39. Хубилай және Юань патшалығының құрылуы

ХІІ ғ. Қытай жерінде төрт мем. өмір сүрді: солт. – Чжуржэндердің Цзинь мем, солт\батыста – тибет-маңғұттардың Батыс Ся мем, оңт. – қытайлықтардың Оңт. Сүң им. мен Юнаньдағы Наньчжао (Дали) мем. Қытай жеріндегі бұндай саяси жағдай бұл елге көшпелі тайпалардың басқыншылық әрекеті нәт. қалыптасқан болатын. Біртұтас бүтін Қытай енді болмады. Оның үстіне, ХІІІ ғ. басында елдің үстінен моңғол шапқыншылығының қаупі төнген кезде, осы мем\ң әрқайсысы ішкі шиеленіс\н әбден әлсірген ж\е өз\ң тәуелсіздігін сақтап қалуға барынша дәрменсіз мем\р болған еді. ХІІІ ғ. басында, Қытайдың солт. Шекарасында татар, тайжуыт, керей, найман, меркіт деп аталған, кейіннен моңғол тайпасының негізін салған көшпелі тайпала пайда болды. Ал, ХІІғ. орт, олар қазіргі МХР террриториясында, Хэйлунцзян өзенінің жоғарғы ағысында ж\е Байкал көлінің айналасындағы далаларда көшіп\қонып жүрген болатын. Моңғолдардың басқыншылық соғыстары 1209 жылғы Батыс Ся мем\не жасаған шабуылынан басталады. Таңғұттар өздерін Шыңғысханның вассалымыз деп мойындап қана қоймай, моңғолдар жағына шығып, чжуржэн\ң Цзинь им. талқандауға қатысады. Шыңғысханның жағына оң. Сүң им. да өтіп, уақытты ұтымды пайдалану мақсатымен, чжуржэндерге жыл сайын төлеп келген алым\н тоқтатып,оларға қарсы моңғолдармен бірлескен одаққа қосылатынын мәлімдейді. Ұзақ уақыт бойы табанды қарсылық көрсеткеніне қарамастан, Қытай өз тарихында алғаш рет тұтастай жат жерліктердің билігіне бағынуға мәжбүр болды. Содай-ақ Қытай, өзімен көрші жатқан елдердің территорияларын түгелдей қамтыған ж\е Алдыңғы Азия меен Днепр жағалауындағы далаға дейін жайылған, орасан зор Моңғол им\ң құрамына кіреді. Моңғол хандары Қытайды толық басып алғпннпн кейін, өздері Қытайға қоныс аударып, астананы Қарақорымнан Пекинге көшіреді. Қытайдағы өздері құрған мемлекетті қытайша атаумен Юань деп атады. Моңғолдар Қытайда билік ету ү. сол елдің сан ғ. бойы қалыптасқан дәстүрлі мем\к институттарын сақтауға, биліктің қытайлық түрін қабылдауға мәжбүр болды. Елдің көптеген жерін моңғолдар тәркілеген жерлер деп жариялап, бірқатар аймақ\да, әсіресе Хубэйде кең далаларды жайылымдық жер мен аңшылыққа қажетті орманды далаларға айналдырды. Үлкен жер иеліктерін, ауылдар мен қалаларды моңғол билеушілері өздерінің жақын ірі ауқатты топтарына, оларға қызметке келген шетелдіктерге, моңғолдарға қызмет етуге бет бұрған қытайлықтарға, буддистік монастырларға таратып берді. Соғыстан аман қалған қалаларда Хұбылай өз әскери гарнизондарын орналастырды ж\е әскери тәртіп жағдайын енгізді, ал моңғол әскер басшылары сол жердің толық қожайындары болып саналды. Арнайы рұқсатсыз ешкім еркін жүріп-тұруға, сауда жасауға, н\е жұмыс істеу ү. басқа жаққа баруға құқы болмады. Қытай тілін жою ү, Хұбылай хан қытайлық жазу үлгісіне өзгеріс енгізбекші болып, бұрышты өртеу туралы жардыққа қол қояды. 1281 жылы Хұбылай хан даостық кітаптарды өртеу туралы жарлыққа қол қояды. Ол даостық діни сенімді қудалап, буддизмді үстемдікке ие болатын діни уағызға айналдырмақшы болады. Кескілескен қанды қырғынмен әрең дегенде басып алған Қытай елі, моңғолдарға өте ауыр экономикалық күйреу жағдайында мұраға қалды. Бұрынғы Аспан асты им, әсіресе, оның солт. жағы, көшпелі\ң шабуылының қасіретті салдарынан, терең құлдырау кезеңіңінде өмір сүрді. Бір кездерде гүлдену кезеңін бастан кешірген Қытайдың дамуы, енді мүлдем кері кетті. ХІІІ ғ. 30-жылдарында, деректерге сүйенсек, солт\гі халық саны осы ғ. басындағымен салыстырғанда 10 есе кеміп кеткен. Елдің экон. құлдырауға ұшырады. Моңғол шапқыншылығының аяғына қарай, оңт\гі халықтың саны солт\пен салыстырғанда төрт жарым есе көп болған. Далалар қаңырап бос қалып, қалалардағы адамдар саны күрт азайып кетті. Құл еңбегі қайтадан еніп, құл сату кеңінен өрістеген, құлдыққа негізделген шар\р п.б. Алғашқы кездегі қытайлықтардағы мәдени дәстүп\ң жойылуы соншалық, моңғол-шамандықтар өздеріне жат отырықшы өркениет әлемін көшпелі өмірге қажетті мал жайылымына айналдыруға дайын болған еді.