы - жалпы тұтастық идеясы. Бұл идеяны дайындауда славянофильдердің соборшылдық идеясына сүйенгенмен, оған жалпы қамтушы, ғарыштық мағына береді. Болмыстың төменгі және жоғарғы деңгейлері өзара байланысты, өйткені төменгі үнемі жоғарыға тартылып отырса, ал әрбір жоғары өзіне төменгіні «енгізеді». Соловьевте жалпы тұтастық, «құдайдың қасиетті Үштігі барлық құдіретті жаратылыстармен, оның ішінде ең бастысы адаммен байланысты» деген тұжырымынан көрінеді. Жалпы тұтастықтың негізгі принципі: «Құдайда барлығы біртұтас». Жалпы тұтастық бұл ең алдымен жаратушы мен жаратылыс тұтастығы.

Соловьев жалпы тұтастықты үш түсінік арқылы суреттейді – теософия, теократия, теургия.

Теософия – Құдайдың ақылдылығын білдіретін, құдайылық данышпандық, руханият.

Соловьевтің әлеуметтік идеалы теократиялық қоғам еді.

Теократия – дін мен шіркеу билігі. Қоғамдағы биліктің барлығы дерлік шіркеуге бағынуы тиіс. Осы жерде сұрақ туары сөзсіз: Орыс православтық па әлде католиктік шіркеулер ме? Вл. Соловьев осыларды қосу мақсатында жер бетіндегі шіркеу дегенді айтады.

Теургия – адамның Құдай берген еркіндігі. Бұл қоғамда адам баласы еркіндікті тек Құдайдан алады, алайда бұл анархия дегенді білдірмейді.

Вл. Соловьевтің философиясы бүгінгі таңда өз құндылығын жоғалтпаған, толыққанды көзқарастар қатарында қолданылып келеді.

11-тақырып. Қазақ философиясы

Басқа халықтардың философиясы сияқты Отандық философия да өз қайнар көзін көне аңыздар мен дастандар, ертегілерден бастайды. Егер аңыздармен бай халықтарға үнді мен гректерді жатқызса, қазақ елі де олардан кем түспейтін болар. Өйткені, өне бойы көшіп-қонып жүрген халықтың бір ғана байлығы болды, ол оның тілі, бабалардан келе жатқан дәстүр, аңыз-хикаялар, нақыл сөздер. Олардың көбі жаңа ғана жарық көріп, философиялық тұрғыдан талдануда.

ХV-ХVIII ғ.ғ. философиялық ой - толғамдар негізінен жыраулық түрде дамыды. Қазақ халқының ақын-жырауларының ішінен Сыпыра жырауды, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Марғасқа, Ақтамберді, Бұқар жырауларды атауға болады.

Қазақ халқының тарихында XIX ғасыр ерекше орын алады. Бұл ғасыр қазақ мәдениетінде «ағартушылық философия» деп аталады.

Қазақ ағартушылық философиясының көрнекті өкілдері: Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев.

Ш.Уалиханов (1835—1865) – ұлтының ұлылығын әлемге әйгілеген ұлы ғалым. Болашақ ғалым дала әніне, ана уіліне, түркілердің елдігімен ерлігіне әлдиленіп өскен. Бабаларымыздың өсиетнамасын, елін, жерін, тілін сақтауға алтын арқау, аялы өзек болған фольклорды қадір тұтты. Ол «Ер Едіге» жырының үш нұсқасын өзара салыстырып, жаңа нұсқасын жасаған кезде Шоқан небәрі жеті жаста еді. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырын да сол кезде қағаз бетіне түсірген. Елінің тарихын, ауыз әдебиетін, этнографиясын, экономикасын жетік білген ел ағасы Шыңғыстан, өз заманының тек білімді ғана емес, сонымен қатар озық ойлы, парасатты, зиялы әкесінен болашақ оқымысты зор ғибрат алған.

Ш.Уәлихановтың азамат, ғалым және ойшылдық қалыптасуында орыстың озық мәдениеті мен ғылым қайраткерлерінің маңызды рөл атқарғанын атап өтуіміз қажет. Шоқан В.Г.Белинскийдің, Н.Г.Чернышевскийдің, А.И.Герценнің, Н.А.Добролюбовтың еңбектерін оқып-үйренді, олардың көзқарастары мен идеяларын қуаттады.

Ш.Уәлиханов тікелей философиялық мәселелер жөнінде еңбектер жазбаған, алайда, барша шығармаларынан дерлік философиялық пікірлер мен тұжырымдарды байқауға болады. «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Сахарадағы мұсылмандық жөнінде», «Тәңір (құдай)» деген еңбектерінде философияның негізгі мәселесіне қатысты пікірлер айтады Қазақ жеріндегі шамандықтың орын алу себебін түсіндіргенде «сыртқы дүние - күн, ай, жұлдыздар және жер - алғашқы құдірет болып табылады» деп көрсетеді. Сонымен бірге шамандықтың шығу тегін мұқият зерттеулерінен және басқа да еңбектерінен Шоқанның себептілік заңдылығын құптайтындығы, себепсіз құбылыс болмайтындығына кәміл сенетіндігі байқалады. Мысалы, «Тәңір (құдай)» мақаласында қазақтардың малды қасиет тұтатын ырымдары себебін халықтың күн көрісі малға байланысты екендігімен түсіндіреді.

