Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
УМК_философия.doc
Скачиваний:
0
Добавлен:
01.05.2025
Размер:
1.28 Mб
Скачать

Қытай философиясының кезеңдері. Қытай философиясының тарихы үш кезеңге бөлінген:

I. Ежелгі философия (VII -III б.з.д.) Ежелгі ұлттық философиялық мектептердің пайда болуы мен қалыптасуы.

1) «дао-цзя» мектебі (даосизм);

2) «халыққа қызмет ету» мектебі (конфуцийшілдік);

3) «фа-цзя» мектебі (легизм инемесе заң мектебі);

4) «мо-цзя» мектебі (моизм);

5) «мин-цзя» мектебі (номиналистер);

6) «иньян-цзя» мектебі (натурфилософтар).

II. Ортағасырлық философия (III – XIX ғ.ғ. б.з.д.) Үндістаннан Қытайға буддизмнің енуі, чань-буддизмнің қалыптасуы.

III. Жаңа философия (XIX ғ.)

Ертедегі Қытай философиялық ойының тамырлары сонау Ся династиясы (б.з.б. XXI ғ.) кезеңінен бастау алады. Бұл дәуірде рухани және материалдық мәдениеттің жақсы дамығаны белгілі. Дамудың шырқау шегі - иероглиф жазуы - ғылымның және философиялық ойдың өрістеуіне әсер етті. Осы кезеңде көптеген философиялық ағымдар, мектептер қалыптасқан.

Даосизм - қоршаған дүниенің құрылымы мен тіршілігінің негізін түсіндіру және адам, табиғат пен ғарыштың игілікке апаратын жолын табу мәселесін қарастырады.

Даосизмнің негізін б.з.д. VI ғ. соңы - б.з.д. V ғ. басында өмір сүрген Лао Цзы (Қарт ұстаз) салды. Даосизмнің қайнар көзі - «Дао-Дэ- цзин» деп аталатын философиялық трактатта көрсетілген. «Дао» - «жол, алғашқы бастама, алғашқы түпнегіз» деген мағынаны білдіреді. Дао-заттардың табиғи өсу, өнуімен бірге, әлемнің негізін құрайды. Бүкіл әлем Дао заңына бағынады. Даосизм философиясының негізгі мәселесі - ұлы Дао туралы, жалпылама Заң және Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жасаған жоқ, бірақ бәрі де содан тараған. Дао барлық жерде, әрқашан, әр уақытта, шексіз өз үстемдігін жүргізеді. Оны сезім арқылы көруге, естуге болмайды. Дао табиғаттың, қоғамның, адам мінезі мен ойының табиғи, бірақ көрінбейтін заңы. Оның бастамасы да, аяғы да жоқ. Сондықтан ол атаусыз. Ол уақыт пен кеңістіктен тәуелсіз, солай бола тұра, жарық дүниедегі барлық нәрсенің негізі мен бастамасы, аты мен түрі. Дао сансыз заттарды жасаса да, әрекетсіз күйін сақтайды; бос қуыс сияқты, бірақ мәңгі, таусылмайды, оларды әруақытта реттейді.

Ұлы аспанда Даоның ықпалында. Өмірдің мәні де, мақсаты да, оны танып білу, соның тәртібіне еру, сонымен жарасу. Даоны тану дегеніміз табиғаттың заңын ұғыну және сол тәртіпке үйлесе білу.

Лао-цзының «Дао дэ цзин» трактатында көрініс тапқан. Трактат екі бөліктен, 81 тараудан тұрады. Онда бірінші бөлімі - дао жолы мен екінші бөлімі - дэ ізгілік күші туралы баяндалады.

Демек, «дао» категориясы Универсумның жалпы қамтушы заңы, барлық заттардың субстанциясы ретінде ұғындырылды. «Адам жерге тәуелді, жер - аспанға, аспан - даоға, дао - өз-өзіне», яғни, дао барлығының түп тамыры, бір тұтас. Дао Шань-диден де (аспаннан да) көне, оның бастамасы жоқ, аяғы, шегі де жоқ. «Қалай, неден туғанын білмеймін, - делінген «Дао дэ цзинде". - Бірақ ол аспан иесімен сабақтасады» Немесе "Міне, хаостан пайда болған зат, аспан мен жерден жаралған. Ол дыбыссыз! Ол пішінсіз! Жалғыз және өзгермейді. Барлығына ықпал - әрекет етеді, кедергіні білмейді. Оны Аспан астының анасы десе болғандай. Мен оның атауын (есімін) білмеймін. Иероглиф пен белгілеп отырып мен оны дао деп атадым, Ұлы - ол шексіз қозғалыста».

«Дао дэ цзин» ілімінде біз кейбір диалектика элементтерімен де кездесіп жатамыз. Лао-цзы даоға анықтама беру үшін, оны алдымен қарама-қайшы жақтарына қарай бөліп алады. Өзгермеушілік пен үнемі қозғалыс, жалғыздық пен көпшілік, іссіздік пен іс қимыл деген сияқты т.б. біршама керағарлық заттарды атап өтеді. «Дао дэ цзинде» бір-біріне ауысатын қайшылықтар туралы айтылады, - жарты бүтінге, қисық-түзуге, бос-толыға, ескі-жаңаға айналады. Инь және ян ұстанымына сәйкес, ғаламда барлығы тұрақсыз және барлық заттар өзгерісте, қозғалыста. "Барлық мәнде инь мен ян бар, цимен толтырылған әрі үйлесімді». Күнделікті тіршілікте дао өз кезегінде дэ-ні қостайды. "Дао заттарды тудырады да, дэ болса ол заттарды әрі қарай тамақтандырып, өсіреді", кемелдендіреді.

Бәлкім, дэ - екіншілік ұстаным. Сол арқылы дао заттарда көрініс табады. Бұл - жекелеген заттардың дербес нақтылануы. Өкінішке орай, инь мен ян туралы ілім аксиомалық. Оларды зерттеу тұсында Лао-цзы көбінесе «Өзгерістер кітабына», сонымен қатар өте ежелгі ақпарат көздеріне сүйенген деген ойлар бар.

Барлық дүние табиғи жолмен жүруі тиіс. Данышпан даоға да, басқаларға да бөгет жасамауы керек. Сондықтан Лао-цзының әлеуметтік мұраты өткенге, білім табиғаттың барысына кедергі келтірмей, адам табиғатпен бірегей болған кезең. Адамның өмірдегі басты міндеті даомен қосылу. Әр адамның бойында даоның бөлшегі бар, тек осы рухани көзді аша білу керек, адамды тәннің қажеті емес рух қажетін өтеу үшін өмір сүруге үйреткен абзал. Ол үшін имандылықпен өзін-өзі жетілдірудің ұзақ жолынан өту қажет. «Дао дэ цзинде» Лао-цзы у-вэй ұстанымына негізделген осы жолды көрсетеді. Саясатқа қатысына келсек, этикаға бағындырылған және дао мен у-вэйді тірек ретінде алады.

Мемлекетте барлығы өзінің табиғи жолымен жүруі тиіс, басшылар халықтың қамын ойлауы, олардың шектен тыс тілек талаптарын ауыздықтай білуі, көршілермен жақсы қарым-қатынас орнатуы, бірінші болып соғыс бастамауы керек.

Лао-цзының ілімін дамытушылар Чжуан-цзы мен Вэн-цзы болды. Даосизмнің даму барысында 3 ағым ерекше көзге түсті: философиялық (дао цзя), діни (дао цзяо), мәңгілік жасалатындар даосизмі (сянь) қытай мәдениетінің өркендеуіне едәуір үлес қосты.

Конфуцийшілдік – адамды әлеуметтік өмірдің өзекті мәселесі деп қарастыратын ежелгі философиялық мектеп.

Конфуций (Кун- Фу-Цзы) – б.з.д. 551-479 жылдары өмір сүрген. Оның негізгі шығармасы – «Лун Юй» - «Сұхбаттар мен пікірлер», ол 6 кітаптан тұрады. Ескіні елеп, жаңаға жақындау - қытайдың көне дәстүрі. Ескіні дәріптеу конфуций дәуірінде өзіндік мақсатқа айналады. Конфуций ілімінің түп тамыры адам және қоғам мәселесіне тіреледі.

Адам табиғаты Конфуций философиясында басты мәселелердің қатарына жатады. «Аспан адамға нені сыйласа, ол адамның табиғатын құрайды». Табиғат — адамның алғашқы қасиеті. Адам өмірге немен келсе, сол бастама оның табиғатын құрайды.

Бірақ адамның табиғатын тек табиғатпен салыстыру шеңберінде анықталынбайды. Адам мәнісі - табиғилықтан тыс, әлеуметтік - мәдени жетістік. «Адамның бәрі де байлық пен беделге ұмтылады. Адамның бәрі де кедейлік пен жамандықты жек көреді» — дейді ұлы Ұстаз. Екі қасиет те адамның табиғатына тән ерекшелік. Адамға үнемі тыныштық бермейтін төрт ұмтылысты Конфуций тізіп өтеді. Олар — жасын ұзартпақ, даңққа ұмтылған, қоғамда орнын таппақ, байлыққа деген ұмтылыс. Осы атақты нәрсеге жеткендер, рухтан тартынады, күштен сескенеді, адамнан қорқады, жазадан қауіптенеді. Бәрінен жоғары тұрған қасиет – «адамды сүйе білушілік» (жэнь). Ұлы Ұстаз адамды сүйе білудің жолы мен жөнін (дао) талдайды. Дао Конфуций үшін адамды шынайы жолға салатын, адамға оң ықпал ете отырып, оны басқаруға кажетті бүкіл идеялардың, амал-әрекет пен қағидалардың жиьнтығы. Адамның табиғатын үш тұрғыдан саралайды: қайырымды ер (цзюнь-цзы), шағын адам (сяо-жэнь), адамсүйгіштік (жэнь). Адамсүйгіштіктің мәнісі - өз олқылығын жеңіп, сөзі мен іс-әрекетінде дұрыс жолға түсуде.

Легизм – (латынша заң дегенді білдіреді) – фацзя мектебінің заң туралы ілімі, ерте қытайдағы саяси-этикалық ілім, адамды, қоғамды және мемлекетті басқару туралы көзқарастар. Легизм Чжоу династиясының билігі ыдырай бастағанда қалыптасады. Легизмнің көрнекті өкілдері – Гуань Чжун (б.д.д. 645), Шан Ян (б.д.д. 390-338), Хань Фэй цзы (280-233 шамасы). Легистер байырғы рулық қатынастарды, оның тірегі – ақсүйектік тұқым қуалаушылықты сынады. Олар елді басқарудың рулық дәстүрі мен рәсімдерін қабылдамады. Осыған орай бастапқы Конфуций ілімімен тай-таласта қалыптасты. Конфуцийдың этикалық талаптарын «ойын» сөзге жатқызды.

Конфуций басқару идеясын жэнь және ли принципіне сүйеніп жалғастырса, легистер оның орнына заңға (фа) сүйенген мемлекеттік реформаны жасады, басқару теориясын ұсынды. ГуаньЧжун: «Заңдар – халықтың әкесі де, шешесі де... Билеуші мен шонжар да, мәртебелі мен төменгілер де, байлар мен кедейлер де – бәрі де заңға бағыну керек. Басқарудың түп өнері осында»,- дейді.

