29. Ихэтуань көтерілісінің себеп-салдары.

Ихэтуань қозғалысының басталуы және себептері

Жалпы XIX ғ соңында Қытайда христиан санының көбеюі өте жылдам болды. 90 ж қарай Қытайда дерлік миссионерлерсіз бір де бір провинция қалмады десе де болады. Тек 1900 ж протестандық миссионерлердің саны 2800 мыңнан асатын. Шет елдік пасторлар көбінесе қытай заңдарымен санаспайтын, ал олардың прихожандары христиан шіркеудің қамқорлығымен зорлық зомбылықтар істеген. Осындай шет елдіктер капиталисттерінің уятсыздыгы қытай халқын қатты ыза қылды. Шет елдік капиталисттердге ызалық жиі күреске айналып кететін. XX ғ басталуына шейін, осындай күрес әсіресе антимиссионерлік болып тұрды. Осы жағдайлар Ихэтуань қозғалысының басталуына себеп болды. Ол 1898 ж Шандунь провинциясында басталды. Оған халықтың 80 % қатысты.

XIX ғ соңындағы Ихэтуань, ол құпия одақтың Дадао, Хундэнчжао, Ихэцуань т.б конгломераты болды. 90 ж алатын болсақ оның қатысушылары өзінің негізгі мақсатын шетелдіктермен күресу деп санады. Олардың ұраны мынадый еді «Цинді қолдайық, шет елдіктерге өлім!».

Көтерілішілердің нақты шет елдіктерге қарсы жүргізетін бағдарламасы болмады. Олардың мақсаттарын тек халыққа жолдаған прокламациялары мен үндеу хаттарынан көруге болады. Олардың ішінде, дерлік әрқайсысында шетелдіктерді жойып, оларды Қытай жерінен қууды ұрандайды. Қозғалыстың басты мақсаты осы болып табылатын. Прокламирацияда тек соны ғана айта қоймай, қытай төрелерінің сатқыншылығы туралы да айта кетеді және манчжур династиясын жою туралы лебіздейді.

Циндік үкіметте шет елдік державалар мен көтерісшілерге көзқарастыра біртұтас болған жоқ. Бір топ Юань Чикай мен министр көмекшісі Сюй Цзин Чэнмен басқарылған, олар ихэтуаньдіктерді жойып, және державалармен достық қарым қатынасты сақтап қалуды қалады. Екіншісі, оның басшылары вице канцлер Ган И және Цзай И, болса державаларға империалисттік соғыс жариялауды және ихэтуаньдіктерді шетелдік жаулап алушыларға қарсы күресте пайдалануды қалады. Мұның бәрі Цзыси патшайымын шайқалдырды, оны оның бір біріне жариялаған қайшылықты жарлықтарда көруге болады. Циндіктер ешқашан ихэтуаньдықтардың жақтастары болмаған, сонымен қатар оларға қарсы әрекеттер де жасамаған. Бірақ шетелдіктердің асқыншылығын көріп, олар ихэтуаньдіктерді сатты, оларға қарсы күрес жүргізе бастады.

Шетелдіктер болса, Қытайға одан әрі сол кездегі әскери техника жұмсайды. Феодалды дамымай қалған Қытай сол кездегі жаңа техникаға қарсылас тұруға мүмкіндігі болмады. Сегіз державадан тұрған 40 мыңдық армия Қытайға кіреді.

Осы қытай халқының антиимпериалисттік күресі, халықарылық жұмысшы қозғалысының өкілдігінде ыстық лебіз тапты. В.И.Ленин орыс социал демократтарының атынан өзінің қытай халқына сүйіспеншілігін білдірді. Державалардың тонаушылық саясатын масқаралады, оның колониалды мінез құлқын әшкерелеп, барлық еңбекшілерді халықаралық ынтымақтастыққа, және шын мәніндегі жаулармен күресуді шақырады. Осындай қарсылық үндеуі Германия мен Францияда айтылды.Осының арқасында халықтар өздерінің күшті өкілдіктері В.Либкнехт, Р.Любсенбург, А.Бебель, Ж.Жорес, Р.Роллан арқылы өз үкіметінің Қытайда жүргізген саясатына қарсылығын білдірді.