Сонымен, Шоқан сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін, оның объективтік заңдылықтарға бағынатындығын мойындайтын философиялық көзқараста болғанын көреміз. Қазіргі кезде философияның негізгі мәселелерінің маңыздысы есебінде адам, оның қоршаған дүниеге қарым-қатынасы аталынады. Уәлиханов бұл мәселенің маңызды екенін сонау XIX ғасырдың орта кезінде-ақ айтып кеткен. «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбегінде табиғат пен адам, өмір мен өлім әрқашан түпсіз сырға толы ғажайып таңдану пәні болды деп көрсетеді.

Шоқан Уәлихановтың дүниетанымы өзіне материализм мен идеализмнің өзіндік үйлесімі, материалды мен табиғидың, рухани және құдайлықтың қатынасын көрсететін пантеизм түрінде сипатталуы мүмкін. Қоғам болмысы проблемасын ол натурализм мен географиялық детерминизм тұрғысынан түсінеді. Адам онда қалыптасуына үлкен ықпал ететін табиғи-рухани тіршілік иесі түрінде көрінеді. Қазақ философиясының басты ерекшелігі - оның космоцентризмі, адам мен ғарыштың үздіксіз байланысы оның шығармашылығында да көрініс тапты. "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" атты еңбегінде ол адамды әлемнің нағыз жоғары кұндылығы ретінде қарастырды. Бұл жан, бұл қабілет, бұл ойлаушы және талпынғыш рух осы ерекше Құдайдың мәңгі тылсым күштің болуын көрсетпей ме? Ол тірі рухқа (шаманға) және өлі рухқа онгунуға табынды. Бірақ бұл өмірдегі адамға, оның ішінде сәбиге табиғаттың ықпалы өте күшті, өте әрекетті, ол құпия табиғатқа, не істеп, не істемеуге қатысты басшылыққа алатын ережелерді жасауы керек", - деп жазады.

Оның дінге қатынасы шаманизм мен ислам туралы бірқатар еңбектерінде көрінеді. Ең әуелі ол Қазақстан территориясында зороастризмнен исламға дейін көптеген діндер болғанын дұрыс атап өтеді. Тіпті өзінің заманы - XIX ғасырда ол қазақтардың таза мұсылман болмағандығын, шаманизм мен ата-баба рухтарына табыну кең тарағанын айтады. Қазақ даласындағы мұсылмандықты қарастыра келіп ол өкінішке орай бұл дінді таратушылар инабатсыз, обскурантист адамдар, тіпті адамдар араб тілін Құранды да нашар білетіндігін Шоқан Уалиханов айтады. "Бүкіл далада өздерін әулие түрінде көрсететін шала сауатты татар молдалары мен Орта Азиядан шыққан фанатиктер қаптап жүр. Мұсылман кезбелерінің, әсіресе татар семинаристерінің (оларды мен пайғамбарға фанатизммен табынушылар деп танимын) жеке мүддесі - қырғыздарды өз ықпалымен соқыр діни бассыздыққа жеткізіп, осы қари, дәруіш, әулиелерге жеңіл өмір сүргізу болып табылады", - деп жазады Ш. Уәлиханов.

Осы факт негізінде көптеген зерттеушілер оны исламды сынаушы және атеист деп есептейді, бірақ бұл шындыққа сай келмейді. Шоқанның дүниетанымы материалистікті де, руханилықты да өзіне жинақтаған. Ол өз халқының адал ұлы бола отырып, исламды жоюға емес, халықты ағартуға, оларды қасиетті діни, әсіресе мұсылман кітаптары мен ондағы шығыстың рухани мәдениетті оқып-үйренуге шақырды.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) дүниетанымы қалыптасуына туған ел, халық ауыз әдебиеті, озық орыс әдебиеті мен Еуропа ойшылдарының еңбектері елеулі әсерін тигізді. Ш.Уәлиханов секілді Ы.Алтынсарин да өз халқының артта қалушылығын жоюдың бірден-бір жолы ағартушылықта деп сенді және Қазақстандағы халық ағарту ісінің ұйымдастырылуы мен дамуына белсене араласты. Ыбырай Алтынсарин арнайы философиялық тақырыпта еңбек жазбаған, дегенмен, ағарту және қоғам мәселелерін талдауға арналған шығармаларында дүниетанымдық ерекше пікірлер қалыптастырған. Ыбырайдың көптеген өлеңдері мен әңгімелерінен оның қоршаған дүниенің санадан тыс және тәуелсіз өмір сүретіндігін мойындайтынын байқаймыз. «Жаз», «Өзен» сияқты өлеңдері табиғатты өзінше тамашалау ғана емес, сонымен бірге оның адам санасынан тыс және тәуелсіз екендігі сезіледі. Бұл - ұлы ағартушының дүние туралы көзқарасының бір жағы. Екінші, Ыбырай дүниені жаратушы құдай деп біледі. Бұл ойды ол көптеген шығармаларында қайталап отырады. Мысалы, «Жаратқан мұнша таңсық жаббар құдай!» (Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. А., 1988, 18-бет), «Жаратты неше алуан жұрт бір құдайым» деген өлең шумақтарында, «Мұсылманшылдықтың тұтқасы» т.б. еңбектерінде осы пікірді қуаттайды. «Мұсылманшылдықтың тұтқасында» бүкіл дүниені, жан-жануарларды айта келіп, «мұның бәрі де жалғыз теңдесі жоқ, ұқсасы жоқ бір құдайдың барлығына, бірлігіне һәм кәміл жаратушы халық - қадір екендігіне дәлел болса керек» деп тұжырымдайды. Ойды қайырып айтқанда, Ыбырай қоршаған дүниенің объективті өмір сүретіндігін мойындайды, сонымен бірге дүниені жаратушы құдай деп біледі. Бұдан Алтынсаринның дүниеге көзқарасы деизмге жақын екенін көреміз.

