3. Тактикалық жоспарлау

Барлық басқару функциясының ішінде жоспарлау ең елеулісі болып табылады, өйткені мұның өзі кез-келген балама әрекеттерді таңдап алуға байланысты. Жоспарлау кәсіпорын басшылығындағы негзгі функциялардың бірі ғана емес, оның өзі жеке төрт функцияда (ұйымдастыру, кадрлармен жұмыс істек, басшылық, жетекшілік және бақылау) көрініс табады. Сонымен, басшы ұйымдастырады, кадрлармен жұмыс істейді, бағыттайды және басшылық етеді, сондай-ақ жоспарға сәйкес көзделген мақсатқа жету үшін бақылайды.

«Жоспарлау» ұғымына мақсатты айқындау және оған жету жолдары енеді: батыста кәсіпорынның әрекетін жоспарлау, өткізу, қаржы, өндіріс және сатып алу секілді маңызды бағыттар бойынша жүзеге асырылады. Мұндайда, әрине, барлық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланыста болады.

52. Сізге белгілі жергілікті фирма үшін қысқаша миссиясы туралы мәліметті жазыңыз. Шағын ұйымға анық құрастырылған миссия туралы мәлімет қандай пайда әкелуі мүмкін?

«Миссия дегеніміз - бұл ұйымның көпшілік таныған қызмет ету мәнін білдіретін стратегиялық (басты) мақсаты. Бұл кәсіпорын қоғамда иеленгісі келетін роль»

Миссия - бұл алға қойған мақсаттарға қол жеткізу. Миссияны қалыптастыру процессі әрдайым балама шешімдер таңдау мәселесімен байланысты болып келеді. Менеджменттің негізгі құралы дұрыс дайындалған миссия болмайынша кәсіпорында стратегиялық әрекеттер мен шешімдердің қажетті біртұтастығына қол жеткізу мүмкін емес. Миссиясы жоқ кәсіпорын тиімді бәсеке күресін жүргізе алмайды: жалпы оның әрекеттері өзгермелі сыртқы және ішкі жағдайларға жауап бере алмайды және қалыптасқан мәселелерді тиімді шешуге де ықпал ете алмайды. Кәсіпорынның стратегиялық бағдарлары мен мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған, бәсекелестер арасында даму артықшылықтарына мүмкіндік беретін, сонымен қатар, оны жүзеге асырудың қадам бойынша бірізділігін анықтайтын көріністердің, шешімдер қабылдауға арналған ережелер мен жолдардың болуы жақсы ойластырылған миссияның өзіндік ерекшелігі болып табылады.

Мен жергілікті фирмаға мысал ретінде Uniserv компаниясын алдым.Uniserv” компаниясы комплексті қызметтерді ұсынушы ретінде өзінің жұмысын жүзеге асыра отырып, Қазақстанның батыс аймағының мұнай және газ құбырларын дамыту мен шығаруда негізгі орын алады. Кәсіпорынның миссиясына келетін болсақ:

1) Кәсіпорынның тиімді менеджмент жүйесін қалыптастыру, кез-келген деңгейдегі міндетті шешуге жалпы шешу жолдарын қолдану. Процесстік шешу жолы негізінде негізгі бизнес-процесстердің реинжинирингі. Персоналды дамыту мен ынталандыру жүйесін қалыптастыру;

2) Ұйғарылған ішкі әлеуметтік бағытталған корпоративтік саясатты және фирманың қызмет бағыттары бойынша маркетингке бағытталған функционалдық даму стратегиясын қалыптастыру;

3) Кәсіпорынның маркетингке бағытталған жұмыс сұлбасын қалыптастыру жолымен көлік қызметтері нарығындағы ұстанымын нығайту және кеңейту. Келешек мүмкіндіктер пен қажеттіліктер (жаңа өнім нарықтарына шығу және жаңа қызмет түрлерін енгізу) есебінен көлік қызметін тұтынушылардың қанағаттануына және олардың ықыласына қол жеткізу. Дифференцияланған маркетинг (әсіресе, нарықтың жоғары табысты сегменттерінде) есебінен көрсетілетін қызметтерге қол жетімділікті кеңейту, жоғары сапаны және сенімділікті ұстап тұру;