Қозғалыс нәтижесі

Ихэтуань әскерінің соңғысы 1901 ж солтүстік қытай провинциясында орыс казак полктарымен жойылады. Шет елдіктер сегіз державалардан, олар, Англия, Франция, Германия, Италия, Австро Венгрия, Ресей, АҚШ және Жапон елі, 40 мыңдық әскер құрып, 1990 ж болған қозғалысшылардың қарсыластыруын талқандап, Пекинді басып алады. Сонымен қатар шет елдіктер Қытайға кемсітетін шартқа «Соңғы протоколға» қол қойғызады.

Сол протоколда қытайлықтар 200 шетелдікке, көтеріліс нәтижесінде қаза тапқан, монумент салуға келісті. Сонымен қатар кез келген қару жарақ импорты Қытайға екі жылға тыйым салған. Көтерілісшілерді жақтаған әр төре жазасын алуы тиіс еді.

Барлық шетелдік мемлекеттер, компанияда қатысқандар, Қытай жерінде үнемі дипломаттық тоқсан құруға құқық алды, ал шетелдік әскердер Пекиннен теңізге шейін орналасты. Шет елдік миссилар Қытайдың кез келген қаласында үнемі әскери күзет жүргізуге мүмкіндік алды. Сондықтан Пекин мен Шанхай көшелерінде шет елдік әскерлер жүре бастады. Сонымен қатар Қытай бірнеше территориясын шетелдіктерге беруге мәжбүр болды.

Ал осы талаптардың ең маңыздысы, Қытай шетелдік державаларға 450 млн тоэль, ол 333 млн доллар 67,5 млн фунт стерлинг. Бұл сол кездегі үлкен ақша, алтынмен 1940 ж дейін төленді.

30. Қытайда нарықтық экономикалық жүйенің қалыптасуы.1978ж ҚПК ОК III-пленумында реформалар бағыты қабылданды. Оған итермелеген елдегі экономикалық дағдарыс болатын. Дэн Сяопиннің ұстанымы бойынша мемлекеттің негізі болып социализм қалуы керек. Өйткені ол шапшаң әлеу-экон дамуға қажетті материалдық және адами ресурстарын жинастыруды қамтамасыз етеді. Игерілетін жерлердің тапшылығына және басқа да ресурстардың аздығына байланысты, сондай-ақ бір жарым млрд халқын азық-түлікпен қ.е проблемасына байл Қытай тек социалистік даму түрін таңдағанда ғана тұрақты түрде дами алады. Қытайдағы соц дамудық экон негізін өндіріс орындарының қоғамдық меншікте болуы және жеке меншік сияқты соц емес сектордың даму мәселелері құрайды. Дэн Сяопин жоспар мен рынокті бір біріне қарсы қоймады., ол бұларға тек реформа жүргізудегі қажетті құралдар ретінде қарады. XXғ 80-90ж ҚКП басшылығы нарықтық қатынастарды экон дамудың реттеушісі ретінде қарастырып, рыноктің дамуына нұқсан келтірмеді, қайта оны бес жылдық жоспар шеңберіне кіргізіп, жоспар мен рынокты өзара байланыстырды. Реф барысында жоспар мен рыноктің арақатынасы өзгнріп отырды.

• Бірінші этап (1982-84). Мұнда жоспарлы басқару – басты, ал нарық екінші дәрежелі деген ұстаным үстемдік етті. Бұл жағдайда рынок тек экономиканы мемл емес сферада қосымша реттеуші рөлдерін атқарды.

• Екінші этап. 1984ж ҚКП ОК пленумында шаруашылық жүйесін реформалау қаулысы қабылданып, нәтиж «жоспарлы тауарлы шаруашылығы»идеясы ұсынылды, яғни өнд кәіпорындардыуң өзін өзі басқару тәсілі енгізілді.

• Үшінші этап. 1989ж соң «мемл рынокті реттейді және кәсіпорындар қызметін бағдарлайды» идеясы ұсынылды. Бұл бойынша енді кәсіпор қызметіне мемл араласа алмайды. Кәсіпор рыноктің ұсынысын ескере отыра шаруашылық әрекеттерін жасайды. Бірақ нарықтық қатынастардың өзі мемл тарапынан қадағаланып отырады. Бұл этап «реттелген жоспарлы рынок» д.а.

• Төртінші этап. (1992-қазірге дейін). Бұл этапта жоспарлы рынок тұжырымдамасы одан әрі дамып, социалистік нарықтық экон моделі ұсынылды, яғни реф тереңдету мақсатында рынокқа түгелімен басымдық берілді, дегенмен мемл экон үрдістерде микрореттеу функ қалдырды. Мемл несие мен күрделі қаржы жұмсалымдардың көлемін қадағалап, экспорт пен импорт арас арақатынасын бекітеді.