Өзінің "Арам төреге", "Жарлы болсаң да арлы бол", "Таза бұлақ" және басқа да шығармаларында ол әлеуметтік теңсіздіктің тамырын ашып оларды арсыздықпен байланыстырады. "Екіжүзді қазыға" өленіңде ол:

"Қарымтаның кезі келіп

Сен жеген жан түбіңе жетер",- дейді.

Ы.Алтынсаринның арманы халқының сауаттылығын көру болды: "Әрбір халық прогрессивті дами отырып ақырында көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көшуі керек, бұнымен ағартушылық тығыз байланысты", - дейді ол. Ыбырай байлық, билік, даңқ, сұлулық, денсаулықтың өздігінен бағасы жоқ. Олар белгілі бір жағдайда игілік немесе зұлымдық бола алады. Егер оларды арсыздық билесе, ол зұлымдық. Егер ғылым мен таным билесе ол ізгілікке әкеледі. Сол себепті білім - адамның мәні. Сөйтіп өзінің көптеген шығармаларында ойшыл білім беру үшін талмай еңбек сіңіре отырып, білім алуды талмай насихаттады.

"....Дала мектептеріне бүгінгі күні тек орыс тілімен сауаттылыққа үйрететін мекеме ретінде ғана емес, онда оқушылардың отырықшылыққа дағдыланып, заттарға әсем және сау көзқараспен қарауды үйренуі керек: Бір сөзбен оқушылардың тәрбиелік жағына көп көңіл бөліп, осы оқушылар негізді білім алып, белгілі бағыт алған соң, қоршаған ортаға өздерінің сау және жаңаша ойларымен айналасындағы халқына ықпал ете білуі керек", - деп жазады ол. Ыбырай Алтынсарин қазақтарды әлемдік мәдениетке еніп, өз дүниетанымын кеңейту үшін, орыс тілін үйренуге шақырады: "Қырғыз халқы үшін барлық мүмкін болатын бақытты алдағы уақытта үстемдік етуші орыс халқымен рухани біте қайнасу мен оның орыс-қазақ білім беруі көмегімен рухани, экономикалық дамудан көремін",- дейді.

Сонымен қазақ ағартушылары Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсаринның философиясы қазақ руханилығының гуманистік дәстүрлерді жалғастырып және оның әрі қарай мәндік дамуындағы маңызды кезең болды.

А.Құнанбаев (1845-1904) қазақ ағартушылығында, қазақ халқының бүкіл ұлағатты мәдениеті тарихында үлкен орын алған ұлы ақын, ойшыл. Оның шығармашылық мұрасы өлең, дастан, философиялық проза, аудармалар мен әндерден тұрады. Абай - қазақ әдебиетінде сыншыл реализмнің негізін салушы. Ол «ақынның азаматтық парызы шындықты бейнелеуде, қоғамдық кесірді әділет пен ақылдың билігіне жүгіндіруде» деп білді. Дүниетанымдық мәселеде Абай Алтынсарин секілді деизмге жақын. Құдай - өз заңдары бойынша дамып жататын өлшемнің алғашқы себепшісі деп түсінді.

Абай Құнанбаев өзінің аса дарындылығы, ой-өрісінің тереңдігі, халқына деген қамқорлығымен әлемге танымал болды. Абайдың дүниеге көзқарасы ойы мен қыры мол, күрделі. Дүние туралы пікіріне келсек, деизмге жақын дедік. Біріншіден, сыртқы дүниенің санадан тыс өмір сүретіндігін қуаттайды. Мысалы, қырық үшінші қара сөзінде адам «...көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады» (А.Құнанбаев. Шығармаларының бір томдық жинағы. А., 1961, 48-бет), - дейді.

Абайдың еңбегі қазақ халқының көшпелі өмір салтынан өз бойына оның ең жақсы жақтарын алған, отырықшы қала тұрмысына көшуге жағдай жасауында жатыр. Бұл ықпал номадтық дәуір адамының дүниетанымының, дүниені ұғынуының, дүниені сезінуінің, дүниені түйсінуінің өзгерісінен көрінеді.

Абайдың ішкі түйсігі Абайға қазақ халқының шектеулі өмір сүре алмайтындығын, оның адамзаттың бір бөлшегі екендігін, сол себепті әлемдік өркениет жолымен жүріп, оған қосылуы керектігін ұғындырды. Осыдан келіп өз халқына көмектесуге ұмтылуы, жолында кездесетін көптеген кедергілерден өтуі керектігіне күйінуі туады. Міне бұл ретте адамға, оның санасы мен жүрегіне, ең әуелі мейірімділік пен руханилығына сенімі Абайға күмәнді жеңіп, оптимист болуды әкеледі.