4) Табысты көбейту және шығынды оңтайландыру жолымен кәсіпорын табысын арттыру жұмыстарын жүйелеу. Ұқсас компаниялардың сипаттамалары арасындағы айырмашылықтарды өлшеу және анықтау үшін үнемі бәсекеге қабілеттілік талдауын жүргізу, айырмашылықтарды жою және зерттеу және фирмаға басқа компаниялардың үздік тәсілдері мен технологияларын енгізу жолымен бизнестегі озық позицияларды жаулап алу;

5) Өзгерістерге жылдам әрекет ету, инновацияларды қабылдай алу және инновациялық өзгерістерді шапшаң енгізу жүйесін қалыптастыру;

6) Тұтынушылар, серіктестер мен қызметкерлер арасында жағымды корпоративтік бедел мен тартымдылықты дамыту.

Егер шағын кәсіпорын өзінің миссияларын орындайтын болса ол жоғары пайда түсіруі мүмкін.

53.Білікті кадрларды дайындауға, білім сапасын көтеруге, сабақтан қалуды қысқартуға мүмкіндік беретін алдын-ала, ағымдық және қорытынды бақылау шараларын ұсыныңыз.

Қазақстанның болашағы жастар дейміз. Мемлекет мүддесі үшін қызмет ететін білімді де, білікті кадрларды дайындау күн тәртібінде тұрған негізгі мәселелердің бірі.

Елдің жарқын болашағына кепіл керек. Осы мақсатта, білім саласына кейінгі жылдары көп өзгертулер енгізіліп жатыр. Әсіресе, мектеп пен жоғары оқу орындарында. Халықаралық талаптарға сәйкес өзге елдердің оқу бағдарламасын, оқу жүйесін, тәжірибесін түгелдей қабылдау үрдісі жүруде.

Осы міндетті іске асыру және шешу үшін мыналар қажет:

1) білім беру бағдарламалары туралы әдебиетпен және ақпаратпен алмасу

2) жоғарғы оқу орындарының оқытушы - ғалымдарының және тыңдаушыларының оқуы жөніндегі бағдарламаларға (семинарларға, дөңгелек үстелдерге, конференцияларға) қатысуы;.

3) өз бетімен білім алу немесе жеке байланыстан тыс топтық жұмысты орындаумен айналысу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында қашықтықтан оқыту курстарын ұйымдастыруы;

4) Интернетті, ашық хабар беруді, тұйық тележүйені, арналы хабар таратуды, спутниктік бағдарламаларды қоса алғанда техникалық құралдардың көмегімен бағдарламалар арқылы қашықтықтан оқыту технологиясын дамытуы;

5) қазіргі заманғы ақпараттық технологиялардың оқыту процесіне кеңінен енгізілуін қамтамасыз ету

6) жоғары техникалық мектеп жүйесін дамы­тумен кәсіптік орта білімнен кейінгі білім деңгейін өз алдына бөлек құру, халықаралық талаптарға сәйкес жалпы орта білім сатысынан кәсіптік орта білім беруді өз алдына бөліп шығару;

7) дәстүрлі сырттай оқытуды біртіндеп қашық­тықтан оқыту технологиясына көшіру және академиялық кредит жүйесіне негізделген кәсіптік кадрлар – бакалавриат – магистратура – докто­ран­тура, яғни бұл мамандықтарды дайындаудың үш сатылы тұтас моделін жасап, оны орнықтыру;

8) білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін қалыптастыру тәрізді ауқымды істер заңнан көрініс табады.

Мұғалімдердің беделін көтеру, мәртебесін анық­тау, олардың құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ әлеуметтік жағдайлары туралы мәселелерін реттейтін нормалар да енгізілсе. Сол секілді білім берудің сапасын арттыру, талапты күшейту жолда­ры, мазмұнын заман ағымына қарай жаңарту, білім берудің барлық деңгейле­ріндегі білім беру бағдар­ламалары, білім беру процесін ұйымдастыру норма­лары да қайта қаралса. Білім беру ұйымдарын мемлекет бүкіл әлем мойындаған нормалар заң жобасының жаңа көрінісін табатын болар еді.

