50. Юань имп/сы кез/гі Қыт/ң қоғ/қ жіктер мен қайшылықтар.

Ұзақ уақыт бойы табанды қарсылық көрсеткеніне қарамастан, Қытай өз тар/да алғаш рет тұтастай жат жерліктердің билігіне бағынуға мәжбүр болды. Моңғол хандары Қыт/ды толық басып алғаннан кейін, өздері Қыт/ға қоныс аударып, астананы Қарақорымнан Пекинге көшіреді. Қыт/ғы өздері құрған мем/ті қытайша атаумен Юань деп атады. Моңғолдар Қыт/да билік ету ү/н сол елдің сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мем/к институттарын сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр б/ы. Елдің көптеген жерлерін моңғолдар конфискеленген жерлер деп жариялап, бірқатар аймақтарда, әсіресе Хэбейде кең далаларды жайылымдық жер мен аңшылыққа қажетті орманды далаларға айналдырды. Хұбылай өз әскери гарнизондарын орналастырды жж/е әскери тәртіп жағдайын енгізді, ал монғолдар әскер басшылары сол жердің толық қожайындары б/п саналды. Арнайы рұқсатсыз ешкім еркін жүріп‑тұруға, сауда жасауға, н/е жұмыс істеу ү/н басқа жаққа баруға құқы болмады. Қолөнершілерді монғолдарға жұмыс істеуге жұмсап, олардан ауыр салық төлеуін талап етті. Өте үлкен мөлшерде салық төлейтін ж/е ерекше бақылауға алынған қытай саудагерлері тауарларын ел ішінде еркін алып жүре алмайтын ж/е сыртқа да еркін шығара алмайтын еді. Хұбылай мем/к биліктің қыт/қ жүйесін қабылдай отырып, Қыт/ң бұр/ғы билік өкілдерін мем/к қызметтен аластатады. Бірақ оның басқару аппаратында өздері билік етуге,моңғолдар қабілетсіз еді. Сонд моңғол ханы Қыт мем/ң басқару аппаратына европалықтарды, түркі тектестерді, сириялықтарды шын ықыласпен шақырады. Юань әулеті билігінің заңдары б/ша, бағынышты халық этникалық белгілері ж/е діни сенімдеріне қарай 4 топқа бөлінді. 1‑топқа елдегі бүкіл әкімш/к аппарат пен әскери басш/ты иеленген моңғолдар жатты. 2‑топқа моңғолдарға жақын «сэму жэнь» ‑ «әр түрлі текті ад/р» дейтіндер, яғни шетелдіктер жатты. Әрб сырт елден келгендерге жағдай жасап, оларға арқа сүйеу арқ моңғолдар қаптаған ханьдықтарды бір уыста ұстауға тырысты, ж/е «бөліп ал да билей бер» принципін ұстанды. 3‑санатқа солт/к‑қытайлықтар жатты ж/е сонд‑ақ бұл топқа ассимиляцияланған кидандар, чжурчжэндер мен корейліктер кірді. 4‑санаттағы топқа Оңт Қыт/ң басы бос тұрғындары (нань жэнь) кірді. Жер кіндігі имп/сының нағыз тұрғындары әрт қуғын‑сүргіндерге ұшырап отырды. Адамдарға түнде қала көшелерінде жүруге, топ б/п жиын өткізуге рұқсат етілмеді. Ал ханьдықтардың ар/да оларды оңт/р мен солт/р деп бөлу арқ олардың арасына жік салып, басқыншылардың оларды оңайырақ билеуіне қол жеткізбек б/ы.

52 Қытайдын дәстүрлі ілімдерінің қалыптасуы және олардын мәні.