Абай далаға адам болмысының негізі принципін әкеліп, оны даму принципімен байланыстырды: ол оның халқының жалқаулықтан арылып қана қоймай, әлемдік мәдениет контекстіне қосылып, оның өлшеусіз қазыналарын игеру контекстіне қосылғанын қалады. Сананы жоғары көтере отырып, ол қазақтар үшін өмір құндылықтарының, адам бақытының мәнін жаңаша түсіну түрінде көрінген жаңа құндылықты, бағыттарды қалыптастырды. Бірақ адамның басты кредосы - оның ізгілігі, мейірбандығы, достығы, махаббаты. Сезім мейірімділікті зұлымдықтан ажыратып, қайырымдылықты басшылыққа алуға мүмкіндік береді. Білімнің санамен сезімдердің мұндай қатынасынан білімнің сезіммен, сеніммен байланысы туралы, адам эссенциясы мен экзистенциясының тұтастығы туралы қорытынды шығаруға болады.

Сонымен бірге көптеген өлеңдерінде, отыз сегізінші сөзінде жан-жануарларды, адамды, тіпті, машина, фабрикаларды алла жаратты деген тұжырым жасайды. «Мен» және «менікі» деген философиялық мәселені қарастырып, өзіндік тұжырымға келеді. Ақынның ойынша «мен» - ақын, жан, «менікі» - адам денесі. «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан, «менікі» өлсе өлсін, оған бекі» деп, дене өлгенімен жан өлмейді деген қорытындыға келеді. Абай таным туралы құнды пікірлер қалдырды. Түйсіктеріміз арқылы дүниеден хабар аламыз, пайда, залалды айыратын қуаттың аты - ақыл дейді.

Көптеген өлеңдері мен қара сөздерінен диалектикалық тұжырымдар бейнесін көруге болады.

Шәкәрім Құдайбердиев (1858-1931) кең ауқымдағы, тұтас, бөлек бітімді, салмақты ойы бар тұлға. Ол тек қана ақын, ойшыл, ғана емес, өз Отанының патриоты. 30 жылдардың басында Қазақстанда аштық пен ауру белең алып, халықты баудай түсіргенде, Шәкәрімнің бұл саясатқа наразы араша айқайына мемлекетте қалыптасқан саяси жүйе жазалаумен жауап берді. Дана ғалымның тазалығы мен тұтас болмысы басшылыққа жақпады. Уақыт шеңберінде билік өз дегенін жасап бағады. Егер тұлға белгілі бір жағдайда билік құрылымына бейімделсе, мәңгілік пен ақырғылықтың арасында өзіндік гармония тууы мүмкін. Алайда, талант ақырғыдан да асып түсуді талап етеді.

Сондықтан да тұлға билікпен тайталасқа түседі. Осы тайталасты жеңу мүмкін емес шығар, сол себепті Шәкәрімдей тұлғаның қайғылы өмірі трансцендентті, өз заманының тарихи шеңберінен асып түсіп күнделікті, сол бір мезеттегі сәттен жоғары тұрып, абсолютті мәңгіліктің көшбасшысы болып табылады. «Әр заманның, әр мәдениеттің, әрбір салт-дәстүр жиынтығының өз ерекшелігі, өзіне тән сұлулығы мен қатыгездігі бар». Кейбір азаптар оған табиғи, тән боп көрініп, оған көнбістік танытады. Гессенің «Дала қасқыры» романының кейіпкері Гарри Гадерд «Нағыз азап-тозақ деп адам баласының екі дәуір, екі мәдениет, екі дін қиылысып жатқан кездегі өмірін айтамыз», - дейді.

Шығармалары: «Үш анық», «Мұсылмандық шарты» т.б.

«Үш анық» еңбегінде ол «Анық дегеніміз не?» деген сұрақ қояды және бұл проблеманы шешудің ерекше жолын ұсынады аныққа, ақиқатқа баратын күрделі, қиын жолды баса көрсете отырып, ғалым ақиқатты (анықты) адам Сана көзімен көруі және қабылдауы керек дейді.

Жаратушы иенің мәнін зерттеуге ұмтыла отырып Шәкәрім Анық дербес «өмір сүретін» әрбір адамның жанында өмір сүреді деген шешімге келеді. Жанның алғашқы қажеттілігін ол «ұждан» деп атайды. «Адамның қарапайымдылығын, әділдігін, мейірімділігі мен бірлігін орыстың «совесть» сөзімен атайды. Бұған сенбеген адам жүрегін ешбір ғылым, ешқандай өнер, бірде бір жол және ешқандай заң тазарта алмайды. Бірақ егер адам ұжданды жанның алғашқы қажеттілігі деп сенсе, оның жүрегін ешнәрсе қарайта және қатайта алмайды», - деп жазды Шәкәрім. Ол үш өмірлік анықты, дәлірек атасақ: ұдайы өзгеріп отыратын Универсумда өзінің алғашқы себебі деп жаратушы Иені алады; Жаратушы барлық тірі, тіпті өлі табиғатқа жан берген, дене өлген соң жан өзі дербес өмір сүреді; өлгеннен кейін жан асқақ және тыныш болуы үшін, адамға ар-ұжданмен өмір сүру керек. Бұл фәниде адам Ұжданына сәйкес ұстанымда болғаны жөн. Осы үш Анық Адамның рухани көтерілуіне ең мықты сүйеніш болып табылады.

Көріп отырғанымыздай, Шәкәрім шығармаларында айтылған және толғанған өмірлік маңызы бар проблемалар бүгінгі күні қоғам сенім мен адамгершіліктің кемшін түсіп жатқан кезінде де өз маңыздылығын жоғалтпай отыр.