4- тақырып. Антикалық философия

Антикалық деген термин латынның «antiquus»-«ежелгі» деген мағынаны білдіреді.

Антикалық философияның дамуы бес негізгі кезеңнен тұрады:

1). Сократқа дейінгі кезең. Бұл кезең б.з.б. VI ғасырды қамтиды.

2). Классикалық. Бұл кезеңде объектінің мәні субъектіден гөрі арта түседі. Негізгі объект - ғарыш, табиғат, сыртқы әлем. Қала - полистердің рөлі артады. Б.з.б. V-IV ғғ. аралығын қамтыған.

3). Эллинизм. Мұндағы үлкен обьекті - субъект - адам, ол өзін-өзі таниды. Қоғам өмірінде маңызды рөл полисте емес, мемлекеттің қолында. Ескендір Зұлқарнайын (А. Македонский) мемлекеті тұсындағы философиялық мектептер: стоиктер мектебі, эпикур мектебі, скептиктер мектебі т.б. Хронологиялық кезеңі - б.з.б. IV-I ғғ.

4) Римдік кезең. Б.з. V-VI ғғ.

Алғашқы грек философиялық мектебі Милет қаласында пайда болды. Милет мектебі Ежелгі Грекияда б.з.д. VI ғ. өмір сүрді. Бұл Милет мектебінің негізін қалаушылар Фалес, Анаксимандр, Анаксимен. Бұлар дүниені біртұтас, бір-бірінен бөлінбейтін жалпы процесс деп қарай отырып, оның негізін материалдықтан іздеді. Фалес (б.з.д. 640-560 ж.ж.) дүниенің негізін судан, Анаксимандр (б.з.д. 610-540ж.ж) апейроннан (шексіздіктен), Анаксимен (б.з.д. 546ж. туған) ауадан іздеді. Олар өткен дәуірдегі мифологиялық көзқарастан бас тартты. Алдымен жаратылыстану саласын зерттеушілер болды. Олар дүниеде не бірінші деген мәселені емес, керсінше, дүниенің біртұтастығын белгілі бір материалдық бірінші негіз арқылы шешуге тырысты.

Эфестік Гераклит (шамамен б.д.д.540ж.). Оның есімі философия тарихында өшпес із қалдырған. Сонымен қатар, Гераклит тарихта Қараңғы деген қосымша атпен белгілі. Мұндай теңеу оның шығармаларының ерекшелігіне: ойлау машығының сипатына, тіліне, стиліне қарай айтылады. Гераклиттің ойлары өте қысқа әрі жинақты келеді. Ол түсініксіз сөздер арқылы терең ой жүйесін ширатып, әрбір құбылыс пен заттың мәнін ашуға тырысады.

Гераклит қарама-қарсылықтардың бірінсіз-бірі өмір сүрмейтіндігін дәлелдеп шықты. Ол дүниенің тұрақсыздығын, оның үнемі қозғалыс пен өзгерісте, жалпы дамуда болатынын айқындап берді. «Өзендегі суға екі рет түсе алмайсың, өйткені ол ағып жатыр» дейді. Мұның өзі барлығы ағып, үнемі дамуда болады деген пікірді білдіреді. Гераклит қарама-қарсылықтардың бір - бірінен ажыраспайтынын, бір - біріне өтетінін, алмасатынын, бірін-бірі толықтыратынын, бірі жойылса, екіншісі де жоғалатынын айқындап берді.

Гераклит сол кездегі басқа ойшылдар сияқты жаратылыстану саласымен айналысып, дүниенің негізін материалдық біртұтастықтан іздеді. Сондықтан да ол дүниенің негізін отта деп есептеді.

Гераклит – көрнекті диалектик, теориялық ойлаудың шым-шытырман тұңғиығына, оның қайшылықтары мен бұрылысы көп жолдарына батыл көз жүгірткен ғұлама философ. Гераклиттің диалектикасы көптеген келелі мәселелерді көтерді. Сондай проблемалардың бірі таным процесін, әсіресе, диалектикалық танымның салыстыру әдісімен қалыптасатынын атап көрсетті. Салыстыру арқылы жақсылық пен жамандықтың, әсемдік пен көріксіздіктің т.б, жігін ашып, мәнін негіздеуге тырысты.

Грек философиясында Гераклит диалектикасына қарама-қарсы бағытта пайда болған сол кездегі ағымдардың бірі - Элей мектебі болды. Ол мектептердің өкілдері – Парменид пен Зенон. Парменид пен Зенон бастаған Элей мектебі келелі философиялық мәселелерді көтерді. Ең алдымен олар болмыс туралы проблеманы жан-жақты талқылады.

Пифагоршылдар – ежелгі грек философы, әрі математигі, Пифагордың ізбасарлары. Олар дүниенің негізін сандық қатынастарда, сан барлық заттар мен процестердің мәні деп есептеді. Сандардың негізі әрбір зат пен процестің өлшемінде жатыр.

Әрбір сан белгілі бір мәнді - аспанды, жерді, махаббатты, әділдікті т.б. көрсетеді.

Мысалы, 1 (бірлік) - бастапқы мән, ол - Құдай. 2 (екі) - екі бірліктің қосындысы, қарама-қарсы бірліктер, бұл - материя.

Алғашқы 4, 7, 10 сандарын қасиетті деп есептейді. Өйткені, олар дүниедегі барлық заттардың негізінде жатыр. Пифагорлықтарда сандар бірінші орында болды, сандардың элементтері барлық заттардың элементтерін тұрады және барлық әлем ретінде мойындайды. Сонымен Пифагор мектебі табиғаттың жұмбақ сырларын, құбылыстардың мазмұны мен мәнін сандар мен математикалық қатынастардан іздестіреді. Бұл түсінік ежелгі грек мәдениетінде пропорция категорияларының, симметрияның, дәлдіктің орнығуына ықпал етті.

Үндестікті сандық сәйкестік ретінде қабылдады. Әлемнің үйлесімі сандық пропорциямен, өлшеммен анықталды.

Элей мектебі болмыс туралы философиялық мәселе көтере отырып, оның мәнін ашуға әрекеттенді. Болмысты тек ойлау арқылы білуге, түсінуге, сырын ашуға болады. Ендеше, негізгі мәселе – ойлаудың болмысқа деген қатынасы. Бұл - Элей мектебінің ашқан жаңалығы. Мұның өзі кейін философияның негізгі мәселесіне айналды.

Элей мектебінің негізін қалаған Парменид б.з.б. VII-VI ғғ.). Ксенофанның шәкірті. Еуропалық рационализмінің көш басында тұрған ойшыл. Немістің атақты ойшылы Гегель: «Философия толық мағынасында Парменидтен басталғанын мойындауға тиіспіз», - деп жазды.

Ол көптеген философиялық проблемаларды шешіп, соның ішінде тұтастық пен көптік (жалпы және жалқының), алғашқы болып болмыс категориясын ұсынды.

Болмыс дегенде пайымдаушы ақыл дүниесін, ойлауды белгілейді. Ол тұтас, тұрақты, қозғалмайды, ал көптік - табиғат, ол болмыс емес, өйткені өзгеріп отырады, қозғалыста болады. Сол себептен болмыс, субстанция ретінде бола алмайды.

Болмыс, ойлау, тұтастық ақылмен танылады.

Болмыс емес, табиғат көптік пікірмен ғана түсіндіріледі, сезіммен танылады деген.

Парменидтің негізгі қағидасы: не жөнінде айтылғанның, ойлағанның бәрі бар нәрсе, яғни, «ойлау» мен «болу» («бар») бір нәрсе. «Ойлау мен болмыс функциялары біреу және ойлануды білдіреді. Ал, болмыс еместікке айтылатынның барлығын жатқызуға болады. Бар немесе болады, яғни, дегендерді ойлаудан таба алмайсың,Яғни, болмыс еместен де тыс ештеңе ештеңе жоқ деген ойшыл. Парменид болмыс туралы терең ой-пікірлер қозғаған. Ол: «Болмыс бар, болмыс емес жоқ» - кесіп айтты.

Парменидтің шәкірті Зенон (б.з.б. 490-430 жж.) философия тарихына қозғалысты теориялық тұрғыдан дәлелдеуші, Гераклиттің диалектикасының сыншысы ретінде енді.

Өзінің әйгілі апорияларында («Дихотомия», «Ахиллес пен тасбақа», «Жебе») кеңістік пен уақыт үзілісті (дискреттік) сәттерден тұратындықтан қозғалыстың мүмкін еместігін дәлелдейді.

«Дихотомия» апориясында қозғалыстың мүмкіндік фактісі былай қарастырылады: «барлық жолды жүріп өту үшін оның жартысын, ширегін т.б. өту қажет. Бұдан шығатын ой қорытындысы мынадай: адам бір орнында қалады, қозғалыс мүмкін емес». «Ахиллес» апориясында Ахиллес тасбақаны қуып жете ала ма?», - деген сұрақ қойылады. Сөзсіз қуып жете алады деп жауап береді кез-келген адам.

Алайда, бұл кәдімгі эмприкалық білім. Зенон бұған теория тұрғысынан дәйекті және берілген сұраққа қарсы жауап береді. Бұл жерде Зенон тек дискреттік уақытты ұлғайту, дамудың үздіксіздігі мен уақыттың үздіксіздігін қолдамайтындығында ғана емес, сонымен қатар болашақ Парменид шәкірті табиғат туралы білім, оның қозғалысы туралы тек ой ғана, шындық емес екендігін айтады.

Зенон қозғалыс проблемасын шеше алмағанымен, оның тарихқа сіңірген еңбегі бұл проблеманы алға қоя отырып, шешілуіне ықпал жасады. Диалектиканың ғылым ретінде қалыптасуына жәрдемдесті.

Атомистер – материалистік тұрғыдағы философиялық мектеп. Негізі өкілдерінің бірі: Демокрит. Оның пікірінше, барлық материалдық дүние атомдардан тұрады. Атом бөлінбейді, мәңгілік, өзгермейді, өзіне-өзі тең.

Софистер б.д.д. V-IVғ. өмір сүрген. Софистік философия, шын мәнісінде, антропалогиялық ілім болып қалыптасқан еді. Оның негізін қалаушы аға буынның өкілі — Протагор болатын. Протагордың «Адам - барлық дүниедегі заттардың мөлшері» деген қағидасы адам туралы ілімнің іргетасын калаған негізгі принцип болды. Шынында да, адам барлық заттардың және соған қатысты процестердің мөлшері болуға тиіс. Мұндай идеяның негізінде адамның өзінің рөлі де және оның қызметінің маңызы да жан-жақты қамтылады.

Классикалық философия. Сократ, Платон, Аристотель.

Сократ (б.з.б. 469-399 жылдары) жасында мүсіншілікпен айналысып, кейін философ, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтерілді.

