76.Хіх ғасырдың іі жартысының Қытайдың ұлттық дағдарысының тереңдеуі

Қытайдың шетел державаларымен қақтығыстары көрініс тапты. Бұндай туындаған жағдайдан шығу ү. елде реформа жүргізу керек болды. Бұл реформа «өзін өзі күштендіру саясаты» (цзы цян) деген атқа ие болды ж\е 1860-1890 жж. бойы жүргізілген болатын. Бұл саясат жапон-қытай соғысынан кейін аяқталған болатын. Батыстың жеңісі мен Қытайдың жеңілген себептерін ойластыра отырып, саясаттың идеологтары европалық державалардың қандай салада басымдылық білдіргенін қарастырған, әсіресе, шетелдіктердің әскери-техникалық күшіне көп көңіл бөлген. Осы мәселені ХІХ ғ. ортасында болған Қытайдың ұлы ғалымдардың бірі ж\е саяси тұлғалардың бірі Вэй Юань (1794-1856) қозғаған болатын. Оңың еңбектерінің аса танымалдарының бірі – география, экономика, саяси институттарды қамтыған оның энциклопедиялық еңбегі. Ол қытайлық ж\е шетелдің деректері негізінде жазылған. Вэй Юань елде арсеналдардың құрылысын салуды, жаңа қаруларды жасауды, армияның реорганизациясын, шетелдіктер жөнінде мағлұматтар жинаудың ұйымдар мекемелерін құруды (шетел әдебиетттерінің аудармасы ішіне кірген болатын), флот пен армияның дайындық жүйесін реформалауды ұсынған болатын. «Өзін өзі күштендіру саясатының» негізгі мақсаты Қытайдың әскери потенциалын күшейту, шетелдіктерге қарсылық білдіру. Нәт. тек әскерді ғана қайта құру емес, сонымен қатар қаруландыру да жаңадан қамтамасыздандыру керек болды. Ал ол ү. өз еліңдегі қару өндірісін қалпына келтіру керек болды. Князь Гунның айтуы бойынша: «Мем. саясатындағы ең негізгі мәселе – әскерді дайындау болып таб, ал әскерді дайындау ү. Қару дайындаудың өндірісінен бастау керек» деген болатын. Ли Хунчжаның айтуы бойынша : «қазіргі кезде жаудан қорғанудың бірден-бір амалы – машина жасау өндірісін дамыту болып таб.» деген болатын.

77. Цин патшалығының Қытайға билік орнатуы

Б.з.д. IV ғ. ортасынан бастап күшті патшалықтардың арасынан солтүстік батыста шеткері жатқан Цинь патшалығы басқалардан ерекше бөлініп шығады. Вэйхэ өзенінің құнарлы аймағында орналасқан бұл патшалық табиғи ресурстарының байлығы және әр түрлілігімен және географиялық тиімді орналасуымен ерекшеленетін. Соғысушы патшалықтар арасынан ерекше көзге түсіп, Қытайды біріктіруге жол салған Цинь патшалығының пайда болу тарихыа келейік. Цинь тайпалары б.з.д. 3-мыңыншы жылдыққа жатқызады, бірақ нақты тарихы б.з.д. 897 жылдан, яғни кішігірім билік иесі, атбегі болған алам Чжоу патшасынан біраз жер үлесін алады. Ол жерде патша сарайына арнап асыл тұқымды жылқы өсірмек болады. Осы көсемнің ұрпақтары өздерін кейіннен көсемдерміз деп атай бастаған. Цинь патшалығының жері шығыс жағынан орналасқан көрші патшалықтардың шабуылынан Хуанхэ өзені және биік тау жоталары сияқты табиғи шептермен қорғалған еді. Ол Хуанхэ өзенінің орта ағысында орналасқан патшалықтар мен шекаралық тайпаларға шабуыл жасауға аса қолайлы стратегиялық маңызды жағдайға да ие болды. Солтүстікте өмір сүріп отырған тайпалармен арадағы сауда Цинь патшалығының баюының көзі саналды. Ал бұл тайпалар ежелгі Қытай патшалықтарының Орталық және Орта Азия елдерімен саудасында делдалдық қызмет атқаратын еді. Ұзақ уақыт бойы – б.з.д. 771-382 жж. Цинь астанасы болған Юнчен (қазіргі Шэньси провинциясы жерінде) орналасты деген жерде соңғы жылдары жүргізілген қазба жұмыстары Цинь патшалығының материалдық мәдениретінің жоғарғы деңгейде дамығандығын көрсетті. Бұл жерде табылған б.з.д. YI ғ. аяғына жататын темірден жасалған заттар, бүкіл Қытай территориясынан табылған , ең ерте кезеңге жататын , көне бұйымдар болып табылады. Цин патшалығы ежелгі Қытайдағы ең көне орталығы болғандығын осы мысалдардан көруге болады. Б.з.д. 5 ғ. дейін Цин билеушілері патшалықтардың арасында тартысқа онша көп түспеген және ол «7 күшті патшалықтарды» ішіндегі әлсіздеуі деп саналған. Кейіннен оның күрт күшейіп кетуіне себеп болған, жоғарыда айтып кеткен Шан Янның жүргізген саяси әкімшілік, финанстық экономикалық эжәне әскери шаралары еді. Шан Янның заңдары қауымның ішінен бөлініп шыққан ауқатты шаруашылықтадың мүддесіне қайшы келді. Оның кезінде мұрагерлік ақсүйек рулардың күш қуаты мемлекеттің бірыңғай әкімшілі бөлініске түсуінен күшінен айырылған еді. Шан Янның салмақ, ұзындық және көлем өлшемдерінің бір жүйеге келтірілуі, сондай ақ ақша реформасы рыноктык қатынастардың дамуын жеделдетті. Шан Ян астықтан алынатын салықтың орнына өңделетін жердің көлемінен салық алуды енгізді, сөйтіп табиғаттың қолайсыз жағдайларынан болатын шығындардың бәрін қазынадан енді егіншінің мойнына артты.