Шәкәрім Ұжданды тек жай ғана адамгершілік - этикалық категория түріне емес, әлемнің түпнегізі, субстанция болып табылатын маңызды философиялық категория ретінде қарастырған аз ғана философтардың бірі. Бұл ретте ол алғашқы, адамға дейін өмір сүреді, Космосқа барабар, сөйтіп адам дүниеге келе отырып Ұжданмен қиылысады, оны бойына жинайды. Шәкәрімнің ұжданды бұлай ұғындыруы оны Бердявқа және XX ғасырдың көптеген адамгершілік проблемасын терең қойып және жоғары балаған өзге де орыс ойшылдарына теңестіреді, тең әлемдік масштабтағы ойшылға айналдырады. Оларда адамгершілік құдайға теңестірілді. Шәкәрім де осы бағытта болды, бірақ ол басқа қайталанбас интерпретацияда болды. Тек қана Ұждан адамдағы барлық адамилық пен адамгершіліктің өзегі болып табылады. Ұлы Абай: «Дана деп немесе ойшыл деп тек өз шеберлігімен, ойларымен және тәжірибелігімен жоғарғы рухани күштер санасына жеткен және өзіне махаббат пен шындықты біріктірген жанды ғана айта аламыз», - деген еді. Міне, Шәкәрім де қазақ руханилығының бір тұлғасы ретінде осы сөзге лайық ғалым.

Ғұлама Шәкәрімнің философиясы біртұтас дүниетанымның мәндік қырын ашып көрсетеді. Адам жәй ғана космостық, табиғи тіршілік иесі ретінде емес, өзегін адамгершілік Ар ұждан құрайтын тұлға ретінде көрінеді. Бұл жәй ғана Құдайдың немесе ғарыштың сыйы емес, әр адамның өзін өздігінен жасайтын ішкі жұмысы.

Міне Қазақстандағы XIX-XX ғ.ғ. басындағы философияның дамуының жалпы кезеңдері осындай. Бұл философия қазақ руханилығының дамуындағы маңызды кезеңдерінің бірі. Қазақ философтары батыс философиясының экзистенциалистік сарынын басып озды. Қазақ философиясының антропологизмі космоцентризммен органикалық түрде үндесті: адам тек табиғаттың жемісі ғана емес, өзіне өмір нәрін, ғарыш даналығын жиған, онымен, табиғатпен, қоршаған ортамен гармонияда өмір сүретін ғарыштық дамудың нәтижесі. XIX-XX ғ.ғ. басындағы қазақ философиясы тек қана ағартушылық философия болып қана қоймай, өзіне саналы бастауды психоэмоционалдық, сезімдік жақтарымен бірлікте жинай білді. Міне оның батыстық философиямен салыстырғанда ерекшеліктері осында жатыр.

12-тақырып. XX ғ.- XX I ғ. мәдениетіндегі батыс философиясы

XX ғасыр бүкіл адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған саяси-экономикалық, әлеуметтік, ғылыми-техникалық түбегейлі демократиялық өзгерістерді дүниеге ала келді. Ғасыр адамзат тарихындағы ең серпінді жаңа диалектикалық даму процесін тудырды.

Ең алдымен осы ғасырды, оның даму тарихын ақыл-оймен екшелеп, түсіну өте қиынға соқты. Өзіміз өмір сүріп отырған қоғамды, оның қозғаушы күші болып саналатын адамды, оның мәнін ашу ешбір ғылымның және философияның шама-шарқы келмейтін проблемаға айналды. Өйткені қоғам, адам және оның тағдыры шым-шытырық, шешілмейтін қайшылықтарға белшесінен батып, одан шыға алмайтын жағдайға тап болды. Соған қарамастан адам және оның мәнін анықтауға, тіпті, жаңа тапсыз қоғам орнатуға, сөйтіп адамзаттың тағдырының жұмбағын шешуге бағытталған бүкіләлемдік, әлеуметтік-саяси тәжірибелер, жобалар жасалып, оларды жүзеге асыру әрекеттері орын алды.

ХХ ғасыр философиясында әртүрлі мәселелерді қамтыған ағымдар көп болды. Әсіресе, ғасырдың бас кезінде ғылым мен техникаға бас иген замана ырқына байланысты адамды, оның көзқарасы мен ой толғамын, дүниетанымын, олардың мәнін қайта қарау мәселесі көтерілді.