54. Бір белгілі топ-менеджер былай айтқан екен: “Компаниялардың негізгі міндеті - өзінің пайдалылығын қамтамасыз ету. Табыссыз кәсіпорындардың әлеуметтік жауапкершілікті болуына мүмкіндігі жоқ”. Осы сөзбен келісесіз бе?

"Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың үлғаюы болып табылады, бүл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі"

Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы-директивті экономика жағдайында оның рөлі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіпорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек. Табыс табу кез келген кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты болып қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады.

Жоғарыда айтылған анықтама мен нарықта қалыптасқан жағдайға сүйенетін болсақ, пайда табу – компанияның негізгі міндеті. Алайда, компаниялардың өздері коммерциялық және коммерциялық емес деп екіге бөлінеді. Мұндағы коммерциялық компания дегеніміз – пайда табу мақсатында жұмыс істейтін ұйымдар, мысалы банктер, сақтандыру фирмалары, өзге компаниялар, т.б. ал коммерциялық емес ұйымдар дегеніміз – тек пайда үшін ғана емес, қоғамға материалдық емес пайда әкелу мақсатында жұмыс істейтін компаниялар. Мысалы, діни ұйымдар, қоғамдық көмек көрсететін уйымдар, мектеп пен жоғарғы оқу орындары, т.б. Бұдан, тек табыстылық қана ұйымды қоғам алдында беделді етеді немесе топ-менеджер айтқандай: «Табыссыз кәсіпорындардың әлеуметтік жауапкершілікті болуына мүмкіндігі жоқ» деген түсінікке мүлдем қарсымын. Онда діни ұйымдар, қайырымдылықпен айналысатын ұйымдар, оқу орындарының барлығы қоғам алдында пайдасыз деген сөз бе? Бұл жерде ең бастысы – материалдық пен рухани пайданы шатастырмау қажет.

55. Қазіргі менеджмент әдебиеттерінде, тұтынушылар сыртқы ортаның ең маңызды элементі ретінде жиі қарастырылады. Осымен келісесіз бе? Осылай түсіну қате екендігін көрсететін жағдайлар болу мүмкін бе?Нарық шаруашылығының негізгі элементі менеджмент болып табылады. Менеджмент – ғылым ретінде ұйымды басқарудың нəтижелі əдісін оңдеу болғандықтан, көбінесе алға басқан экономикалық жүйені толығымен анықтайды. Менеджменттің басты мақсаты – өндірістің жоғары тиімділігіне қол жеткізу, кəсіпорынның, фирманың, компанияның ресурстарын ұтымды пайдалану, кəсіпорынның, фирманың басшылығы, басқарушы орган. Қазіргі заманғы менеджмент əртүрлі бағыттар түрімен стратегиялық əрекет жасайды, бір қарағанда олар бір-бірімен байланыссыз болып көрінеді. Тек қана менеджментте үш бағыт бірігеді олар: технология жəне өндіріс ұйымы; адам қарым қатынастарын зерттеу психологиясы. Ұйым ішінді де, одан тысқары жерде де тиімді қарым-қатынас ұйым аралықтары үшін де, сыртқы орта үшін де аса қажетті, сол мақсатта олар түрлі амалдарды пайдаланады. Олар тұтынушыларға жарнама арқылы және басқадай жолмен байланысады. Қоғамдық ұйымдармен қарым-қатынас орнатуда жергілікті ұйымдармен, жалпыұлттық немесе халықаралық деңгейде байланыс жасауға ерекше көңіл бөлінеді. Басқарушы кәсіпорынның сыртқы ортамен тығыз байланыс жасауына тура келеді. Басқарушы әр жолы жоспар белгілеген кезде ол ұйымның тыс жерлердегі қоғам мүшесінің қажеті мен тілегін, сондай-ақ шикізат пен адам ресурстарына, технологияға және сыртқы ортаға байланысты басқа да сұраныстарын ескереді.

Сыртқыэкономикалық орта элементтеріне:

- капитал, машиналар, ғимараттар, тауарқорлары, кеңсе

жабдықтары, әртүрліаспаптар, қолда бар ақша;

- жұмысшыкүші;

- бағадеңгейі;

- жоғарыбіліктікәсіпкерлер мен әкімдердіңболуыөтежоғары

бағаланады;

- сатыпалушылар.