Сократтың философиясы әрбір ғасырдағы, әрбір дәуірдегі адамдарды үнемі ойлантатын, ешуақытта маңызын жоймайтын аса қажетті ілім. Сократ софистер басын бастап, бірақ, аяқтай алмаған адам туралы ілімге ерекше назар аударды. Ол, ең алдымен өзіне дейінгі философтардың ой-пікірлерін талдай келе, олар негізгі кемшілігін көре білді. Сократтың ойынша, таным философияның негізгі мәселесі адам болуы керек. Сократ мәселені батыл қойды. Дүниені тану, әлемді тану, әрине, қажет-ақ. Дегенмен адам өзін-өзі, өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп Сократтың бірінші принципі шықты. «Сен алдымен өзінді-өзің таны». Сократ бұл жерде адамның өмірін философияның негізгі мәселесі етіп қараумен шектелмей, өмірдің өзін өзіндік сана ретінде қарап отырған. Ендеше, адамша өмір сүрудің өзі өнер екен. Оның екінші қағидасы: Менің білетінім - менің ештеңе білмейтіндігім, ал басқалар мұны да білмейді». Адам өзіне-өзі сырттай үңілген сайын, өзін өзі тануға ұмтылған сайын, сайып келгенде ештеңе білмейтіндігін анықтайды.

Сократқа дейінгі философтар «Адамның мәні неде?», «Табиғат деген не?» деген сұраққа жауап іздеген болса, Сократ «Адам табиғатының мәні неде?», - деген сұрақтың жауабын табуға ден қояды. Адам - бұл жан, жан дегеніміз - парасат, ақыл, ойлау белсенділігі мен адамгершілік, қылық. Адамның материалдық денесін терістемейді, бірақ, ең бастысы – «психея» (жан), оны жетілдіріп ізгілендіру керек. Ізгілік барлық байлықтың бастауы, жекелеген адамдардың, мемлекеттің игілігіне жеткізеді деген байлам жасайды.

«Өмірде және іс-әрекетте ізгілікті болу үшін не істеу керек?», - деген сұраққа алдымен ізгілікті түсіну керек, содан соң, түсіністік негізінде жадыда әрекеттеу керек деген жауап қайтарады. Ол ізгіліктің үш түрін бөліп көрсетеді: өзін-өзі ұстай білу; батылдық; әділдік.

Платон (б.з.б. 427-347 жылдары өмір сүрген) атақты және аса ауқатты бай жанұядан шыққан. Философия тарихында Платонның қалыптасуы, көбінесе оның ұстазы Сократтың есімімен тығыз байланыстырады. Оның үстіне Платонның көптеген шығарма сұхбаттарының негізгі кейіпкері — Сократ. Ол Афины демократиясын қатты сынға алды. Платонның еңбектері: «Мемлекет», «Театет», «Федон», т.б. Сезімнен тұратын шындықты Платон нақты шындық емес, ол тек өмірдің көлеңкесі, шын өмір идеяда деп түсіндірді. Таным дүниені білу емес, еске түсіру деп уағыздады. Идея деген ұғымды алғаш философияға енгізген де - сол. Табиғатта идея тек түр ретінде өмір сүреді. Заттар өз қасиет сипатын сол түрге сәйкестенуі арқылы иемденеді. Идея ол біріншіден мәңгі, ол тумайды да, өлмейді де, өспейді де, кемімейді де; екіншіден, ол біртектес, әр түрлілік тек заттарға тән, олар өнеді, өшеді, - дейді Платон. Сөйтіп, ол идеяны алға тартады.

Бұл ілім Платонды материалдық әлемді, физикалық, сезімдік, сонымен қатар материалдық емес, физикалықтан жоғары, метаэмпирикалық әлем жайлы сөз қозғауға жетеледі.

Табиғаттан тыс ақыл мен пайымдалушы шындықты идея деп атады. Идея - заттардың мәні, парадигма, әрбір заттың моделі. Идеялар тұрақты, өзгермейді. Олардың жиынтығын гиперурания деп атайды. Атының өзі айтып тұрғандай, ақыл ойдың жетістігіндегі бұл мифтік көрініс. Ол жанның ең жоғарғы бөлігіне ғана танылады. «Ғажайып – біріншіден, мәңгілік, яғни, туылмайтын, құлдырау мен дамуды білмейді. Екіншіден, бірдеңеден ерекше, бір жерден немесе бір кезде, біреумен салыстырғандай ғажайып емес, басқа уақытта, басқа жерде, басқалар үшін әр алуандығында. Ғажайып дегеніміз – алдымыздағы бет-бейне, қол немесе аяқ тіпті, басқа да дене бөліктері, сол сияқты сөйлеу мәнері, жан-жануарлар кейпінен тыс көрініс береді. Жер, аспан немесе басқа да бір нәрсе емес әрқашан өз-өзімен бірлік дәрежеде болуы... Ғажаптықтық бір бөлігінен бастау алып, әркез баспалдақпен жүріп келе жатқандай ең ғажайып әлемнің шыңына шығуды мақсат тұту қажет. Бір ғажап денеден екіншіге, екіншіден – барлығына, ғажайып денеден – ғажайып адамгершілікке, ал, ғажайып адамгершіліктен – ғажайып ілімге, міне, осы ілімдерден ғажаптықтың шыңына жетіп, мәнін түсінгенге дейін жету алға қойылған міндет», - деп жазады Платон .

Идеялар әлемі – көпшілдіктің, адамгершіліктің, эстетикалық, математикалық және басқа да идеялар. Парменидтің түсінігіндегі ақыл жететін әлем болып Тұтастық саналады. Тұтастық сияқты көбісі бір-бірімен байланыста болады ма?

Идеялар дүниесін иерархиялық жүйе ретінде түсіндіреді. Төмендегі идеялар жоғарғыдағыларға бағынады, жоғарғы идея абсолютті, басқалардың шарты болып табылады. Осынау шырқау шыңдағы идея Игілік, ол-тұтастық. Игілік - тұтастықтың функциясы. Тұтастыққа қарама-қайшы бастапқы - сансыз көптік, ол да шексіз.

Шәкірттерін оқыту үшін Академия ашты. Мемлекетті философтар басқармайынша адам баласы зұлымдықтан арылмайды. Платон жастарды философиямен айналысуға шақырды. Философ болу үшін, таңдана білу керек, — дейді.

Аристотель (б.з.б. 384-322 ж.ж.) философиясы, жағынан, барлық көне грек философиясының қорытындысы іспетті. Ал, екінші жағынан, Аристотель көзқарасы ғасыр мен жаңа дәуірдің ғылыми ілімдерінің қайнар бастауы болды. Яғни бұл ұлы ойшыл көне грек данышпандары көтерген проблемаларға жан-жақты талдау жасап, өз заманының көкейкесті мәселелерді шешіп беруге ұмтылды. Ол, сондай-ақ, өзінің өмір сүріп отырған заманы әлі де күн тәртібіне қоймаған мәселелерді шешемін деп болашаққа ой жүгіртті.

Аристотель философиясында алғаш рет өткен дәуір көзқарасына терең талдау жасалды. Ол «Метафизика» деп аталатын кітабында философияның негізгі мәселелерінің бірі - болмысты жан-жақты анықтай отырып, өзіне дейінгі ойшылдарға, әсіресе, Платонның философиясына сын ескертпелер айтты.

Аристотель - Платонның шәкірті. Ұстазының көзі тірісінде шәкірті оның шығармаларына сын көзбен қарап, пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін келе, өзінің философия жүйесін жасау процесінде ол Платонның көзқарасына қарсы шықты. Аристотельге: «Сен неге көзінің тірісінде ұстазыңа қарсы шықпадың», - деп айып таққанда, ол: «Платон маған дос, бірақ ақиқат одан да гөрі қымбатырақ» - деп жауап беріпті.

Аристотель барлық ғылымдарды, философияны үш үлкен салаға бөледі:

1) теориялық; оның өзегі болмыс туралы ілім;

2) практикалық; адамның іс-әрекетімен байланысты және оны моральдық тұрғыдан жетілдіруге бағытталған;

3) өнімді немесе поэтикалық; белгілі нысындар мен құндылықтарға бағытталған. Ойшыл метафизиканы физиканы, психология мен математиканы «бірінші философияға» жатқызады.

Этика Аристотельдің түсіндіруінде - уағыз, өсиет. Қазіргі жастар «Никомахова этикасын» оқып шықса, мөлдір бастаудан қанып ішкендей рахат, тұнық, кең тыныстар еді. Бұл кітапта адамгершілікті, ізгі ниетті мінез-құлық қана қоғам игілігіне тұғыр болатыны айтылады. Аристотель калокагатие деген айрықша ұғым қалыптастырады. Калокагатие - әсемдік пен ізгіліктің бірлігі. Бұл ереже грек философиясындағы дәстүрлі көзқарас .

Әсемдіктің жоғарғы формасы, сұлулықтың жоғарғы сатысы - өнер.

Өнер дегеніміз - табиғатқа еліктеу.

Эллиндік философия. Эллинизм дәуірі (б.з.б. ІІІ-ІІ ғасырдағы) басталды. Эллинизм ойшылдары стоялықтар – Аристотель ілімін, эпикуршілдер Демокритті, скептиктер Элей мектебі мен софистерді, Платонды әрі қарай ілгері жалғастырушылар болды.

Ендеше, заманның мәнін, ішкі рухани дүниесін түсіну үшін эллинизм дәуірі, ондағы стоялықтар, эпикуршілдер және скептиктер маңызды рөл атқарды.

Стоялық бағыттың негізін салған – Зенон. Әсіресе, стоялық ойшылдар өзінің логикасында, физика мен этикасында табиғатты, яғни сезімдік материалды, ғарышты субъекті ретінде қарап, сол арқылы адамның негізін түсінуге ұмтылды.

Эпикуршілдік бағыттың өкілі Эпикурдің есімімен аталатын философиялық ағым сонау Демокриттің атомдық философиясын дамыта отырып, осы эллинизм дәуірінде адам туралы көптеген мәселелер көтерді. Эпикуршілдікті жаратылыстану саласын және этика мен эстетика мәселелерін көтерген ғылыми бағыт деп қарауға болады. Бұл ағымның негізгі бір ерекшелігі ұсақ бөлшекті атомдарды қарастыра отырып, солар арқылы адамдардың қоғамдық өміріне талдау жасайды.

Скептиктер (грек тілінде «қараймын», «зерттеймін», «күдіктенемін») бағыты адамның ішкі дүниесін, рухани өмірін өзгерткен көптеген ойларды қамтыды. Бұл ағымның негізін қалаушылар Пиррон, Секст Эмпирик, тағы басқалары болды. Бұл философияның негізі адамның ойы арқылы айналадағы дүниеге кеңінен көз салу, оны жақсылап көріп алу, өткен жолымызға қайта қарау және танымның жетістігіне сын көзбен шолу арқылы оны қайта бағыттау.

Неоплатонизм өз дәуіріне тән философиялық бағыт болғандықтан сол заманның қоғамы мен адамының әлеуметтік тәжірибесін дәл ұғынып, оны абстракциялық философиялық формулаларда шебер көрсете білді. Тіл жеткісіз Тұтастық пен оның алуан түрлілікпен байланысын іздеу, Тұтастықты абсолюттендіру және Тұтастық пен материалдық ғарыш, құдай мен адам арасындағы шексіз аралық сатыларды іздеу мифологиялық ойлауды философиялық тұрғыда жаңғыртуға әкелді. Тәнге қатысты барлық нәрселерге қарсы шығу, аскетизм мен экстаз туралы ілімге басымдылық беру тек ерте христиандық философияға ғана емес, бүкіл ортағасырлық теологиялық ойлауға озінің едәуір ықпалын тигізді. Филон Александрийскийдің Көне Өсиет (Ветхий Завет) грек философиясымен алғаш синтездеуге ұмтылысы өзінің жалғасын таппады. Христиан дінінің жеңіске жетуі ертедегі гректердің ойлау тәсілін игере отырып, теріске шығару арқылы жүзеге асты. Бұл ортағасырлық өркениетте бастапқыда антиктік-христиандықты, ал кейінірек еуропалық христиандықты даярлады.