Экзистенциализм (лат.т. «өмір сүру, тіршілік» деген мағынаны білдіреді) философиялық ағым ретінде XXғ. 20-жылдарында, ең алдымен, неміс жерінде пайда болған. Көрнекті өкілдерінің бірі – М.Хайдеггер (1889-1976) - неміс философы. 1927 ж. «Болмыс пен уақыт» кітабын шығарады. Бұл шығарманың өте ықпалды болуының себебі мұнда адамның белгілі жағдайға түсуі терең экзистенциалдық талдаудан өтеді. Бірақ сол кейінірек философ «Болмыс пен уақытқа» кіріспе жазып, ең басты назарды адамға емес, болмысқа аударады. Хайдеггерше, болмысты ұмыту Батыс философиясының тағдырына айналған, оны осы ұмытшақтығынан құтқару керек. Осы кезден бастап М.Хайдеггерге болмыс туралы ілім қалыптастыру өмірлік мақсатына айналады. М.Хайдеггер үшін философия - болмыс туралы ілім. Болмыс пен тірлік болу мүмкіндігі мен нақты бар болу бір емес. Болмыс - бар тіршіліктің өзгеру мүмкіндігі. Сондықтан болмыстың атойын тыңдау керек. Болмыс пен тірлік, мән мен мағына бір болмағандықтан, М.Хайдеггер Батыс философиясының классикалық философиясын сынап, «деструкция» ұғьмын енгізеді. Деструкция дегеніміз - философияның үйреншікті схемаларын бұзып, жаңаша пайымдау. Бұл тұрғыда, Хайдеггерше, ежелгі грек философтары ақиқатқа жақын болған. Сондықтан ол осы философияның көп қағидаларын қайта жаңғыртады. Егер Декарт философиясы күмәндану бағытында дамыса, грек философиясы таңдану, таңырқау бағытында дамыған. Егер өмірді соқпақ жол деп есептесек, ол жолға аттану мен жол басына қайта оралудан тұрады. Ал жалпы болмыстың үйі - тіл. Ойлау процесі тіл арқылы жасалады. Тілсіз ой жоқ. Тіл сөйлеу, тыңдау, ұғыну қарым-қатынасынан тұрады.

Экзистенциализмнің ірі өкілі Карл Ясперс. Ол - дәрігер және философ. Гельдейберг университетінің болашақ профессоры, оның еңбектері «Жалпы психопатология» (1913 ж.) және «Дүниетаным психологиясы» (1919 ж.) 1937 жылы университеттен антифашист деп қуылды. Философиялық шығармалары: «Тарих ойы мен мазмұны» (1949 ж.) және «Философиялық сенім» (1948 ж.).

Оның тақырыбы - адам және тарих, әлем - дәуір, ситуация, әрбір жағдай қайталанбайды. «Жалпы психопатологиясында» ол соматикалық жағдайды сынайды, онда адамды объект түрінде қарастырған.

Мұндай түсінік астарында адамның терең жалғыздығы, діни, жанұялық, ұлттық, руханилығы жатыр.

К. Ясперс адамдық «Меннің» 4 деңгейін ажыратады:

1. Мен - эмпирикалық. Бұл деңгейде түйсік жұмыс істейді.

2. Мен - жалпы ана ретінде. Пәндік сана. Бұл Мен - танымның ғылыми субъектісі.

3. Мен жан, ақыл ретінде. Оның айырмашылығы - тұтастық.

4. Экзистенция - бұл бостандық, адамның өз болмысының түбірленуі. Осы соңғы адамды бостандыққа апарады.

К. Ясперс философиясында үлкен орынды экзистенциялық қатынас мәселесімен айналысады. Ол ХХ ғасырдың жан мәселесін - коммуникация мәселесінен көреді, экзистенция арқылы қатынас - бостандық. Француз экзистенциализмі экзистенция, эссенция, еркіндік, өмір мен өлім, өмір мәніне басты назар бөледі. Оның тағы бір өкілі - Жан Поль Сартр. Оның шығармалары «Болмыс және ешнәрсе» (1943 ж.), «Экзистенциализм - бұл гуманизм» (1946 ж.), «Диалектикалық ақылға сын» (1960 ж.). Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Франция фашистік оккупациясына қарсы шықты, М. Мерло-Понтимен бірге «Социализм және еркіндік» қарсыласу тобын құрды. Соғыстан кейін әлемдік философ және жазушы болды.

Ж.П. Сартрдың қарастырған негізгі мәселелерінің бірі- адам және оның еркіндігі болғандықтан, гуманизм проблемасын көтеріп, оны басқаша шешкен «Экзистенциализм - ол гуманизм» деген еңбегін атап өткеніміз жөн. Бұрынғы гуманистік идея бойынша адамның мәнін ашып, оның бойындағы жақсы қасиеттерді жарыққа шығару керек. Біз, амал нешік, күні бүгінге дейін осылай ойлаумен келеміз. Ал шындығында бұл көзқарас адамды тірі жан ретінде емес, оған зат деп қарауға әкеліп соғады. Өйткені біз күні бұрын бірдеңені, айталық, пышақты жасауды, оны қалай пайдалануды ойластырамыз. Яғни біз күні бұрын мақсат қоямыз. Пышақ - сол мақсаттың жүзеге асуы. Ал адам - зат емес. Оны күні бұрын жоспарлап, дайындап, белгілі бір мақсат ретінде жүзеге асыруға болмайды. «Адам деген ол өзін-өзі жүзеге асыру», сондықтан да ол өзіне өзі жауапкершілік артады, өйткені өзіне-өзі ерікті. «Адам дегеніміз – еркіндік». Адам сондай-ақ моральдік зандылықтарды қабылдауы немесе қабылдамауы мүмкін, ол өз еркінде. Өйткені оның өз моралі бар. Осыдан келіп адам - болашақ, болашақтың жобасы болып шығады.

Экзистенциализмді өзінше ілгері дамытып, романдары мен философиялық эсселерінде заманымыздың қайшылыққа толы көкейтесті мәселелерін көтерген ойшыл француз жазушысы Альбер Камю еді. Оның дүниежүзіне белгілі «Бөтен», «Сизиф туралы аңыз», «Бүлікшіл адам», т.б. шығармалары экзистенциализмнің өзіндік бір түрі дүниеге келгенін айқындайды.

