17. Апиын соғысы (1840-42) және қытай қоғамының өзгеруі

Капиталистік Англияның Қытайға басып кіруі ХҮІІІ-ХІХғ. Цин империясындағы дағдарысты тереңдете түсті. Ост - Үнді компаниясы арқылы Англия Цин үкіметінің қойған шектеулерін жоюға тырысты. 1793 ж. Қытайға ағылшын елшісі лорд Макартней келді. Оның мақсаты екі ел арасындағы дипломатиялық қатынас орнату, ағылшын саудасын кеңейту және Қытай жерінде еркін сауда жүргізу. Бірақ, император Цзянлун сол кездегі ағылшын королі ІІІ Георгке жолдаған хатында бұл ұсыныстан бас тартады. Ағылшын-қытай қатынастарының шиеленісуіне себеп болған – апиын саудасы. 18 ғ. соңында ағылшындар Қытаймен саудада өзгерістер енгізді: 1773 ж. Британдық Үндістан үкіметі апиын саудасына монополия орнатты. Осы кезден бастап Үндістаннан апиын әкелу Қытайды тонау

дың әдісі болды. ХІХ ғ-дың 20 ж.бастап Қытайға әкелінген апиын мөлшері өсті. 1795-1838 жж. Қытайға 450 мың жәшік (27 млн. кг) апиын әкелінді. Бірақ, Қытайда апиын контрабандасына қарсы күрестер жүргізілді. Бұл күрестің бастаушысы Линь Цзэсюй Гуанчжоу қаласында 20 мыңнан астам жәшік апиынды жойып жіберді, ал ағылшындар болса бұл әрекетті соғыстың сылтауы деп санап, 1840 ж. ешқандай жариялаусыз Қытайға соғыс ашты. Ағылшын эскадрасы Гуанчжоу, кейін Сямэнь порттарын шабуылдады, осылай бірінші апиын соғысы басталды. Артта қалған Қытай әскерінің ұзақ уақыт бойы ағылшындардың жақсы қаруланған әскеріне қарсы күресуге күші болмады. 1942ж тамыз айында ағылшындар боғдыханның өкілетті өкілдерін бейбіт келісімшартқа қол қоюға мәжбүр етті. Бұл Қытайға таңылған бірінші тең құқылы емес келісімшарт болды. Нанкин келісімшарты Қытайдағы ағылшын азаматтарына қамқорлық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етті; шетелдік сауда үшін бес қытайлық айлақтың: Кантон, Амой, Шанхай, Нинбо және Фучжоу айлақтарының ашылуын талап етті. Келісімшарт Гонконг аралын ағылшындардың басып алуын, яғни «мәңгілік иелікке» берілгенін бекітті және оны Англия Тынық мұхитындағы өзінің басты әскери-теңіз тірегіне айналдырды. Ағылшындар, келісімшартқа сәйкес, 21 млн доллар контрибуция алды. Британ көпестері «қандай да болмасын өзі қалаған тұлғалармен» сауда жасау құқығын алды, сонымен қатар келісімшарт ағылшын тауарларына 5 пайыздық жеңілдік салығын орнатты. Бұған қоса Нанкин келісімшарты апиын саудасын шектемеді, ағылшындар одан әрі апиын тасуды үдейте түсті.