5-тақырып.Ортағасырдағы батыс-европалық және араб-мұсылман философиясы

Ортағасырдағы батыс-европалық философия.

Ортағасырдағы батыс-европалық философия V-XIII ғ. қамтиды. Ортағасырлық батысеуропалық философиясында үстемдік етуші дүниетаным христиандық болды. Осы аталған дәуір философиясы «құдайдың қызметшісіне» айналды. Христиандылықтың қасиетті кітабы – Інжіл. Грек тілінен «кітап» деген мағынаны білдіреді. Христиандық дүниеге көзқарас монотеистік сипатта болды. Олар құдайдың бар екендігін былай дәлелдейді: Әке - құдай, ұл – құдайы және қасиетті рух.

Орта ғасырдағы негізгі идея теоцентрлік сипатта болды, яғни жоғарғы жаратушы ретінде құдайды, ал қоршаған орта оның туындысы.

Осыдан философияның Құдайдың болмысын дәлелдеу міндеті келіп шығады. Христиандық монотеизмнің негізінде екі ұстаным жатыр, оның бірі-жаратушы, жасампаздық идеясы, екіншісі - жариялық идеясы. Олар өзара тығыз байланыста, өзара шартты байланыста, себебі трансценталды бір Құдай идеясын көтереді.

Жасаушы идеясы ортағасырлық онтологияның тірегі болса, жариялылық идеясы гносеологияның тұғырын қалайды. Христиан догматы бойынша Құдай дүрмені өз еркімен жоқтан бар етіп жаратқан. Өзінің шексіз қуаты арқасында ол әрбір сәтте дүниенің болмысын сақтайды. Мұндай дүниетаным креационизм деп аталады (лат. «creatio» - жасап шығару, құру).

Орта ғасырлық батысеуропалық философиясын келесі кезеңдерге бөлуге болады:

Патристика (латынша - әке) – ІІ-VІғғ. алғашқы христиан философиясының негізін салушы шіркеу әкелерінің мектебі, ілімі.

Апологетика ( грекше - қорғаймын, ақтаймын ) – ІІ – ІІІ ғ.ғ. пұттық политеизммен күресте христиандық догматика негіздерін қорғаған, уағыздаған ілім;

Классикалық патристика - (ІV-Vғғ.) - тринитарлық мәселе, яғни әке, ұл және қасиетті рух мәртебесі арақатынасы туралы ілім; христологиялық мәселе, яғни Христостағы екіұдайлық, яғни құдайлық және адамдық екі бастама туралы; антропологиялық мәселе, яғни құтқару мен арылу барысындағы Құдайдың мейірімі мен адамның күнәһарлық табиғаты жөніндегі ілім;

Соңғы кезең (VІ-V ІІІ ғғ.) - христиандық догматиканың орнығуы, теология мен ғылымның энциклопедиялық кодификациялануы.

Схоластика (латынша мектеп) - ортағасырлық теологиялық ілім, философияның теологияға қызмет ететін тұсы. Схоластиканың үш кезеңі болды: 1.Балауса схоластика (ІХ-ХІІғғ.); 2.Кемеліне жеткен схоластика (ХІІІғ.); 3.Құлдырау кезеңі (ХІV-ХVғғ.).

Схоластикалық философияның негізгі мәселесі:

• Құдайдың бар екенін рационалды (ақылмен) дәлелдеу;

• Жалпылықтың жекелікке қатынасы немесе «универсалий», яғни жалпылық ұғым мәселесі.

Осы сұрақтарға жауап бере келе схоластикада екі бағыт пайда болды:

Номиналаизм (лат.nomo- ат, атау) бойынша алдымен қандай да бір зат пайда болса, оған ат беріледі. Олар құдайдың бар екендігін былай дәлелдейді: Әке - құдай, ұл - құдайы, рух - құдай. Номинализм өкілдері - П.Абеляр, Росцелин, Дунс Скот, Жан Буридан, Роджер Бэкон.

Реализм бағыты бойынша алдымен заттың өзі емес, оның жалпы атауы «универсалийлер» пайда болады, яғни сөз, соған сәйкес зат болады. Құдайдың бар екендігін былай дәлелдейді: Құдай туралы сөз бар, яғни құдайдың заты да, өзі де бар. Реализм өкілдері: А.Кентерберийский, Шампо.

Патристикалық кезеңнің атақты өкілі - Аврелий Августин Ә у л и е (354-430) - христиандық теолог, «шіркеу аталарының» (католиктерде) бірі, христиандық дүниетаным жүйесін жасаған әулие. Христиандық әлемде дін және философия мәселелері бойынша шексіз беделі болған және «Ұстаз» деген атаққа ие болған. Антиктік мәдени мұра мен оған христиандықтың қатысы туралы пікірталаста сенім мен ақылдың үйлесімдігі туралы ілімді тұжырымдап, «Қасиетті Жазу» мен «Қасиетті Өсиеттің» күмәнсіз беделдігін мойындай отыра, адамның діни өміріндегі ғылым мен философияның рөлін кемітпеді. Августин жүйесіне рухани бастауларды әсірелеу тән. Адам үшін, дейді ол, Құдай мен дүние арасында таңдау бірден-бір абыройлы құндылық болып табылады. Адам тіршілігі құндылықтарының арасында ылғи жақсы көріп аялайтын игіліктер мен тек пайдалануға жарайтындарын бөлуге болады. Біріншісіне тіршіліктің бастауы болып табылатын абсолютті жақсылық ретінде Құдайды сүю жатады. Екіншісіне адамзат мәдениетінің жемістері мен нақтылы дүниедегі игіліктерді қосуға болады. Оларсыз тіршілік ету мүмкін емес. Бірақ оларға үйреніп, жақын көруге болмайды. Августин Құдайға біртіндеп жақындатып, тән мен жанды тазартатын, аскеттік сипатта болатын «катарсис» жүйесін тұжырымдады. Августиннің мәдениетке деген көзқарасы «Құдай қаласы туралы» еңбегінде берілген. Ол екі адамдық қауымдастықты бөліп қарастырады: «Жер қаласы» — Құдайды ұмытқан өзімшілдікке негізделген мемлекет пен мәдениет және «Құдай қаласы» — өзін ұмытқан, Құдайға деген сүйіспеншілігі шексіз рухани бірлестік. Рим империясының соңғы уақытына ұқсас «Жер қаласы» нәпсіқұмарлық пен күнәһарлыққа толы және «алғашқы күнәдан» бастау алады. Осы қалада өмір сүруге мәжбүр адам бар ықыласын Құдайлық Қалаға бағыттауы керек. Августиннің теологиялық ілімдері оның эстетикасымен де тығыз байланысты.

Фома Аквинский (1225-1274) - италияндық діни ойшыл. Католиктік шіркеудің ең ірі ойшылы. Дегдар отбасынан шықса да, ол ата-анасының қарсылығына қарамастан, доминикандық діни ұйымға кіреді. Париждегі Сен-Жак монастырында, кейін Париж унверситетінде дәріс береді. Сонан соң Италияға қайтып келіп, Рим Папасының сарайында болады. Сол жылдары ол Аристотельдің философиясын тереңдетіп, өз ілімінің негізіне айналдырады. 1269 ж. Парижге қайтып оралып, Құдайтану қосындысы жұмысын жалғастырады (1266—1273). 1274 ж. Неапольдан Лионға шіркеулік кеңеске бара жатып қайтыс болады. Логик, метафизик, теолог, Фома әулие Аристотельдің рационалды философиясын христиан дінімен сәйкестендіруге тырысқан. Ф. Аквинский ойынша, дін мен білімнің қарым-қатынасы гармонияға, бейбіт жарасымға құрылуға тиіс. Философия қарама-қайшылыққа ұрынған шағында (мысалы, уақыт шеңберіндегі жарату мәселесі), оның көмекке дінді шақыруы қажет. Ф. Аквинский - теоретикалық теологияның негізін салушы. Негізгі еңбектері: «Теология жиынтығы», «Философия жиынтығы». Ол Құдайдың барына 5 дәлелді келтіреді:

1. қозғалыс: барлық заттың алғашқы қозғаушысы – құдай;

2. себеп: барлық нәрсенің бір себебі болады: ол – құдай;

3. кездейсоқтық пен қажеттілік;

4. сапа дәрежесі: заттардың сапасы әр түрлі, ең жоғарғысы құдай;

5. мақсат: қоршаған заттың белгілі бір мақсаты болады, құдай - мәңгі. Ф. Аквинский томизм бағытының негізін қалаушы. Томизм – Ф.Аквинский іліміне негізделген католиктік философияның бағыты.

Ортағасырлық араб – мұсылман философиясы. Ортағасырлық мұсылман философиясының түп тамыры VII-VIII ғасырлардан нәр алады. Осынау көне дәуірден орта ғасырға өтпелі кезең тайпалық демократия дәстүрлерінің басып кіріп, Аравия аумағына үстемдік орнатуымен байланысты болды. Арабтардың қарама-қайшылығымен күресі этникалық және мәдени консолидацияға, арабтардың шоғырлануына бағытталды. Осының нәтижесінде орасан зор полиэтникалық мемлекет - Халифат орнықты. Бұл үрдістің біріктіруші факторы мұсылман діні - ислам болды. Ислам VII ғ. халифтер қозғалысының негізінде пайда болды, оның жетекшісі Мұхаммед пайғамбар еді. Исламның қасиетті кітабы - Құран. Құран араб тілінен «оқу» деген мағынаны білдіреді. Құран 114 сүреден тұрады. Сүрелер аяттардан тұрады.

Араб-мұсылман философиясының бағыттары: шығыстық перипатетизм, қалам, суфизм.

Шығыстық перипатетизм – араб философиясының бағыты, яғни Аристотель ілімін жалғастырушы бағыт.

Шығыстық перипатетизм өкілдері – Әл-Кинди, Әл-Фараби, Ибн Сина, Ибн Рушд және т.б.

Өзінің философиялық мазмұны жағынан шығыс перипатетизмі (ІХ-Х ғғ.) маңызды құбылыс болды. Араб перипатетиктері арасында бірінші болып Аристотель философиясының тұжырымдарын мойындаған әл-Кинди еді (800-870 жж.). Сол себептен оның арабтардың философы деген құрметті атағы болады. Әл-Кинди өз трактаттарында табиғи құбылыстардың детерминистік тұрғыдан түсіндірілуін талап етті. Ол Құдайдың бейнесі "алыс себеп", дүниені жаратушы, одан әрі өзінің заңдарымен дамуға мүмкіндік беруші деп қарастырды.

Әл-Кинди ұсынған танымның үш сатысы әлі күнге дейін маңызды. Бірінші саты - логика мен математика, екінші саты - жаратылыс ғылымдары арқылы, үшінші сатыға - метафизикалық проблемаларға апарады. Әл-Кинди құранға және бір қатар догмаларға скептикалық көзқараста болды. Мұсылман ортодокстары оның кітаптарын өртеп, жойып отырды.