А. Камюдің көзқарасын абсурд (латын тілінде мағынасыз, қисынсыз) философиясы деуге болады. Осы абсурд философиясын үш кезеңге бөліп қараған жөн. Бірінші кезеңде абсурдтың пайда болып, қалыптасуы. Бұл кезең оның «Бөтен» деген повесі мен «Сизиф туралы аңыз» атты эссесінде толығынан баяндалған. Адам, оның еңбегі, күнделікті күйбең тіршілігі, барлық өмірі - абсурд. Абсурдтық ойлау, абсурдтық шығармашылық. Екінші кезең - абсурдқа қарсы күресу. Бұл мәселе оның «Оба деп аталатын романында көркем тілмен, терең оймен суреттелген. Бірақ күрес, обаға қарсы қолданған тәсілдер уақытша нәтиже беріп, жеңіске әкелгенімен түбінде оба тарататын сабау қүйрық тышқандар қайтадан бой көрсете бастады. Ендеше бұл күрес, қарсылық нәтижесіз, абсурдқа алып келе береді. Үшінші кезең күрес, әрекет, бүлік еш нәтиже бермеген соң «қуғында болу, «айырылысу. Осы кезеңнің мазмұнын «Құлдырау» деген повесі айқындап берді. Бұл дәуірде адамның жалғыздығын, тіршіліктен безушілігін қарастырумен қатар адам мен адамды жақындастыруды сағыну, аңсау сарыны бар.

Структурализм (К. Леви - Стросс, Ж. Лакан, М. Фуко және тағы басқалар) әртүрлі текстер мен деректерді үйренуге назар аударды. Аңыздарды өмірдегі әртүрлі этностарды оқу жаңа әдістемеге бұрылуды талап етті. Философияның тапсырмасы - құрылымнан жабық базисті құрылымды табу. К.Леви - Стросс (1908 жылы туылған) аңызды ойлауды зерттей келе, әрбір халық пен тайпаның жалпы құрылымын құру туралы шешімге келді. Ол гуманитарлық ғылымның рөлінің өсуі ХХІ ғасыр деп сызып көрсетті.

ХХ ғасырдың 20-жылдарында гуманитарлық білімдер саласында арнайы ғылыми бағыт ретінде пайда болған структурализм кейінірек түрліше философиялық және идеологиялық түсіндірмелерге ие болды. Структурализм бастамасын сонау антик заманы философиясынан да бақылауға болады. Бірақ структурализм идеяларының қазіргі заманғы философиялық түсініктері ХХ ғ. басында арнаулы білім салаларында, атап айтқанда тіл білімдері саласында, әдебиеттануда, этнографияда пайда болды, ал бұл бір қатар гумаинтарлық ғылымдардың жай баяндаушы эмпириктік зерттеу әдісінен абстракттық-теориялық зерттеулер әдісіне көшуіне байланысты болды. Олар: структуралық (құрылымдық) әдіс, модельдеу (үлгісін жасау) әдісі, математикаландыру және формаландыру әдістері еді.

Нақты-ғылыми структурализмнің негізін құратын структуралық әдіс алғашында структуралық тіл білімінде тұжырымдалып, кейіннен әдебиеттануда, этнографияда және басқа кейбір гуманитарлық ғылымдарда қолданыла бастады. Сондықтан структурализм кең мағынада алғанда бір қатар білім салаларын қамтыды, ал тар мағынада структурализм деп бұл әдісті қолдануға байланысты туған ғылыми және философиялық идеялардың жиынтығын түсінеді. Структурализм идеялары 60-жылдары әсіресе Францияда кеңінен тұрады. Оның негізгі өкілдері – Леви-Строс, Фуко, Деррида, Лакан және басқалар.

Структурализмнің өзекті термин-ұғымы – структура (құрылым) деп зерттелетін объектінің барлық элементтері мен бөліктерінің, тұрақты байланыс жүйелерін, жиынтығын айтады. Структурализмнің міндеті тұрақты құрылымды (тілдік, сөздік, мәдени т.б.) іздеп тауып, олардың байланысын зерттеу.

Нақты - ғылыми структурализмнің зерттеу объектісі ретінде мәдениет шартты белгілер системасының жиынтығы болып табылады; оған жататын басты элементтері: тіл, ғылым, өнер, дін, мифология, дәстүрлер, адам мінезінің үлгілері т.б. Структуралық методология білімінің арнаулы салаларында (тіл білімінде, мідениеттануда т.б.) құнды-құнды нәтижелер берді. Сонымен қатар, структурализмнің шартты белгілер системасының санасыз механизмдерінің рөлін асыра дәріптеу, уақыт факторларын, яғни тарихи факторларды жеткілікті бағаламау адамның субъект ретіндегі құндылығын, еркіндігінің объективтік мазмұнын теріске шығарып, қоғамтанудың гуманистік маңызын төмендетеді.

Мишель Фуко (1926-1984) «білім археологиясы» ғылым тарихын зерттеу үшін әдістемелік негізді ұсынады.