Сыртқыәлеуметтікортасолтоптағыадамдардыңкөзқарасына, тілек, ықыласына, интеллегенттілігіменбіліміне, сенімімендәстүрінеқарайқалыптасады.Сыртқыэтикалықортаәлеуметтікортаныңқұрамдасэлементінежатады, практикадажалрықабылданғанжәнеқолданылыпжүргенжекебастыңжүріс-тұрысстандарттарыжиынтығынантұрады.Нарықэкономикасыныңбіріншіжәнеөтемаңыздыэлементі — өндіріушілермемтұтынушылар.Бұларқоғамдықеңбекбөлінісіпроцесіндеқалыптасады — біреулерітауардыөндіреді, екіншілеріонытұтынады.Тұтынужекетұтынужәнеөндірістіктұтынуболыпбөлінеді.Жекетұтынудатауарларөндіріссферасынаншығып, адамдардыңжекеқажеттіліктерінепайдаланылады.Өндірістіктұтынуөндіріспроцесінәріқарайжалғастырыпжүргізуболыптабылады.Бұндатауардыбасқаөндірушілерәріқарайөндеугепайдаланады.Бұлжағдайдаөндірушілерментұтынушылардыңбір-біріменбайланысы, әрқайсыныңәрекеттерініңнәтижелерінайырбастауарқылыжүріпотырады.Нарықшаруашылығындабұлбайланыстартұрақтыболады, мамандануғанегізделедіжәнекөтерме (толайым) нарықтықкелісімдерформасындажүреді.

56.Жаһанданып жатқан іскерлік ортада сіз - кластағы және кластан тыс- студент ретінде тиімді менеджер болу үшін не істер едіңіз? Мен жаһанданып жатқан іскерлік ортада студент ретінде тиімді менеджер болу үшін жапондардың тиімді менеджмент стратегиясын қолданар едім. Жапон менеджерлері 70-жылдың орта тұсында өздеріне мынадай сұрақтар қойды: «Компанияның ұзақ мерзімдік мақсаты қандай?», «Компания орта өзгерісіне қалайша бейімделеді?», «Жұмыскерлерді қалайша тиімді пайдалануға болады?».

Қойылған сұрақтардың жауаптарын мынадай негізгі қағидалардан аңғаруға болады:

1.Тиянақты шешім стратегиясы. Америка мен Жапонияның таңдаулы фирмалары өндірісті ұдайы жетілдіріп, жұмысты ең жаңа және таңдаулы әдістермен орындау үшін ақша бөледі, берілген, жақсы үйретілген ұжымның өсуі мен дамуына күрделі қаржы жұмсайды.

2. Тәуекел стратегиясы. «Біз ең таңдаулы адамдарды таңдап аламыз және де олар қателескен жағдайда көмектесіп, іскерлікті одан әрі дамытуға ықпал етеміз».

3. Менеджмент идеясының стратегиясы. Әрбір бизнесте ең бағалысы ақша, тауар, жабдық немесе ғимарат емес, идея бағалы.

Инновациялық фирманың жоғарғы басшысы қонымды идеяны үнемі көтермелеп отырады. Істе сәтсіздік болған жағдайда шыдамдылық танытады.

4. Стратегия әсерлілігі фирмаға тамаша жұмыс қабілетін сақтауға мүмкіндік береді. Менеджерлердің ықпал етушілігі тиімді басқару шешімдерін қабылдай білуіне байланысты. Бұл жағынан қарастырғанда жапондықтар ең тиімді шешім қабылдайтындарға жатады. Американдық немесе европалық шешім қабылдаудан, жапондық шешім қабылдаудың басты өзгешелігі – мұнда шешім қабылдау дегеніміз, қойылған сұраққа жауап беру.

5. Машықтанған мамандарды таңдау стратегиясы – қарапайым адамдарға әдеттен тыс жұмыстарды орындауына ықпал ету.