3-5ғғ.саяси тұрақсыздық пен құлдырауға қарамастан, Қытайдың материалдық және рухани мәдениет дамуын жалғастырды. Қытайда, ерте орта ғасырлар дәуірінде, үстемдікке ие болған дін немесе шіркеу болған жоқ. Ата- баба аруағын пір тұтуға шақыратын ежелгі конфуцияшылдық ендігі кезде өзінің идеологиядағы үстемдік етуші ықпалынан айырылып қалды. Жаңа қалыптасқан саяси- әлеуметтік жағдайда мемлекет жүргізетін билігін қамтамасыз етуге жәрдемдесетін діни идеология, халыққа күшті идеологиялық ықпал ете алатын дін ж\е діни қызмет қажет болды. Осындай міндетті атқаруға ең қолайлы діни идеология – жаңа заманның басында Үндістаннан Қытайға келген буддизм діні б\ды. Қиыр Шығыстан тараған буд.ілімінің түрлі ағымдары мен секталары-Махаяна-«үлкен дөңгелек арба» н\е «құтқарудың кең жолы» д.а. будда діні бүкіл Қ.Ш.халықтарының көпшілігі қаб\ған дүние жүзілік дінге айнала отырып, ортағ\лық қоғамның барлық саласына өз ықпалын тигізді. Ежелгі буд\нен бұның айырмашылығы, оны ұстанушыларға қойылатын талаптардың жеңілдеу болуы. Буд.қабылдаушылар дүниедегі тіршілік иелері мен монахтар болып екіге бөлінеді. Қатаң аскеттікті сақтау барлығына бірдей міндетті шарт емес д.с,осы сақтау тек монахтарға тән делінді. Монахтарға қарағанда жай тіршілік иесі он өсиет-шарттардың 5 міндетті сақтау т.б. ежелгі буд\ге қарағанда Махаяна ілімінде ад\ң жан дүниесі өзін ұзақ уақыт бойы жетілдіре, байыта келе,осы дінге сенімін сақтаған жағдайда,ұжмаққа тап болады деген сенімді ұс. Монахтар мен діни уағыз таратушылар Қытайға Орт.Азия арқ.келіп,ең алдымен Ганьсу, Шэньси ж\е Хэнань жеріне келді. Махаянада дінге сенбеушілерге,күнәһарларға үрейлі уағыздармен қорқыныш сезімін туғызу арқ.олардың өлген соң дүниеде ыстық ж\е суық тозаққа түседі деп қорқытты. Буд.халықты бұл өмірде барлық қиындылыққа шыдамдылық танытуға шақырып,жақсы өмір сүру үшін күресуге,басшының дегеніне көнуге,шіркеуге келіп,тағзым жасап,тәубаға келіп отыруға уағыздады. Алғашқы кезде буд.даосизмнің бір саласы деп қаб. Ал 4ғ. Будда-Даоның жаңа өңі деп қаб. Жалпы алғанда даосизм қытайлықтардың мәдени сана сезімінің жалғасы іспетті болғандықтан, ол буддизммен халықтың діни нанымдары арасындағы делдалды роль атқарды. Сон.да алғ.кезде үнділік-буд\тік түсініктерді қолданған,тек 5ғ.кейін ғана тікелей буддистік терминдердің транскрипциясына көшкен. Қытайда буд\ң таралуына қарсылық көрсетушіліер де б\ды. әсіресе бұрын үстемдікте болған конфуцийшілдік ілімді ұстанушылар тарапына да, халықтық дін саналған даосизмді ұстанушылар тарапынан да наразылық туындады. Хань дәуірінің аяқ кезінде жеңіліске ұшыраған даосизм 3-6ғғ.қайтадан өзінің бұрынғы беделіне ие болып,буд\мен қатар танымал дінге айн. Чжан текті даостық паатриархтардың өзінді сипаттымемлекеті ғасырлар бойы елді білімпар әрі жақсы дайындықтан өткен,даостық уағыздаушыларды,елшілерді ж\е т.б.дайын.4ғ.1жарт.Сычуандағы Чэң-хань патшалығында даосизм мем\к дінге айн. Даосизмді көп ұзамай буд.ығыстыры шығарды. Конф.бұл-ұлы этикалық дәстүр. Сон.қ.бұл-конфуцийшылдық,яғни доетрина, көне және дана этикалық норманы бейімдеген. Конфуцийшылдық дәстүр-Қытайдың өмір сүру системасын ж\е менталитетін анықтады. Конф\й өмірінде ең басты мақсат-өз оұушыларынан жақсы чиновниктерді шығару. Конф\й үшін адам бұл-білімді, білім алғысы келетін адам. Адам игіліктері конф\й доктринасында ең басты мақсат пен құндылық. Конфуцийшілдік дағдарыс кезеңдеріндегі ықпалы білімді ақсүйектер арасында байқалды. Конфуцийшілдік ғалымдар қытай халқының арасында кең тараған халықтық сенімдерге, дао\ге жат көзбен қараған жоқ.