Цин мемлекеті бұдан былай өзінің сипаты жағынан ірі жер иеленуші және құл иеленуші елге айнала бастады. Шан янның жүргізген реформалық іс әрекеттері нәтижесінде Цин патшалығы орталықтанған әскпи бюрократиялық мемлекет сипатына ие болды. Көнеден келе жатқан текті әулеттің өкілдері барлық артықшылықтарынан айырылып, биліктің дәмін татудан қалады. Бұл олардың қатты ашу ызасын тудырады, ал Цин патшасы қайтыс болған соң олар Шан Янді жазаға тартып, өлтіреді. Бірақ оның реформалары өз күшінде қалады. Шан Ян жүргізген реформалардан соң, соның ішінде ең мағыздысы - әскери реформа кезінде қоладан жасалған қару жарақтың орнына темір қару жарақ келеді, дөңгелекті арбаларды енді атты әскер ауыстырды. Нәтижесінде, Цин патшалығы мемлекеттің түрі жағынан әскери бюрократиялық монархияға, ежелгі Қытайдағы ең күшті әскери днржаваға айналып, енді басқа сырт елдерді жаулау үшін шапқыншылық жолға түседі. Ең алғашқы шабуылға ұшыраған Цычуаньдағы Шу-Ба аймағы. Бұл жер құнарлы, кен байлығы мол(әсіресе, темірге) Цин мен Чу патшалығының арасында талас тудырған аудан болды. Циньдіктердің бұл жерде жүргізген ірі суару жүйелерінен соңЦиньдіктердің бұл жерде жүргізген ірі суару жүйелерінен соң, ол ауыл шаруашылығы өнімдерінің өте бай көзіне айналады. Сычуанның байлығына ие болған циндіктер шапқыншылық әркеттерін одан әрі жалғастырды. Орталық патшалықтардың циндіктерге қарсы коалициясы дәрменсіз боп шықты, оладың әрқайсысы, бірінен соң бірі территорияларынан айырылып, ақыр соңында сатып алу, алдау-арбау, бір-бірін шағыстыру, айдақтау жолымен циньдіктер өздеріне қарсы тұрған коалицияны б.з.д. 278 жылы құлатып, Чу патшалығының астанасы Иң қаласын басып алады. Бірақ бұл патшалық көне астанасынан айырылған соң да Циньге аса қауіпті бәсекелес болып келген еді. Көп ұзамай Цинь Чжао патшалығымен жүз мыңдаған адамның қанын төккен қырғын соғысқа кіріседі. Бірақ ұл патшалықтар өздерінің бірқатар жерлерінен айырылса да, Цинь үшін әлі де үлкен қауіп төндірген күш боп қалған болатын. Б.з.д. 241 жылы Вэй, Хань, Чжао және Чу Циньге қарсы жаңа әскери одақ құрады. Бірақ бұл жаңа әскери құрама да циньдіктерден жеңіліс табады. Бұлардан басқа циньдіктерге тағы да Янь және ци патшалықтары қарсы тұрады. Б.з.д. 238 жылы цинь тағына жігерлі де жас билеушісі Ин Чжэн, яғни болашақ император Цин Шихуанди отырады. Міне осы, б.з.д. 246 жылы 13 жасында Цинь патшалығының билеуші тағына отырған Ин Чжэн патшаның тұсында, оның шабуылынан кейін, барлық Циньге қарсы тұрушылар бірінен соң бірі билігінен, жер айырылып, жеңіліс тауып, он жеті жыл үздіксіз жүргізілген соғыстың нәтижесінде, олар күйреп тынады. Жас патша – Ин Чжэн өзінің билігінің алғашқы кезінде патшалықтың бас министрі қызметін атқарушы Люй Бувейге арқа сүйеді. Кейіннен Ин Чжэн өзіне бас министр қызметіне, ұлы ғұлама Сюнь-Цзының шәкірті, легист Ли Сы деген адамды алады. Ли Сы жас императорға көп ақыл айтып, оған үлкен ықпал ете білген. Сондықтан да, кейбір мамандар, Цинь империясының негізін салушы нағыз адам – Ли Сы деген пікірді бекерге айтпаса керек. Бізге жеткен деректерге қарағанда, Ли Сы өте қатал, әрі батыл, шешімді тез қабылдайтын адам болған. Б.з.д. 221 жылы Цинь патшалығы елді біріктіру жолындағы ұзақ жылдар бойы жүргізген табанды күресін жеңіспен аяқтайды. Сонымен, дәл сол б.з.д. 221 жылы Чжаньго дәуірінің соңына нүкте қойылып, бір орталықтанған мемлекттің негізі қаланады. Цинь патшалығының астанасы - Вэйхэ өзені бойында орналасқан Сяньян (қазіргі Сиань) қаласы, енді жаңа құрылған империяның астанасы деп жарияланды. Цинь Шихуанди таққа отырған кезде Қытай әлі де, барлық күш қуатынан айырылып, әлсіреген феодалдық қоғамдық өмірде өмір сүрген болатын. Цинь Шихуан-ди мен оның министр қызметін атқарған серігі Ли Сы адамдардың салт-санасы мен дәстүрлерін өзгертумен қатар, ақсүйек топтардың биліген де жою арқылы жаңадан құрылған империяны біртұтас, мықты және мәңгілік етуді көздейді. Империяның барлық аймақтарында ескі заңдар жойылып қана қойған жоқ, күшпенен жаңа циньдік заң кодекстері енгізілді, сауда жасауды қиындатып, салық жинауға да кедергі келтірген әр түрлі ұзындық және салмақ өлшемдері жойылды. Оларың орнына жаңа циньдік өлшемдер енгізілді.