Әл-Фараби (870-950) Аристотельдің ізбасары болып табылады. Оның еңбектері «Герменевтика», «Қайырымды қала тұрғындары», т.б. Оның көптеген идеялары батыс европа идеяларымен философиялық концепциялардың дамуына теориялық әсерін тигізді. Фараби ғылыми болжамға, әлемді ғылыми танып білу мүмкіндігіне сеніп, қоғамдағы зорлық-зомбылыққа қарсы шықты. Жер бетіндегі соғыссыз қоғам идеалын теориялық тұрғыда негіздеді.

«Фусул әл-мадани» еңбегінде Әл-Фараби адамдық болмыс ретіндегі мәдениетті талдауды бірінші ұядан - отбасынан бастайды. Үйдің өзіне тән мақсаттары болғанымен, ол қаланың құрамдас бір бөлігі болып табылады. Қалада отбасылар келісімді, тату-тәтті өмір сүруі керек. Қала ұғымы мемлекетпен жақындастырылады. Тағы бір мағынасында қала ұғымы әлеуметтік-мәдени топ түсінігімен де байланысты қарастырылады. Әл-Фараби 4 түрлі қалалар бар дейді: қайырымдылар қаласы, надандар қаласы, адасқандар қаласы, азғындар қаласы. Бұл әлеуметтік мәдени типтер сол заманның мәдени бағдарларымен сәйкес келеді. Рухани мәдениет бастауларын Әл-Фараби адамдарды өзара байланыстыратын құндылықтардан - жан дүние үндестігінен, әдеміліктен, қайырымдылықтан, бақыттан іздеді. Қайырымды қала тұрғындары ақыл-ой, әділеттілік, теңдік, бақыт бастауларын жоғары бағалайды. Бұларға жету үшін мәдени тәрбиенің маңызы зор. Тәрбиенің негізгі мақсаттарының бірі - білімді қалыптастыру. Білімсіз адамгершілік молаймайды, білімсіз адам өзгелердің ақылдылығын аңғармайды. Ғылым мен тәрбие ұштаса келе жоғары мәдениеттілікке жол ашылады. Мәдениеттілікке тәрбиелеу мәселесін Әл-Фараби жалпы мұсылмандық білім жүйесі - мағрипатпен үндес қарастырады. Оның басты түйіні - мінсіз ақылды әрі жетілген адамды қалыптастыру (әл-камили әл-инсани).

Ұлы ғалым - энциклопедист Ибн-Сина (Авиценна) (980-1037 жж.) айналыспаған ғылым саласы жоқ. Әсіресе, оның ұлылығы медицина мен философияда айқындалды. «Медицина каноны» медициналық білімнің энциклопедиясы. Бірнеше ғасырлар бойы Батыс пен Шығыс дәрігерлерінің жүгінетін басты кітабы болды.

Ұлы ғалым-табиғаттанушы, дәрігер ретінде Ибн-Сина табиғаттың бар екендігін объективті түрде мойындайды. Оның мұрасы 100 ірі шығармалардан тұрады; 50-і пәлсафа мәселелеріне арналған.

Оның негізгі философиялық еңбегі «Емдеу кітабы» 4 тараудан тұрады: логика, физика, математика, метафизика. Бұл кітабында шығыс перипатетизмі идеясын, оның ішінде, неоплатонизмнің онтологиялық концепциясын дәріптейді.

Ибн-Синаның онтологиялық жүйесі эманация ұстанымына ден қояды; қажетті мән жалпы зердеге барып қосылады, ол өзінен айдың айналасындағы сфераны және оның жанын эманациялайды. Эманация Айдың сферасымен аяқталады, одан қайта оралу үрдісі басталады. Ибн-Сина сфералардың 10 рухы туралы қарастырады. Олар құдайдың ақылынан эманация арқылы шыққан. Сан мен әріптердің шарттылығы, түсті жору туралы баяндайды. Ибн-Сина материялды дүниені мәңгілік, ешкім жаратпаған деп есептейді. Алайда, әл-Фарабиден өзгешелігі, оны эманация өкімі ретінде пайымдайды. Десе дағы, осы ойын күңгірттеп жібереді. Өйткені материя өзінің тіршілігімен Құдай рухына міндетті, материя-құдай тәріздес. Ибн-Сина материя мен дүниені бір деп есептемейді. Дүние өткінші, жалған. Ол бастапқы емес, материя-бастапқы, бірінші.

Әлем - материя мен форманың бірлігінің нәтижесі. Материяның негізі мәңгілік. Құдай мен материя объективті дүниені жаратуға бірдей қажетті. Байқағанымыздай, Ибн-Сина құдайды бар деп есептейді. Құдай проблемасын интеллектуализм рухында шешеді. Оның құдайы - абстрактіні енгізді; өзінің табиғатының зерделік қажеттігі арқасында өмір сүреді. Құдайдың ісі, әрекеті - Құдайдың өзі туралы ойлауы. «Құдайдың өзіндік санасы барлық болмыстың бірінші көзі. Құдайдың бірінші және бірден-бір тікелей өнімі - алғашқы зерде (парасат). Мәнде Құдайдың уақыттан тыс эманациясы деп қарастырады. Адамның жаны өлмейді, өйткені ол тәннің рухани формасы. Универсум проблемасын қарастыра келе, жалпы идеялар үш жақты деп мәлімдейді: заттанғанға дейін Құдайдың зердесінде, ол заттардан жалпыны абстракциялайды.

Перипатетизмнің соңғы өкілі - Ибн-Рушд (Аверроэс) (1136-1198 жж.). Оның ілімі бойынша материалдық дүние уақытта шексіз, кеңістікте шектеулі. Ибн-Рушд Құдайдың дүниені бар еткені туралы формуланы жоққа шығарады. Құдай табиғатпен мәңгілік. Қозғалыстың әмбебап әрі мәңгілік көзі - материя. Қозғалыс - мәңгілік, Құдай дегеніміз өзіңді, алайда, ойлаушы ой барша тіршілік иелерін Алла жаратқан, осы иерархияның асқар шыңында тұр - болмыстың соңғы себебі. Ибн-Рушд «Екі жақты ақиқат» туралы әйгілі ілімнің негізін салушы.

Философияның ақиқаты мен діннің ақиқаты бір-біріне қарама-қайшылықта емес, олар бір ақиқатқа, Абсолют ақиқатына апарады. Философия тарихында пррогрессивті рөл атқарған тағы бір ілімі жанынан ортақ, әмбебап зерде туралы. Бұл теория ХІІІғ. христиан теологтары арасында дүрбелең туғызды. Аристотель философиясындағы актив және пассив зерде туралы теориясын қайтадан қарап, айрықша теорияны көлденең тартады. Зерде туралы ілімді дамыта отырып, материалдық зердеге қатысты негізгі қағидаларды түп-тамырымен сын тезіне алады:

1. Бұл зерде дененің функциясы болып табылады.

2. Өзектілікке айналғанға дейін, ол тақтаға түсірілген жазулар тәрізді.

Ибн-Рушд бұл қағидаға қарсы шығып, «егер материалдық интеллект психикалық күш болса, онда зерденің сезімнен ешбір айырмашылығы болмас еді», - дейді. Зерде адамның бір бөлігі емес, ол өлілер мен тірілер және әлі дүниеге келмегендер үшін ортақ біреу ғана. Ибн-Рушд таным адамдар ұрпағының шексіз танымы дегенді айтады. Ибн-Рушда іліміне берілген Э. Ренанның бағасымен келісуге болады: «Мынадай нақты ойларға болашақ қана емес, бүгінгі таңда да зәруміз. Таным негізіне қатысты жағдаяттардың түп негізін оның берген ұғымдарынан алуға болады»

Калам - исламдағы діни-саяси ағымдардың пайда болуымен қатар дамыған дискуссиялар, мұсылмандардың басқа сенім өкілдерімен, христиан өкілдерімен пікірталасы. Бұл пікірталаста құдайдың мәні, құранның негізі, құдайдың жазуы, бостандық мәселесі қаралды.

Суффизм («суф»-жүн, шаш) - исламдағы мистикалық аскеттік ағым. Адам үшін жоғарғы игілік адамның қоршаған ортадан, барлық қызықтан бас тартуы. Суфизм - дегеніміз адамның дүниеге деген рухани-теоретикалық, рецептурлық-пәндік қатынасының органикалық тұтастығы болып келетін рухани-тәжірибелік ерекше іс-әрекеті және бұл қатынастар адамдардан мүлдем аулақтау, өмірден баз кешу дегенді емес, адамның бойы Суфизмнің теоретиктері мистикалық экстазға жетудің төрт жолын көрсетеді:шариғат, тариқат, мағрипат, хақиқат.

6- тақырып. Ренессанс философиясы

Қайта Өрлеу философиясы (Ренессанс) XIV - XVI ғ.ғ. қамтиды. Ренессанс философиясы ортағасырлық теоцентрлік сипаттың орнына атропоцентрлік принципті қояды. Ренессанс философиясын анықтайтын бірнеше кезеңдерге бөлуге болады. Олар: гуманисік, утопиялық, реформаторлық, натурфилософиялық және әлеуметтік-саяси көзқарастар. Қайта Өрлеу дәуірі философиясы антикалық философия дәстүрін қайта жаңғыртып, адам мәселесін зерттеуге талпынды. Гуманизм, адамның шығармашылық дербестігі принципі, оның өмірдегі барлық жақсылықтарды иеленуге құқығы бар сияқты идеялары кең тарады.

Гуманистік бағыт XIVғ.-XVғ. орта шені, оның орталығы Италия болды. Гуманизм бағытының негізін салушы Ф. Петрарка. Шығармалары: «Өлеңдер кітабы», «Менің құпиям». Ол бірінші болып жеке бастың өзіндік санасының қалыптасуының негізін салды. Гуманистік антропоцентризмнің басты сипаттамасы - адам басты құндылық болып есептелінеді. Гуманистер не еретиктер, не атеистер болған емес, керісінше олардың көпшілігі құдайға сенді, бірақ олар ең бірінші орынға адамды қойса, одан кейін құдай туралы сөз қозғайды.

Оның шығармаларынан тіл мәдениетінің өзгерісін, құндылықтардың жаңаша межелін көреміз. Беделге жүгіну, бір дәстүрге бас июшілік мәдениет байлығын зерттеумен алмасады. Гуманизм адамдарға көзқарастардың кеңдігін, жаңа идеяларға ашылу, діни қауымдардың шырмауынан босанып дәстүрді таңдаудағы еркіндік берді.

Пико дела Мирандоланың атақты «Адамның абыройы жайында сөзінде» (1496 ж.) гуманистердің антропоцентристік идеялары жинақталған. Ол қазіргі антропологиялық философиясын негіздеудегі адамның еркіндігін анықтамасына керемет түсініктемелер береді: әлемдегі барлық мән өзінің табиғатына ие, өмір сүруінің мәні, мағынасын, өз өмірін басынан аяғына дейін алдын ала белгілейді, тек адам ғана мүмкіндіктерін шектейтін нақты табиғатқа ие емес. Адам «табиғаты» - еркін болу, яғни өз - өзін жасаушы, өз «мәнін» анықтаушы, өзін іс - әрекетте тудыру.