Қытайдағы болып өткен өзгерістермен қатар империялық, тіпті империялық кезеңге дейін өмір сүрген тәртіп жүйелері мен дәстүрлі идеологияның кейбір сипаттары сақталып қалды деуге болады. Осылайша, 3-5ғғ. Қытай қоғамы біртекті емес, әрі күрделі сипатта б\ды.

53. Алғашқы саяси ұйымдардың пайда болуы.

Марксизм мен ленизмнің жақтастарының саяси-идеялық белсенділігінің артуы коминтеріннің назарына түсті. 1920ж сәуірінде Г.Н. Войтинский басқарған владивостоктік коммунистер тобы Қытайға саяси жағдайды зерттеуге және прогрессивтік іскерлермен байланыс орнату мақсатымен бағытталды. Бұл топ Қытайлық марксизм жақтастары мен тез тіл табысты. Солапрдың көмегімен алғашқы марксистік ұйымдар пайда бола бастады. 1920ж шілдесінде ең бірінші ұйым Шанхайда пайда болды. Оның басқарушысы болыпЧэнь Дцсю тағайындалды. 1920ж қазанында Ли Дачжоу басқаруымен Пекинде Ұйым пайда болды. Ұйымдар тағы да Чаншада (басқарушысы Ляао Цзедун), Гуанчжоу,Ухан Цзиканде және Токионың Қытай эмигранттарының арасында пайда болды. 1921ж ақпанында Франциядағы Қытай жастарының арасында ұйым ашу талпынысы болды. Бұл марксистік ұйымнан ККП-нің көптеген көрнекті өкілдері(Чжоу Эньлай,Дэн Сяопин, Ли Лисань, Чэнь И, Ли Фучунь, Нэжуньчень, Ли Вейхань)

1920ж күзінде Қытайдағы коммунистік қозғалыстың ең алғашқы саяси органы болған “синь цинь-янь” журналы,іс жүзінде осы ұйымдардың басқармасын жүргізді. Ал оның жаңарған редакциясын Чэнь Дусю жүргізді. Ұйымдардың қатысушылары тек Марксизмді зерттеп қана қойған жоқ, сонымен қатар Марксистік ілімді дамытуда алғашқы қадамдыр жасады.

“Коммунистік партия Манифестнің” және Марк және Энгельс ал содан кейін Лениннің жұмыстарының алғашқы аудармалары шығарылды. Жұмысшылырға арналған газет және журналдар басып шығарылды. Жұмысшылырға мектептер; жұмысшы клубтары және “бірінші мамыр” күнін атап өту талпыныстары ұйымдастырылды.

Аталған барлық іс әрекетке Коминтерн тек теориялық және ұйымдастырушылық көмек қана емес,сонымен бірге қаржылай көмек көрсетті.

Алғашқы марксистік ұйымның құрамы біркелкі болмады. Марксизмді жақтасушылылардың арасында жұмысшылар болмады, негізі, әлеуметтік артықшылықты ортадан шыққан оқушы жастар болды.

54.1927 – 1949 жылдардағығы қыт\ң әлеуметтік экономикалық дамуы. Өкімет басына келе, Гоминьдан С.Я. оқыту рухында әлеуметтік - экономикалық саясат өткізге ұмтылатыны туралы мәлімдеді. Бірақ негізді экономикалық және әлеуметтік шаралардың бағдарламасын істеп шығару , саясатшылар үкімет негізі бола алар еді. Гоминдань бұл жылдары солай жасады, бірақ сәті түспеді. Ең мәнді,басты шаралар болып - мемлекеттік банкілік жүйенің жасалуы болды. 1928ж шетел н\е халық қаржысына емес , үкімет қаржысына салынған Орталық Қытай банкісі салынды.Соңынан үкімет шаруалар банкін жасады. Ақшаны біріңғайлау саясатын жүргізіп, үкімет 1933ж мемлекеттік тиын жасау монополиясын енгізіп, күміс пен лянды жойды.

1927ж сәуірде Гоминьдан ұлттық мем.құрды. Барлығы ұлттық мем бағ. Нанкин үк.құрды., Гоминьдан үк.орнауымен сип. 1927ж. 1928ж 2-7 ақпанда Гом-ң 4- Пленумы к. өтті.