13. Қытайда алғашқы мемлекеттің қалыптасу.

14. 1915 жылғы «Жаңа мәдениет қозғалысының» көтерген проблемалары.

15. Цин патшалығының Қытайға билік орнатуы

16. Қытайда біртұтас абсолютті феодалдық мемлекеттің құрылуы.

17. ҚХР-ң алғашқы жер реформасы (1950-1953)

18. 20 ғ. соңындағы Қытайда еркін экономикалық аудандардың құрылуы

19. Цинь Шихуандидің Қытайды біртұтастандыру шаралары.

20. Қытайдың жартылай отар елге айналу процессі.

21. Қытай Тайваньның әлеуметтік дамуы (20 ғ соңғы жартысы)

22. Хань патшалығының экономиканы қалпына келтіру саясаты.

23. Қытайда азаматтық соғысының орын алу себептері (1946-1949).

24. ҚХР социалистік жүйені қалыптастыруы.

13. Хань патшалығының құрылуы.

14. Нурхацидің манчжур билігін қалыптастыру.

15. ҚХР-КСРО қатынастары (1949-1956 жж.)..

16. Хань патшалығының Орталық Азия елдерімен байланысы.

17.Апыйн соғысы (1840-42 жж.) және қытай қоғамының өзгеруі.

18. Қытайдың әлеуметтік реформалардың кезеңдері (1978 жылдан кейінгі).

19. Суй патшалығының құрылуы (518) және оның көшпенділермен қатынасы.

20. Цин патшалығының қолданған «жаңа саясаты» (1901 ж.)

21. Қытайда «4-мамыр жастар қозғалысының» тарихи орны.

22. Тан патшалығы кезінде қытай өркениетінің дамуы (518-907).