31. Хань патшалығы мен ғұндар арасындағы қатынастардың өзгерістері.

Хань патшалығы тұсындағы үкіметтің сыртқы саясаттағы басты мақсаттарының ғұндардың жиі шабуылдарынан қорғану болды. Ғұндар ханьдықтар ү айтарлықтай қауіпті болды. Еще Лю Бан тұсында ғұндар Қытайға жорық жасап, Тайюаньға шейін барған болатын. Оларға қарсы тұрған Лю Бан жеңіліп, сәл болмағанда тұтқынға түсе жаздап, ақыры ғұн билеушілеріне (шаньюй) салық төлеп тұруға (данник) мәжбүр болған еді. Бұл б.з.д 198ж болатын. алайда ғұндардың шабуылы мұнымен тоқтаған жоқ. Бірнеше тонаушылық жорықтар жасап, қытайлықтарды құл етті, тіпті Қытай территориясына тереңінен еніп, қазіргі Шаньси прв территориясында орнығып, отырықшылануға дейін барған. 198ж келісімге байланысты ханьдықтар олардың бұл әрекеттеріне айтарлықтай қарсы тұра алмады, бұрынғыдай салық төлеп тұруға, қытайлық ханшайымдарды шаньюлерге әйелдікке жіберіп тұруға мәжбүр болды. Тіпті Хань империясының империясының бірінші императорларының өзінде ғұндарға қарсы тұру ү әскери дайындықты күшейту міндеті тұрды. Атты әскердің, жалпы жауынгерлердің санын көбейту жүзеге асырылды. Алайда У-ди билік еткенге шейін ханьдықтар тек қорғанумен болды. Әу бастан-ақ У-дидің сыртқы саясаты қарқынды шабуылдық сипат (активный наступательный характер) алды. Сәтті нәтижелерге жету әскерді ғұндарша қайта жасақтаумен байланысты болды. У-ди тұсындағы армияның басты күші – бапталған сәйгүлікпен, садақпен және қылышпен ауыр қаруланған (тяжеловооруженный) атты әскер болды. С.қ әскер құрамына жеңіл кавалерия (атты әскер) және соғысқа қабілетті, қытайлық садақпен қаруланған жаяу әскер де кірді. Қытайлық садақтың өзіндік ерекшелігі болды, тез икемге келеді, қажет кезде тез жинауға болады. Бұл садақтың технологиясын қытайлықтар аса құпия ұстайтын болған. С.қ бұдан басқа дөңгелек тастарды лақтыратын, ататын қару (метательные орудия, стрелявшие каменными ядрами)болды, ол 450м ұзақтыққа ұшатын болды. Осының нәтиж б.з.д 99ж Ли Лин бастаған қытайлық жаяу әскер ғұндардың атты әскерін жеңеді. У-ди алғаш ғұндарды қорғаннан алыс ұстау саясатын ұстанды. Бұл кезде ол әлі жаулап алу туралы ойланбады. Ірі қолбасшылар Вэй Цинь мен Хо Цюйбиннің б.з.д 124-123ж жорықтары нәтиж ғұндар солт Қытай терр ығыстырылды. Осыдан соң У-ди жаулап алушылық жорықтарын бастады. Тыңшы Чжан Цянь елге оралып, ғұндар және басқа елдер туралы мәлімет береді. Осының нәтиж қытайлар бірқатар Жібек жолы бойындағы қалаларды жаулап алады. Ғұндар Ганьсудан, кейін 121ж соғыстан соң тіпті әрі қарай шегінуге мәжбүр болды. Бұрынғы ғұндардың әмірі жүрген терр У-ди бағындырды. Ферғананы, оңт-тегі Юэ, Наньюэ мемл басып алды. У диден соңғы дағдарыстан кейін б.з Iғ Хань империясы қайта күшейіп, жаулап алуларын жалғастырды. Осы тұста ғұндар солт-батыста өз ықпалын орнықтырып алған болатын. Енді ханьдықтар Батыста өз ықпалын қалпына келтіру ү қолбасшы Доу Гу баст әскермен жорыққа аттанды. Нәтиж ғұндар жеңіліп, Шығыс Түркістан терр ығыстырылды. 65ж бойы Қытай ү жабық болған Жібек жолы қайта ашылды. Деректерге сүйенсек, 89ж бір ғана жорық барысында 200мың ғұндықтар тұтқынға алыныпты. Жібек жолында сауда жанданып, Рим империясымен байланыс орнатылды.