Томас Мор (1478-1535)-утопистік социализмнің негізін салды. Мордың атақты шығармасы "Утопия" деп аталды. Утопия грекше «жоқ жер» дегенді білдіреді. Томас Мордың Утопиясында:

  • жеке меншік жоқ;

  • барлық азаматтар өндірістік еңбекпенен айналысады;

  • еңбек ету бәрін еңбекке міндеттеу негізінде жүзеге асады;

  • барлық өндірілген өнім қоғам меншігіне өтеді және барлық Утопия тұрғындарына бірдей бөлініп беріледі;

  • барлығының еңбекпен айналысуына байланысты Утопияны қамтамасыз ету үшін 6 сағатық жұмыс күні жеткілікті;

  • ғылымға ерекше қабілеті бар адамдар қара жұмыстан босатылады;

  • ауыр қара жұмысты құлдар-тұтқындар және сотталған қылмыскерлер атқарады;

Утопистік социализмнің көрнекті өкілі Томмазо Камнанелла (1568-1639) «Күн қаласы», «Галилей апологиясы» деген еңбектер жазды. «Күн қаласында» оның тұрғындары-солярийлер әлеуметтік әділеттілікті орнықтырып, өмір мен еңбектің рахатын көреді.

Томмазо Кампанелланың Күн қаласында:

  • жеке меншік болмайды;

  • коммунистік идеал-4 сағаттық жұмыс күні;

  • барлық азаматтар еңбек етеді, еңбектің нәтижесі бүкіл қоғам меншігіне өтіп, барлық тұрғындарға, қоғам мүшелеріне теңдей бөлінеді.

Бұл философияның антропологиясы адам проблемасын көпсаналы, көпсалалы тұрғыдан қарастырады. "Мен адаммын, сондықтан адамға тән нәрсенің барлығы маған жат емес", деген принцип осы дәуірдегі ізгі жандылардың басты философиялық қағидасы еді. Әлемдік философияда жеке адам проблемасы осы кезеңде тұңғыш рет мәселе ретінде қойылды.

XVI ғасыр – Реформация ғасыры. Гуманизм интеллектуалды этиканы қозғаса, Реформация көпшіліктің ойын қамтыды. Ол католик шіркеуіне қатты соққы тигізіп, христиандықтағы үшінші бағыт – протестантизмнің тууына себепші болды. Католик шіркеуін екіжүзіділік және сатқындығы үшін сынаған Мартин Лютер (1483-1546) Виттенберг шіркеуінің есігіне бірнеше тезистерді қағып, 1517 ж. Реформацияның негізін салды. Оның басты тезисі: ешбір «іс-әрекетсіз» (ғибадат) тек жалғыз сенім арқылы құтқарылу. Осылайша, клирдың рухани жетекшісі жойылып, барлық «қасиетті аңыздың» (папалық декреттер, жолдаулар, қаулылар, соборлар) мағынасы айырылады. Адамның құтқарылуы үшін тек жалғыз Інжіл керек. Протестантизмнің екінші басты принципі – жалпы дін жолы. Барлығы Құдай алдында тең. Осылайша, руханилық жойылмаса да, сандар және құқықтары жағынан мәнді шектелді. Протестантизм моралында ерте буржуазиялық қайырымдылық, протестанттық этика көрінді: «сиын және жұмыс жаса», әрекетшіл бол, үнемшіл және өмірде қарапайым бол. Ісіңдегі сәттілік, байлық және мансап – осы іске Құдайдың «қабілеттілігінің» және «таңдаулысының» белгісі.

Қайта өрлеу дәуірінің диалектикасы даму проблемасына деген жаңа көзқараспен сипаттайды, ол шексіздік пен ақырғының бірлігі ретінде түсіндіріледі. Бұл диалектика Николай Кузанскийдің (1901-1964 жж.) есімімен байланысты. Кузанец деп атауларына оңтүстік Германияда орналасқан туған ауылының есімімен байланысты еді. Шын аты – Кребс немесе Круфтс. 1426 жылы ол дін қызметкері болады да, 20 жыл өткен соң кардиналдық дәрежеге жетеді. Діни қызметтерін үнемі философиямен байланыстырып отырған. Кузанецтің туындыларының ішіндегі ең көрнектілері «Ғалымдардың білмейтіні жайлы» (1438-1440 жж.), «Құдайды іздеу жайында» (1445 ж.) атап көрсетуге болады. Николай Кузанецтің діни-философиялық жүйесінің негізін диалектика алып жатыр. Өз диалектикасын құру жолында болмыстың жаңа қырынан шығады. Ол болмысты жаңаша түсіндіреді.

Платон жеке дараны (болмыс) жеке дара емеске қарама-қарсы қойып қарастырса, Кузанец антикалық дуализмді бекерге шығарып, «жеке, дара дегеніміз – барлығы» дегенді қуаттайды. Бұл арада Джордано Бруноның пантеизмімен тізе қосқады. Аталған көзқарас теистік монизмге сай емес. Бұл онтология деген шын мәнісінде қайта өрлеу көзқарасына тән. Н. Кузанский осы қағидадан жеке, дара шексіздік пен ұшы - қиырсыздыққа тепе-тең деген қорытынды жасайды.

Н. Кузанскийдің пайымы бойынша «ғарыштың ортасы мен айналасы - Құдай. Сондықтан да әлем ақырғы, әрі шексіз. Ол - тәжірбиелік, эксперименттік танымның жақтаушысы. Ғылымда математикадан өзге дәйекті ештеңе жоқ» - дейді ол. Оның әдістемесінің жеке даралығы да «білімсіз ғалымдар» деген атпен берілген, толыққанды математикаға негізделген болатын. Бұл әдістің негізі мынада жатыр еді: шеткі дүние жайлы сөз болғанда шешім шығару қиын емес, ал мәңгілік жайлы айтар болсақ, әрине, бұл жағдай өте ауыр және шешім шығару мүмкін емес. Біздің білімсіздігіміздің кесірі – «біткен іске қатысты пропорцияның жоқтығы». Оның философиясы пантеистік сипаттамада, оның «Құдайда барлық заттар, олардың барлығы соның бойында».

Дүниені танудың негізі - пантеистік көзқараста еді. Ол өз бойына материализм мен идеализм элементтерін қоса сіңірді. Алайда, руханилыққа қарағанда материализм басым болды. Бұл дүниетанымның онтологиясы- гелиоцентризм болып табылады.

Николай Коперник – поляк астрономы. Әлемнің гелиоцентристік жүйесін жасаушы. Коперник ілімі шын мәнінде революциялық іс болды.

1543 жылы Николай Коперник «Аспан денелерінің айналуы туралы» деген еңбегін жариялады. Осы еңбек Ренессанс дәуіріндегі адамның дүниетанымына, дүниеге деген көзқарасына түпкілікті төңкеріс жасады.

Оның мәнісі мынада еді: антикалық дәуірде Птолемей Клавдий айтқан геоорталық жүйесіне гелиоорталық жүйесін қарама-қарсы қояды. Птолемей ғаламшар жүйесінің орталығы жер, оны айнала Күн және басқа планеталар айналып жүреді деген болжау айтса, Н. Коперник барлығының орталығы - Күн дегенді дәлелдейді.

Сөйтіп, Птолемейдің жүйесіндегі тәрізділік пен шындықты ажыратпағандықтан болған қателікті ашып көрсетеді. «Күннің қозғалысы болып көрінетін, оның қозғалысынан емес, Жердің және оның сферасының қозғалысынан туындайды, олармен бірге біз барлық басқа планеталар тәрізді Күнді айналамыз», - деп жазады Коперник. Сонымен, дүниенің ортасы Жер емес, Күн. Осылайша, Н. Коперник діни дүниетанымның іргетасы болып табылатын геоцентристік жүйеге соққы берді. Ол инквизицияның қатал жазасынан өзі ажал арқылы ғана қашып құтылды.

Коперниктің төңкерісін кейінірек Джордано Бруно (1548-1600 жж.) жалғастырды Н. Коперниктің осы ілімін "Түпкі себеп, түпкі ие және бірлік туралы", "Мәңгілік және әлем мен жер беті", "Өлшенбейтін, саналмайтындар жайлы" т.б. өзінің негізгі еңбегінде одан әрі дамытты. Күн галактикасынан басқа толып жатқан әлемнің бар екендігін, ал дүние сол шексіз әлемді түзететінін дәлелдейді. "Мәңгілік және әлем мен жер беті" еңбегінде Джордано Бруно "Біздің мекеніміз - Жер, сол шексіз мұхиттың бір тамшысындай, құмның бір түйіршігіндей ғана," - деп жазды. Осы идеясы үшін Джордано Бруноны инквизиция соты отқа қақтап өлтірді.

Галилео Галилей Дж. Бруно мен Н. Коперниктің пікірлерін математикалық тұрғыдан дәлелдейді. Ол да өзінің ғылыми ойы үшін инквизиция сотына тартылды. (Олар алдында оған қойылған соңғы сұрақ "Жер айналып тұр ма?", - деген екен.)

Демек, бұл философия болмыс дегенді материалдық, яғни табиғи болмыс деп ұғынады. Оның даму көзі - өзінде. „Табиғат - заттағы Құдай" (Дж. Бруно). Ол - барлық заттардың басы мен түпкі себебі. Материалдық субстанция табиғат құбылыстарының көптүрлігімен ашылады, - дейді Дж. Бруно.

Қайта өрлеу дәуірінің саяси ілімдері Николо Макиавеллидің (1469-1527 жж.) атымен тығыз байланысты. Тарихтың даму көзі ретінде ол материалдық қызығушылық пен жеке меншікті санаған. «Адамдар жеке мүлігіне қарағанда, әкесінің өлімін тезірек ұмытады», - дейді Макиавелли. Ол негізінен діннің алар орны аз болатын, бірыңғай мемлекеттің құрылымын жақтады. Саяси ілімінің негізіне ол мынадай ұстанымдарды кіргізеді: зорлық пен қорқытуларға позитивтік көзқараста болу деген сияқты.

Бұл дәуірге алғаш рет қоғам жайлы әлеуметтік әділдік деген утопиялық ойларымен социализм деген атқа ие болған идеялар қосыла бастайды.

7- тақырып. Жаңа дәуір және Ағартушылық философиясы

Жаңа дәуір философиясы белгілі бір әлеуметтік-экономикалық, саяси-қоғамдық қатынастардың жемісі болатын Өйткені, Батыс Еуропада капиталистік құрылыстың пайда болуы орта ғасырлық діни идеологияға қарсы күресті үдете түсті. Тауарлы-ақшалы шаруашылықтың дамуы ортағасырлардағы тұйық қоғамның жемісі болған барлық әлеуметтік, саяси-идеологиялық қатынастарды талқандауға әкеліп соқты. Жаңа заман, яғни капитализм дәуірі құлдық пен феодалдық-өндірістік қатынастардың формаларын түбірінен жаңартып, қайтадан заттық-тауарлық қатынастарды қалпына келтірді. Адам ендігі жерде сатып алатын, сатылатын тауарларға бағынышты болды. Оны өлтіруге, сатуға және сатып алуға болмайды. Бірақ, адамның жұмысшы күші сатылады, өйткені, ол қосымша құн тудырады. Бүкіл байлық — капитал осы процесс арқылы дүниеге келеді.