23. Тайпин көтерілісі және оның қытай қоғамына әсері.

24. Солтүстікке жорық – Ұлттық революция (1926-1927).

25. Моңғол мемлекетінің құрылуы және олардың Қытайды бағындыруы.

26 Қытайдағы екінші реткі «апиын соғысы» және оның қытай қоғамына әсері.

27. Қытайдың «Үлкен секіріс» қозғалысы (1958).

28. Юань империясы және Шығыс –Батыс қатынастары.

29. Ихэтуань көтерілісінің себеп салдары.

30. Қытайда нарықтық экономикалық жүйенің қалыптасуы.

31. Хань патшалығы мен хұндар арасындағы қатынастардың өзгерістері.

32. Цин патшалығының Жоңғар хандығын жоюы және қазақтармен байланыс орнатуы.

33. Қытай Компартиясының құрылуы және оның саяси сипаты.

34..Соңғы Хань патшалығының жойлуы (25-220).

35. Цин патшалығының (1644-1911)әлеуметтік экономиканы қалпына келтіру саясаты.

36. Тан патшалығының Түркі қағанатымен байланысы.

37. Қытай-Франция соғысының себеп-салдары (1884-1885)

38. ҚХР-ң ұжымдастыру саясаты. (1949-1957)

39. Хубилай және Юань патшалығының құрылуы

40. . Қытай-Жапон соғысының себеп-салдары (1894-1895).

41. ҚХР-дың сыртқа есікті ашық ұстау саясаты (1978 ж.кейін).

42. Мин патшалығы кезіндегі теңізші Чжын Хэның теңіз жолымен Батысқа баруы.

43. Синхай революциясының тарихи маңызы (1911).

44. Дэн Сопинның реформа саясатының басты бағыттары

45. Оңтүстік солтүстік Сун патшалығы. (420-589)

46. Қытайдың «Бір мемлекет екі жүйе» саясаты және Гангок пен Макаоны қайтарып алуы.

47. Хань патшалығы кезінде қытай қоғамының дамуы.

48.ХІХ ғ. соңғы жартысында реформа жөніндегі пікірталастар.

49. . ҚКП-ның зиялыларға қолданған саясаты.

50. Юань империясы кезіндегі қытайдың қоғамдық жіктер мен қайшылықтар.

51.ХІХ ғ. соңғы жартысында қытай ұлттық буржуазиясының қалыптасуы.

52. Қытайдың дәстүрлі ілімдерінің қалыптасуы және олардың мәні.

53. Қытайда алғашқы саяси ұйымдардық құрылуы.

54. Қытайдың әлеуметтік экономикасының жағдайы ( 1927-1949 жж.).

55. Тан патшлығы кезіндегі Ань Лушань (755 -759 жж.) Ши Сымин көтерілістері.

56. Қытайдың ІІ Д.С. кейін саяси партиялардығ мемлекет құру бағдарламалары.

57. ҚХР-дың өнеркәсіп-сауда саласындағы реформалары (1978 жылдан кейін)

58. ХІ ғасырдағы Ван Аньшидің реформасы және оның сәтсіздікке ұшырауы.

59. Сунь Ятсен және оның «үш принципібің» саяси маңызы.

60. Қытайда аз санды ұлттарға автономиялы саясатың қолданылуы.

61. Ли Цзэчен көтерілісінің сәтсіздікке ұщырауы

62. Қытай-Үндістан шекара қақтығысы (1962)

63. ҚКП- ң «оңшылдарға қарсы күрес қозғалысы» (1958)

64. Шанхайгуань шайқасының себеп-салдары (1644)

65. Гоминьдан бірінші съезінің шешімдері (1924)

66. Мәдени революцияның салдары (1966-1976)

67. Мин патшалығының алғ жж Қытай экономикасының дамуы

68. Қытайдың аграрлық реформасы (1978-1990)

69. Мин патшалығы тұсында (1368-1644) қытай қоғамының дамуы

70. Тан патш кезінде қала экон дамуы

71. ҚХР-ң Халық коммунасын құруы (1958)

72. Юань империясының Жапонияға жасаған жорықтары

73. Хань патшалығы кез қытай қолөнер кәсіптің дамуы

74. Нурхацидің манчжур жазуын жасаттыруының маңызы

75. ҚХР-КСРО қатынастары (1956-1962)

76. ХІХ ғ ІІ жартысындағы қытай ұлттық дағдарысының тереңдеуі

77. Цинь империясы

95