Шешімдер: Партия қызметін реттеу.

Ұлттық өкіметті реттеу.

Компартия қастандығын тоқтату.

Рев\ң күш.тоқт., жорықты Солт. Жорық жасау ж\е қысқа мерзімде аяқтау.

Ұлт.мем 5-7адам үк құрамы тұру к\к. Төрағасы бір адам. Өк. қолына мин. құр. Олар:СІМ, қазына, қат. ж\е транспорт, әділет ж\е а. Ш. ж\е тау кен, өнерк-сауда мин. Құрылуы к\к. С\қ ең жоғарғы сот, ең жоғарғы прокурор, емтихан палатасы, унив. палатасы, есеп анықтау палатасы, заң ережелер бағдарламасы, құрылыс комитеті, әскери ком., маңғол-тибет ком.,қытай диаспорасы ком. Әскери ком- ең жоғарғы орган. Оның төрағасы- бас қолбасшы. Үк.бас. Чан Кайши баст.төр.5 ад-үк,12 ад-әскери кең мүшелері. Саяси әскери әкімшілікті қолына алды. 1928 ж шілдеде Чан Кайши «Қытайды құру жолдар» бағдарламасын жариялайды. Партия арқ.мем.басқару концепциясын ұсынады. Бүкіл мем.қ-й әс билікті жүрг, Гоминьдан парт ұлттық парл-ке өкілдік етеді. Атқ.билік заң ш.сот, емтихан алу, бақылау палатасы-әк. жүйесі б.т. Міндеттер: партияны тазарту ж\е жаныштау. 1928 ж б. Гоминьдан комп.жанышталд. 50 мың ад-н 10мың ад.үш айда қырылды. 1928ж бірінші мамырда Қ\й х\азаттық армиясы құр. Әскер-ді қайта реттеу. Қазынаны қайта реттеу бағдарл. Кеден, тұз,жалпы салық.Г.үк.1928 ж кірісі еселеп арта түсті. 50% кіріс жоғарылады. 28ж 29ж салыстырғанда 28ж 13ж салыс.10% көбейді. 1931ж жер ж\е тұз заңы енг. Адамдар басына салықтың кірісі жоғарылады. 28ж\дан баст қарулы күш\н комитеті құрылды. «Жұмысшы-диқан қызыл арм\сы» Хуньань пров\да баст. 1930ж Ч.К. комитеттің қызыл арм\на қарсы ж.б. Олар толық жойылмады. 31ж 5-17 мамыр Г. ұлт.парламенті ашылды. ҚР-ң билігі кезінде Конст. д.а. Конст. 8 тарау, 69 баптан тұр. 1928ж қызыл арм\я бас қолбасшысы Чжу Дэ б\ды, Мао Цзедун жоғары ком.құрушы. 1929ж елді көркейтудің жер заңы қаб. 1931ж Жапонияның құрлық арм манчжур проб.шешудің бағд.құрды. Онда Қ. шығыс-солт. әскери агрессия жүргізбеуге болмайды. 18 қырк. Манчжурия темір жолын өртеу арқ ,бомбымен жару арқ, сылтау соғ.аш. Шығыс-солт пров\я үш айда басып алынады. Жап.19мың 90мың әскерді жеңді. Қару жарақ жоғары дең.б\ды. 31ж қарашада Қ. Советтік респ. құрылтайын комп.өткізеді. жоғарғы төрағасы-Мао Цзедун б\ды. Бұл Респ.ешкім мойындамаған. 30ж Манчжудуо мем.құр. император б\п Фу Ин. 1932 ж солт-манч.оңт-батыс коми. Шетел агр.қарсы б.ү. ел ішін тынышталды. Кейін 5 рет қоршау қозғ.ұйым. Комп. әлсіреді, Қ-ң батыс солт. Шаньси пров\сы Яань ауд. кетті. Г. күші әлсіз 12км жерді жаяу жүрді. 1937ж Жапония жам. Қ\ды толық басып алу ү\н Шанхай мен Нанкинге д. 7тамыз, солт-пекин бағыт. Ең күшті әскер 300мың әскер. Комп.+Г.қарсы Жап.б.