Философияның ендігі мәселесі капиталистік өндіріс нарық тудырған, бірте-бірте өндіргіш күшке айнала бастаған жаңа типтегі ғылым және оның жаңа әдісі туралы болды. Философия сонымен қатар жаңа дүниетаным жаңа көзқарасты дүниеге әкелді. Жаңа философия қалыптасты.

Жаңа көзқарас әлемді біртұтас дүние ретінде тануға, дүниенің барлық салаларын жан-жақты қамтуға әрекет етті. Табиғатты толық тануға ұмтылған бұл көзқарас, бір жағынан, жаңа заман ойшылдарының діни-мистикалық қапастан шыққаннан кейінгі еркіндік аңсаған армандарының орындалуы еді. Дүние кең байтақ, ұшы-қиыры жоқ, оны танитын, оның сырын ашатын табиғаттың нәрестесі (құдайдың жаратқан құлы емес) — адам. Ол бүкіл дүниені тануға және игеруге ұмтылды.

Адам орта ғасырлық, қаратүнек қараңғылықтан, шырмаудан босанып шығысымен ендігі жерде тек өзіне ғана сенді. Ол өзінің еркіндігін және күшін танып, өз ісін қызметінен әділеттілік пен зерделілікті көрді.

Таным теориясында бір-біріне қарама-қарсы екі бағыт пайда болды. Олар сырт қарағанда ойлау процесіндегі ой-пікір, пайым мен зердеден келіп шықты. Олардың бірі эмпирикалық (эмпирия - латын тілінде тәжірибе), ал екінші рационалистік (рацио - латын тілінде ақыл, зерде) болып бөлінді. Бұлар кейін келе-келе бір-бірімен қарама-қарсы бағытқа айналды. Таным теориясындағы бел екі бағыт философия тарихындағы, таным процесіндегі көптеген қайшылықтардың бетін ашты. Ал метафизикалық, механикалық әдіс таным теориясындағы осы екі ағымның диалектикалық байланысын анықтаудың орнына, оларды бір-бірінен алшақтатып жіберді. Бұл әдіс ақыл мен зердені табиғаттың, тіпті, құдайдың тудырған жемісі ретінде қарастырды.

Айталық, ағылшын ғалымы Ф.Бэкон «Жаңа Органон» атты шығармасында табиғатты өзінің зерттеу нысаны етіп ала отырып, одан алынған білімнің қандай әдіспен, қалай пайда болғанына назар аударады. Сөйтіп, ол философия мен ғылымда эмпирикалық және индуктивтік әдістердің негізін қалаушы болды. Бірақ, оның әдісінің бәрі тәжірибемен тығыз байланысты болып, кең көлемді теорияның тууына жол аша алмады. Мұндай тар өрістілік Бэкон сияқты философқа танымның әлеуметтік негізін ашып, адамның табиғатын түсінуіне мүмкіндік бермеді.

Ол табиғатты байлықтың көзі деп қарай отырып, оның негізгі мәнін, адамға қатысты жақтарын аша алмады. Сондай-ақ, ұлы философтың ғылыми жаңалықтарымен бірге, негізгі кемшілігі қоғамды, ондағы қатынастарды түсінуде де айқын көрінді. Ол орта ғасырдағы ақылдың адасушылығын тамаша көркем тілмен суреттеп бере отырып, оның мәнін терең түсіндіре алмады. Сондықтан да біз ағылшынның ұлы ғалымы, әрі философы Ф.Бэконның жаратылыстану саласындағы ғылыми еңбегін зор бағалай отырып, оған тән тар өрістілік оның ғылыми әдісінде, әсіресе пайымның шеңберінен толық шыға алмағандығында жатыр дер едік.

Ф. Бэкон "ғылым - күш" деп есептеген. Өз философиясында ол ғылымның классификациясын ұсынған.

Ф. Бэкон білім арқылы табиғатты игеруді танымның жоғары міндеті деп біледі. Білім - күш, алайда, тек ақиқат болған жағдайда ғана ол күшке айналады. Сондықтан Ф.Бэкон тәжірбиенің екі түрін көрсетеді: жеміс беруші және жарық беруші. Мақсаты адамға тікелей пайда әкелетін тәжірбиелерді "жемісті", ал мақсаты адамға тікелей пайда әкелу емес, құбылыстардың және заттардың қасиеттерін тану болып табылатын тәжірбиелер "жарық беруші".

Ф. Бэконның пайымдауынша, ескі әдіс өлмейді, ол адамдардың саласында идолдар, нанымдар түрінде жатталынып қалады. Ол 4 түрлі нанымды бөліп көрсетеді: тектік идолы, үңгір идолы, алаң идолы, театр идолы.

"Тектік идолы" - барлық адамдарға тән, табиғаттың адамға арнаған, табиғат жайлы өз қасиет-қадіріне сәйкес ойлайды. Осыдан келіп табиғат туралы телеологиялық қателер, яғни, олар әртүрлі тілектер мен ынтықтықтың әсері мен адами сезімдердің жетілмеуінен келіп шығады. Ф. Бэкон: "Олардың негізі адамның өз табиғатында, адамның тегінде", - деп жазады. "Адамның сезімі - заттардың өлшемі дегеніміз бекер. Заттардың бейнесін өзгертіп көрсететін қисық айна тәрізді адам ақылы жайында да осыны айтуға болады".

"Үңгір идолы" - адам баласының субъективтік таным-түсінігіне орай қалыптасатын қателіктер. "Олар жеке адамның адасуының негізінде өрбиді. Біздің әрқайсымыздың Платон суреттегендей өз үңгіріміз бар. Ол табиғаттың жарық нұрына кедергі болады, жарықты бүлдіріп көрсетеді".

"Алаң идолы" адамдардың арасында сөз арқылы пайда болады. "Бұлар адамдардың өзара байланыстылығынан және қауымдастығынан келіп шығады: адамзат сөз арқылы топтасады. Сондықтан сөздердің жаман әрі ыңғайсыз орналастырылуы ақылды таңқаларлық жағдайда ақылды жаулап алады. Сөз ақылды тікелей зорлайды, сөйтіп барлығына бөгет жасайды да адамдарды шексіз бос сөзді дауласуға жетелейді".

"Театр идолы" - ғылымда сұрыпталмаған, теріс пікірлер арқылы туындайтын кедергілер. "Олар адамдарға философияның түрлі догматтарынан, сонымен бірге, теріс заңдар мен дәлелдемелерден келіп орнықты.

Қаншама философиялық жүйе жасалынса, соншама комедиялар қойылды, олар ойдан шығарылған жасанды әлемді көрсетеді" [20].

Ф. Бэкон онтология мен гносеология мәселелерінен бойын аулақтатпайды. Оның онтологиясы материалистік дүниетаным сипатын иелене бастайды. Болмыс - табиғат материалдық бастау Бэконда оның алдындағы философтарға қарағанда тек механикалық сипатта қалып қоймауымен ерекшеленеді.

Басты әдіс ретінде талдауды, индукцияны, экспериментті ұсынады. Ф. Бэкон тұңғыш рет ғылым негізі ретінде жаңа эмпирикалық білімнің қажеттілігін атап көрсетеді. Сондықтан да Ф. Бэкон еуропалық эмпиризмнің туын көтеруші, оны XVII ғ. ағылшын философтары қостады.

Дж. Локк (1632-1704) XVII ғасырда Англияда болған саяси-әлеуметтік өзгерістер ғылым мен техника саласында да, сондай-ақ, ойлау процесінің дамуында да көптеген жаңалықтар әкелді. Бұл жаңалықтар, әсіресе, 1688 жылғы Англиядағы қала буржуазиясы мен ауылшаруашылық аристократиясының өзара ымыраға келуімен тығыз байланысты еді. Осындай ірі төңкерістер мен өзгерістерді басынан кешірген ұлы философ Локк өз қоғамындағы қайшылықтардың шиеленісе түскенін шығармаларында айқын көрсетіп берді.

Оның «Адам ақыл-ойының тәжірибесі туралы» деген еңбегінде философия тарихында бірінші рет таным теориясының жүйеге келген негізі көрсетілді. Адамның ақылы, зердесі - зерттеудің негізгі нысаны. Сондықтан ақылдың мүмкіндігін, оның қабілетін зерттей отырып, оны қалай пайдалану керектігін білуіміз қажет. Білім қандай жолмен пайда болады? Ақыл білімге қалай келді? Локк осы мәселелерді шешуде жалаң рационалистік көзқарасқа сүйенген Декарттың дүниетанымын қатты сынға алды. Ол ең алдымен Декарттың білім «туа пайда болады» деген идеясын сынай отырып, сезімде жоқ нәрсе ақылда да болуы мүмкін емес деп, эмпирикалық таным әдісін ұсынады. Адамның жаны ақ қағаздай тап-таза, оған белгі түсіріп, жазу жазатын сыртқы дүние. Ал сыртқы дүние сезім мүшелеріміз арқылы бізге әсер етіп, білім береді. Білімнің негізі тәжірибеде жатыр. Мұндай көзқарас сонау Бэконның философиясынан басталатын белгілі бір эмпирикалық бағыттың сара жолы болатын.

Локк материалистік сенсуализмнің принципін негіздеді. Оның басты тезисі: алдын ала түйсікте болмаған нәрсе ақыл-ойда болмайды. Түйсіктер сыртқы дүниедегі заттардың біздің сезім мүшелерімізге әсер етуінен туындайды. Дж.Локк сапаны алғашқылық және соңғылық деп екіге бөлді. Кейін бұл субъективтік идеализмге негіз болды. Метафизикалық тәсілді жасауда Локк көрнекті роль атқарды. Сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстарды тәжірибе жүзінде танып-білу үшін оларды жеке-дара, байланыссыз қарастыру қажет деді.

Жаратылыстану саласындағы ғылыми жаңалықтар мен қоғам өміріндегі ұлы өзгерістердің орталығына айналып, жаңа қоғамның барынша дамып, өркендеуіне жол ашқан Англия елінің Т. Гоббс сияқты ойшылы дүниеге келді. Оның философиясы өзіне дейінгі өмір сүрген атақты ойшыл Т. Гоббстың саяси-әлеуметтік, қоғамдық көзқарасын айқын бейнелейтін шығарма – «Левиафан». Бұл шығарма қоғамның пайда болуын, оның даму жолдарын жан-жақты талдауға әрекет жасайды. Ұлы ойшыл қоғамды екі дәуірге бөледі. Алғашқы дәуір табиғи деп аталады. Мұндағы адамдардың барлығы тең қүқылы, олар барлығына, яғни заттарға толық иелік етеді. Бірақ, бұл тең құқылық адамдардың арасындағы өзара қақтығысқа, соғысқа, бірін-бірі қырып-жоюға, сөйтіп адамзаттың жер бетінен кұрып кетуіне әкеліп соғатын еді. Осыған байланысты «адам адамға қасқыр» принципі шықты. Сондықтан адамдар өзара келісе отырып, «мынау менікі, мынау сенікі» деген құқықтық қатынастарды тудырады. Мұның өзі әркімнің жеке меншігінің пайда болуына әкелді. Ал жеке меншікті қорғау керек. Ол үшін белгілі бір күш, әкімшілік орын, яғни мемлекет қажет. Ендігі жерде адам баласы екінші дәуірге аяқ басты, яғни бұлардың шығуы қоғамның тууына әкеліп соқты. Сөйтіп, Гоббстың ойынша, қоғамның шығуы заңды түрде жеке меншік пен мемлекеттің тууына әкеліп соғады. Олай болса, жеке меншік, мемлекет әрі заңды, әрі қажетті, әрі объективті, әрі қасиетті. Ендеше, заңды түрде пайда болған бұл процеске қарсы шығуға болмайды. Осыған орай, «қоғамдық келісім» теориясы орнайды.