ХХ ғ. структурализмі индивидтің негізіне «санасын», «субьектісін», оның іс-әрекетін салатын философиялық бағытына қарсы тұрады. Ол анонимді, жақсыз, инвариантты құрылымдарға бет бұрады, ол индивид және ұжым санасында, адамдар іс-әрекетінде, қоғамдық өмірде, дегенмен, ең алдымен тілде көрінетін зерттеулерге көңіл білдіреді. Негізін құрайтын ой - ол тіл дегеніміз, бір-біріне өзара қатынасында мәнге ие болатын шартты белгілер жүйесі және бұл белгілер байланысының жүйесі өте маңызды. Структурализмге сонымен қатар, өзін сөзде табатын Ницшенің идеясы және Фрейдтің санасыздық жайлы ілімі ықпал етті. Клод Леви Строс архаикалық мәдениеттерді зерттеуге көшті, Ролан Барт - әдеби шығармашылық құрылымға, Жан Лакан – санасыздық құрылымына назар аударды. Мишель Фуко археология деп аталған дискурсивті практика философиясын дамыту арқасында атақты болды. Бұл «археология» тек адам, қоғам немесе тарих жайында айтып қоймай, классикалық философияның «субьекті» жоғалатын, айтылудың анонимді фрагментарлы және ауыспалы құрылымы жайында айтылады. Дискурсивті практикалар, дискурсивті оқиғалар ансамблі көршілес болады, кездеседі, бірігеді, тарайды, үзіледі, лабиринттарда жоғалады, бір бірін елемейді және т.б. Байланыс принциптері өзгермей тұрмайды – олар пайда болып жойылады. Ерекше көңілді Фуко әр-түрлі «ауытқулармен» байланысты негізді шайқалтқанда, күнделікті және атақты көрінетін «шашыраудан» ре-проблематизациядан көреді.

Осы негіздерді лингвистикалық сілкіністе ерекше түрде постструктурализм және постмодернизм өкілдері табысқа жетті, олар Ницшенің «балға арқылы философиямен шұғылдану» ұранына және Хайдеггердің онтология тарихын деструкцияға ұшырату ниетіне жүгініп барлық еуропалық «рационалдылық» дәстүрін деконструкцияға, сыни анализге түсіреді (Ж.Ф.Лиотар, Ж.Делез, Ж.Деррида, Ж.Бодрийар және т.б.).

Бұл бағыттағы философтар сенімі бойынша ойлау аумағындағы қандай да бір «құрастыру», жүйенің қандай да бір құрылымын ескерген. Оларды мәтін және тілге тірек, қандай да бір нақтылыққа, жүйелілікке, тәртіпке, бірмәнділікке, логикалыққа, «үлкен әңгімелерге - нарративтерге» (мысалы, әрбір философиялық жүйелерге және ғылыми теорияларға) деген ирониялық қатынас және ұнамсыздық және интеллектуалды ойындарға, ой еркіндігіне, қайшылықтарға, «дисконсенсусқа», «агностикаға», парадокстарға, фрагментарлыққа, тұрақсыздыққа, құлдырауға, шашырауға және бұзылуға, эпатаждыққа, екімәнділікке деген құлышыныс біріктіреді.

Прагматизм - гректің «прагма» - «іс-әрекет» деген сөзді білдіреді. Бұл философия XIX ғ. 70-жылдары АҚШ-та пайда болды.

Прагматизм - абстракті ақиқатты, ұғымдардың танымдық рөлін терістеді, ұғымның орнына белгілерді қарастыруды ұсынды. Ұғым тек субъектке ғана қатысты болып, оның мағынасы нақты салдардың (пайдалы, тиімділік) нәтижесі болып табылды.

Прагматизмнің негізін алғашқы өкілдері - Ч.Пирс пен У.Джемс салды.

Ч.Пирс (1839-1914) ғылым мен дінді ымыраға келтіруге тырысты, «ақылға қонымды философияны», яғни утилитаризм, іскерлік, пайдалы, практикалық мәні бар философия, «американдық өмір бейнесін» жасауға ұмтылды.

Ч. Пирс ғылыми әдіске танымды тануға және белсенділіктің соқыр әдістерін сынға алады. Өзінің прагмативті ережесін мынадай үлгіде құрастырады: сөздің рационалдық ойы объект танымдылығы - бұл практикалық түрлердің мүмкіндігіне жеткізеді. Идея ақиқат болып табылады. Пирс ақиқатты пайдалыға санайды.

У. Джемс Ч. Пирстан ақиқатты инструментальды деп ерекшеледі. Ол «идеялар біздің тәжірибеміздің бөлігі, ақиқат идеясы сенімділікпен, күшімізді үнемдеуден көрінеді»,- деп жазды.

У. Дьюи философияны натурализм деп анықтайды. Мұндай философия прагматизм ағымында қозғалады және эмпирикалық дәстүр ішінде табылады. Оған кеңейтілген тәжірибе трактовкасы беріледі. Ол «тәжірибе - сана емес, тарих» дейді. Тәжірибе өзіне сананы, саналықты, трансцендентальды жүйені, ғылымды, ғылымнан тыс білімді кіргізеді.

Тәжірибе - бұл тарих, ол адам өміріне, әлемге, оның мәдениетке айналуынан құрылады. Адам осы әлемде өмір сүреді. Табиғатсыз адам жоқ, адамсыз табиғат жоқ (объектісіз субъект жоқ, субъектісіз объект жоқ). Адам табиғатты өзгертуі мүмкін. Оның күшті құралы ғылым мен техника. Дьюи өзін реалист ретінде көрсетеді. Ол әлемді тұрақсыз, бірқалыпты емес деп айтады. Дьюи бойынша таным бұл процесс.

Прагматизм философияның басты мәселесі: ғылым мәселесі, ғылым әдістемесі тәжірибемен, практикамен байланысты мәселе дейді. Позитивизм мен прагматизм адамның дәстүрлі философиялық мәселелеріне ауысады.