Еуропа елдермен АҚШ Қиыр Шығыс аумағына отарлай енуі ХІХғ бас қарай күшейе түседі. Олар Қытай, Жапония басқа да Қиыр Шығыс елдеріне бақылау жасауға ұмтылды. Қытай Жапония, Корея шетелдіктердің елге енуін, олармен сауда жасауын шектеді немесе тиым салып «Жабық елдерге» айналды. Бұл жағдай Еуропаның алдыңғы қатарлы елдерімен салыстырғанда, олардың артта қалуына түрткі болды. Шетел мемлекеттермен болған бірінші қақтығыстардың өзінде ақ олардың әлсіздігі байқалды. ХІХ ғ. басы өнеркәсіптік державалардың Қытайға енуіне, державалардың өз тауарларын шектеусіз көлемде Қытай нарығына шығару үшін және елде өз саяси ықпалын құру үшін Қытайды ашу күресімен белгілі болды. Қытайды ашуда шешуші рөлді Англия атқарды. Қытай Ағылшын отарлары үшін алғашқы қорланудың қайнар көзі ретінде танылды. Ағылшын ОстҮнді компаниясы контрабанда арқылы Қытайға апиын кіргізіп, орнына күміс алып отырды. Бірақ, Англия бұған қанағаттанған жоқ. Ағылшын өнеркәсібі Азия халықтарының қарсылықтарын қарулы күшпен жоя отырып, бүкіл әлемді өз тауарының өтім рыногына және шикізат көзіне айналдыруға ұмтылды. Бұл феодалдық Қытайға шабуыл жасаудың себебі болды. Қиыр Шығыста ағылшын отарлау саясатының белсенділік танытуына байланысты бұл жерде ағылшын – орыс қайшылығы туындады. Қытаймен сауда жүргізу үшін база құруға ұмтылған ағылшындар күшпен әрекеттер жасайды. Бірақ бұл әрекеттері сәтсіз болады. 1833 жылы ағылшын парламенті Қытаймен сауда жасаудағы ОстҮнді компаниясының монополиясын жойды. Бұл ағылшын саудасының өсуіне түрткі болды. Цинь үкіметі Еуропалық державалармен дипломатияқ және келісімдік қатынастар орнатудан бас тартуын жалғастыра берді.Апиын әкелуге бірнеше рет тыйым салынды, бұған Англия келіскен жоқ еді.Тыйымға қарамастан апиынды контробандалық жолмен сату одан әрі өсті. 1839ж ағылшын көпестері үлкен көлемде апиынды тасымалдағаны үшін қақтығыс пайда болады, яғни Қытай үкіметі ағылшындармен сауда жасаудың тоқтатылғанын жариялайды. Осыдан бастап апиын соғысы басталады.Цин үкіметі еуропалық державалармен дипломатиялық және келісімді қатынастар орнатудан бас тартуын жалғастрды. Апиын әкелуге бірнеше рет тиым слынды, сауда жасау тек Кантонмен шектелді тауарларды сатуда тек Кохонг қытай монополиялық көпес ұйымына рұқсат берілді. Ағылшындықтар шектеулермен келіскісі келмеді. Қытайлық боғдыханның тыйым салуына қарамастан, апиынды контрабандалық жолмен сату өсті. 1839ж ағылшын көпестері апиынның үлкен көлемде тәркіленуіне байланысты қақтығыс пайда б/ды,қытай үк/і ағыл/мен сауда жасау/ң тоқтат/н жария/ды.БАС ж/е тең құқ/лы емес келісім/ш/р.Бұл қақт/ы ағыл буржуаз/ы Қыт/ға қаруланған шабуылды бастау ү/н елді күштеп ашу мақс/да қол/ы.Ұлыб/я 1840ж ақпан Қыт/ға әскери эксп/н жіберді.1-ші апиын соғ баст/ы. Артта қ/н феод/қ Қыт әскер/ң ұзақ уақыт б/ы ағыл/ң жақсы қарулан/н әскеріне қарсы қарсылысуға күші болмады.1942ж тамыз ағыл боғдых/ң өкілетті өкіл/н бейбіт келісімш/а қол қоюға мәжбүр етті.Бұл Қыт 1-ші тең құқ/ы емес келісімш б/ды.Нанкин келісім/ш Қыт/ы ағыл/н азамат/на қамқор/қ қауіпс/к қамт/зетті.Шетелдік саудаү/н 5 қыт/қ айлақ/ң Кантон,Амой,Шанхай,Нинбо,Фучжоу айлақ/ң ашылуын талап етті.Келісім/ш Гонконг аралын ағыл/ң басып алуын,мәңгілік иелікке беріл/н бекітті оны Англия Тынық мұхит/ы өзі/ң басты әскери-теңіз тірегіне айналдырылды. Ағыл/р келісімш сәйкес 21 млн,$ контрибуция алды. Британкөпес/і қандай болма/н өзі қалаған тұлға/р/мен сауда жасау құқ/н алды,с/қ келісім/ш ағыл/н тауар/на 5 % жеңілдік салығын орн/ты.Кохонг корпорациясы таратылды. Нанкин кел/шарты апиын саудасын шектемеді,ағыл/р одан әрі апиын тасуын үдете түсті.Бұл кел/шпен шектелмей,ағыл өкілет/гі 1843ж Цин үк/н қосымша кел/ш/т қол қ/а мәжбүр етті. Қосымша кел/ш/т б/ша Ұлыб экстеррит/қ құқық,ашық айлақ/да сеттльмент/ді салу құқ/ы,ашық айлақта ағыл/ң әскери крейсерді ұстау құқ/ы бер/ді.Кел/ш Қыт/ң х/қ қат/р тәжіриб жеңілдік жасау қағидасын енг/ді.Осыдан бастап басқа елд/ге Қыт тарап/н бер/н жеңілдік/р автоматты түрде Ұлыб/я таралатын б/ды.Ағыл/ң жолын басқа да мемл/р ұстанды.1844ж Ақшта Цин үк/н ағыл/дікінен кем түспейтін тонаушылық сипат/ы тең құқ/ы емес келісім/ш қол/қ мәжбүр б/ды. А.С барысын/ы ағыл/қыт ара/ы сауда-ң тоқтатылуын америк/р өздеріне тиімді пай/на білді.Ағыл/американ қарама-қайш/ы ж/е қарулы күш/ң әлсіз болуы АҚШты Қыт ашық түрде көмектесу/н бас тартуға мәжбүр б/ды.Амер/қ кел/ш шетел азамат/на берілетін артықшылықтарды кеңейтті.Амер/р каботаж құқ/н алды,экстерит/қ құқ/қ кеңейтілді.Өзкез/де Францияға Қыт қарай өз миссиясын бағыттайды нәт/де ол тең құқ/емес кел/ш қол жеткізеді