Рене Декарт француздың атақты ғалымы, әрі философы. Оның философиясы зерделі ойдың негізінде дүниені екі субстанциядан (латын тілінде - негіз деген мағынада), яғни материалдық және рухани негіздерден тұрады деп есептеді. Бұл екі субстанцияның мәнісі-басқа заттың бар болуынан тәуелсіз өмір сүріп тұрған зат бір-біріне бағынышты емес, бір-бірінен келіп шықпайды. Айталық, материалдық субстанция рухтан немесе санадан пайда болмайды. Сондай-ақ, идеалдық субстанция да алғашқы болып саналады, ол да өз алдына тәуелсіз, дербес. Бұл екеуінің өзіне тән ажырамас қасиеттері, атрибуттары бар. Материалдық субстанцияның атрибуты - тұрақ немесе өріс, ал идеалдық субстанцияның атрибуты - ойлау.

Философиямен айналысқан Декарт математикалық принциптер сияқты философияны да абсолюттік негізде тудыру керек деп санады. Сондықтан да ол философияның негізгі бір тапжылмайтын, нақты принцип арқылы дамытуды көздеді. Философия тарихында әйгілі болған бұл принцип «күмәндану» деп аталады. Ұлы философ өзінің күмәндану принципін былай деп негіздеді: «Егер мен күмәндансам, онда менің ойлай алатыным сөзсіз. Егер мен ойлайтын болсам, онда менің өмір сүргенім».

Бұл принциптің маңызы, ең алдымен, орта ғасырлық схоластикалық, қатып-семіп қалған ұғымдарға қарсы соққы берді. Сөйтіп, Декарттың күмәндану принципі ғылым мен философияның ескі көзқарастардан арылып, жаңалыққа бой ұруына мүмкіндік туғызды. Өз принципі арқылы Декарт ғасырлар бойы өзгермейді деп келген қиюы қашқан қағидаларды теріске шығарды.

Р. Декарт есімі рефлекс түсінігіне кіріспемен байланысты. Рухани түсінігі бойынша ол діни көзқарасты ұстанды. Оның Құдайы - әлемді жаратушы. Ол табиғаттан кеңістікті, ал Құдайдан - ойлау атрибутын мойындайды. Көріп отырғанымыздай Р. Декарт екі субстанцияны, әрқайсысы бір атрибуттан тұратынын мойындайды.

Декартың философиясы қайда толық көрсетілген? Құдайды білуде. Философия арнайы дуалистіқ сипатамада философияның негізі соған арналған. Бұл, әрине, күмән келтіреді, мұның астарында шындық жатыр. Р. Декарт көңіл аударғаны субъектінің санасы, адамның ішкі дүниесі. Р. Декарт Августиннен кейінгі екінші философ, оның көңіл аударғаны, сана бай жасырын дүние, оны тани білу керек. Осыдан кейін бір топ ойшылдар психиканы алды. Декарттың рөлін философия саласында М.В. Ломоносов: "картезийдің жаңа философтарының бірегейі - ғылым мен философияға еркіндік жолын ашты" деп жақсы айтқан. Картезиандық, декарттық философиялық ілімінде Р. Декарттың шәкірті Б. Спиноза да орын алады. Голландық философ Б . Спиноза (1632-1677 жж.) материалистік монизмнің бастамасын ашты. Оның басты шығармалары - "Этика", "Саяси-құдайлық трактат", "Декарт философиясының принциптері" т.б. Б. Спиноза Декарттың шәкірті болғанымен, өзінің ұстазына қарсы шықты. "Мен философ ретінде бастапқы көрініспен ғана кейбір тұжырымдар жасап, өз-өзіне ғана дәлелді дүниелерді шындық деп қабылдап, тар түсінікте ғана кесіп-пішіп айта алмаймын. Бұл негізінен схолостиктерге тән. Мен одан жан мен тәннің қосылысы жайлы сыңай бола ма, - деп сұраймын. Ойлау кезінде, белгісіз бір санмен тығыз байланыста болғандығы жайлы ашық түрде нақты қатысы қандай деп сұраймын. Маған қажеттісі, негізінен ол осы байланысты жақын тұрған себептермен түсіндіріп бергендігі еді. Алайда, Декарт жанды денеден тым алыс қойғандығы соншалық, бұл байланысқа қатысты да ешқандай бір себеп таба алмады және жанға қатысты да. Сондықтан да ол жаратылыс себептеріне оралып, құдайға қайтуына тура келді".

Б. Спиноза бір ғана субстанция, табиғат немесе Құдайды мойындайды. Ол Құдайды табиғатпен алмастырды. Бұл пантеисті қалып көзқараста. Пантеизм қайта өрлеу дәуірінде жаңғырды. Табиғатқа немесе құдайға екі негізгі атрибут тән - өмір тарту және ойлау бар. Қазіргі таңда "субстанция жайлы түсінік әлемнің негізінде не жатыр деген сұраққа филососфияның жауап беруге тырысуының төңірегіндегі онтологияны жасаудағы алғышарт ретінде қарастырылады. Субстанция дегеніміз – құбылыстар мен заттардың әртүрлі түрдегі пайда болулары мен нақтылы әлемнің шынайы негізі ретінде түсіндіріледі".

Субстанция (табиғат немесе Құдай) - барлық тіршіліктің алғашқысы. Субстанция - шексіз табиғаттың синонимі, оның атрибуттарының саны шексіз, бірақ олар осы екі атрибутқа саяды. Бұл жерде философияда жаңалықтың ізі көрінеді. Б. Спиноза біріншіден, ойлау - материя атрибуты екендігін анық көрсетеді. Бірақ, ойлау Б. Спиноза бойынша барлық материядан биік. Мұндай ілім гилозоизм деп атайды. Гилозоизм - ойлауға барлық материядан биік деп санаушылар, түсінушілер. Ол адамды басқа модустар арасындағы модус деп санайды, ол "мемлекеттегі мемлекетті" құрамайды. Соған қарамастан, адам негізі модус, онда ойлау атрибуттарының біраз деңгейі кіреді.

Г.Ф.Лейбниц (1646-1716) немістің атақты ғалымы, көрнекті философ болды. Ол Германиядағы жаңа қалыптасып келе жатқан капиталистік қатынастардың негізінен туған ғылыми теорияларды айқын көре білді.

Жаңа дәуірдегі таным теориясында эмпиризм мен рационализмнің арасындағы күрестің шиеленіскен жағдайы Лейбницке де өз әсерін тигізді. Ол өзінің «Адам зердесінің жаңа тәжірибелері», «Монадология» деген еңбектерінде таным теориясындағы рационалистік әдістің әрі қарай дамуына кеңінен жол ашуға тырысты.

Г.Лейбництің рационалистік көзқарасы оның ғылыми-зерттеу жұмыстарымен жан-жақты ұштасты. Ол өзі әрі физик, әрі математик, әрі механик, тағы басқа ғылымдардың негізін қалаушы болды. Оның осы ғылыми білімдер саласындағы пайымдық қызметі философиялық жүйені зерделік негізде толығынан жасап шығуға бөгет болмады.

Г. Лейбництің рационализмі өзіне дейінгі ойшылдарға, әсіресе, Декарт пен Спинозаға қарсы бағытталды. Ол өзінің рационалистік көзқарасында осы ойшылдардың дүниетанымындағы негізгі кемшіліктерге тоқталды. Егер Декарт өзінің философиясында дүние екі субстанциядан тұрады деп, ал Спиноза ол субстанция - табиғатты жалғыз деп есептесе, Г. Лейбниц мұндай ойлардың ағат екендігін дәлелдеуге тырысты. Оның ойынша, субстанция ұшы-қиыры жоқ дүние заттары болып есептеледі және ол өте көп. Философ әрбір субстанция болмыстың «біреу», яғни жалғыз екендігін, монада (дара, қарапайым деген сөз) екендігін анықтады. Монада материалдық емес, ол рухани атом. Кез келген монада әрі жан, әрі дене, сол екеуінің бірлігі. Монадалар арқылы материя мәңгі қозғалыс қабілетіне ие болды. Сөйтіп, ол материя мен қозғалыстың бір-бірінен ажыраспайтынын және өзара бірлікте екендігін анықтап берді.

Европа философиясының эмпирикалық-сенсуалистік бағытын XVIII ғасырда ағылшын философы Джордж Беркли (1685-1753) жалғастырды, бірақ бұл Ф.Бэкон, Гоббс пен Локктың ілімдеріндегіден бөлек түбегейлі түрде ерекше ыңғайларға негізделген жалғасу болды. Локктың бастапқы және кейінгі қасиеттерге бөлуіне қарсылық білдіре келе, Беркли олардың екеуі де бізге тең дәрежеде сезіну ретінде берілген деп санады. Сонымен бірге, сезініп қабылдаулардың комбинациялары, Берклидің айтуынша, бізді қоршаушы заттар болып табылады. Ойшыл «Тіршілік ету, бар болу - сезіну, қабылдану» деген принципті ұсынды. Ол: «Біз өзіміздің идеяларымыз бен сезінулерімізді қабылдамасақ, онда нені сезінеміз? Белгілі бір идеялар немесе сезінулер не олардың комбинациялары қабылданбастан бар бола алады деген тұжырым мағынасыз емес пе»,- деп жазды. Қысқасы, Беркли Локктың біздің сезінулеріміздің көзі ретінде санадан тыс өмір сүретін сыртқы әлемді мойындауын жоққа шығарды. Ол сезінулерді адаммен қабылданатын жалғыз шындық деп есептеді.

Философияның міндеттерінің бірі, Берклидің пікірінше, материализм мен атеизмді сынау болып табылады. Ол материяның болуы мүмкін деген ойдың өзін қабылдауға қарсы шықты. «Біз тіршілік етуін жоққа шығаратын жалғыз нәрсе - философтардың материя немесе денелік субстанция деп атайтыны. Берклидің замандасы ағылшын философы Давид Юм (1711-1776) оның көзқарастарының ықпалында болды, бірақ олардан скептицизм және агностицизм бағытына ауысты. Егер Берклидің көзқарасы бойынша, сыртқы әлем менің сезінуім болса, Юм сыртқы әлемнің тіршілік етуі туралы мәселе шешілмес мәселе деп сенді. Оның пікірінше, шындық — себептері белгісіз және тануға жатпайтын әсерлердің ағымы. Сонымен бірге, біздің қабылдап-сезінулеріміз сыртқы әлемнің тіршілік етуіне, оның сол сияқты тіршілік етпеуіне де аз дәлелдер береді.

Сезінулер не олардың комбинациялары қабылданбастан бар бола алады деген тұжырым мағынасыз емес пе»,- деп жазды. Қысқасы, Беркли Локктың біздің сезінулеріміздің көзі ретінде санадан тыс өмір сүретін сыртқы әлемді мойындауын жоққа шығарды. Ол сезінулерді адаммен қабылданатын жалғыз шындық деп есептеді.