Менеджмент тиімділігінің және машықтанған мамандар стратегиясы тиімділігінің басты мақсаты – мақсат айқындалғаннан оның өлшем әдісі мен ақы төлеу әдісі белгілегеннен кейін фирманың әрбір қызметшісінің дербес әрекет етуіне ықпал ету, яғни фирмада тиімді жұмыс істейтін машықтанған қызметшілер құрамының болуын қамтамасыз ету.

6. Жеңілдету стратегиясы – барлық жағдайды мүмкіндігінше қарапайым қалпында сақтау, төрешілдікке жол бермеу. Басқару құрылысын оңайлату.

7. Сапа стратагиясы. 50 жылдары проффессор Деминг американдық бақылау саласындағы мамандықтарды американдық басқару амалдарына үйретті. Осы жылдары жапондық менеджерлер, өз кезегінде, басқару амалдарын орташа және төменгі деңгейдегі мамандарға үйретпестен бұрын әуелі фирмадағы барлық деңгейдегі қызметшілерге үйретті.

8. Адалдық және берілгендік стратегиясы – жекелеген қызметкерлердің қойылған мақсатты түсінуіне және өз еркіме жүзеге асырылуына жәрдемдесу, әрі қызметкерлердің фирмаға адал, шын берілгендігін талап ету.

9. Ынтымақтасу стратегиясы – барлық қызметшілердің шешім қабылдауға қатысуы.

Жапонияда еңбек өнімділігін арттыру үшін, бірлесіп әрекет ету мен бәсекелестікті тиімді пайдаланады. Компаниялардың өзара бәсекелесін, әлемдік рынокқа шығуы көтермелеп отырады, ал компания ішіндегі бәсекелестікке жол берілмейді.

57.Хоторндық эксперименттер

Зерттеу тобы 1924 жылы қараша айында Иллионс штаты Чичеро қаласында «Вестери Электрик» компаниясына жататын Хоторн заводында эксперимент өткізуді бастады. Оның алғашқы мақсаты физикалық жұмыс шарты мен еңбек өндірісінің ара қатынасын анықтау болды. Бұл тәжірибе сол кезеңдегі басымдылық танытқан «ғылыми басқару» теориясының логикалық дамуы болып есептеледі. Нәтижесі күткеннен басқаша шығатын мұндай жайлы ұлы ашуларда жиі ұшырасады. Ғалымдар ақырында басқару ғылымында «адамдық қатынас» теориясына алып келетін маңыздырақ нәрсені кездейсоқ қарастырған.

Эксперименттің төрт кезеңі. Соңында эксперементтің төрт кезеңіне айналған алғашқы міндет еңбек өндірісі қарқындылығын арттыру ықпалын анықтау еді. Жұмыскерлер мынадай топтарға бөлінді: бақылау және эксперименттік. Зерттеушілерді таң қалдырғаны – олардың эксперименттік топ үшін жарықтандыруды арттырғанда екі топтың да еңбек өндірісі артқаны еді. Және дәл осы жай жарықтандыруды азайтқан кезде де болды.

Зерттеушілер жарықтандырудың еңбек өндірісінде жай мағынасыз ықпал еместігі туралы қорытынды шығарды. Олар өздерінің бақылауынан тыс факторлар себебінен экспериментті іске асыру мүмкін болмағанын түсінді. Олардың гипотезасы басқа себептермен өте дұрыс екендігі анықталды. Құрастырушы релемен лабороториялық эксперименттер жүрзілді. Бұл жолы алты адамнан тұратын кішкене топ басқа қызметкерлерден оқшауланып, өз еңбектері үшін жеңілдік үстемақыларын алып отырды.

Осының нәтижесінде олардың арасында өзара тығыз байланыс орнады. Әуелі қорытынды шығыс гипотезасын бекітті. Мысалы, жұмыс кезінде қосымша үзілістер енгізілгенде еңбек өндірісі артты. Ғалымдар мұны шаршаудың дәрежесімен байланыстырып түсіндірді. Сондықтан зерттеушілер тобы жұмыс шарттарына үйлесімді өзгерістер енгізуді жалғастырды, жұмыс уақыты мен жұмыс аптасын қысқартты, бірақ та еңбек өндірісі өсіп отырды. Ғалымдыр алғашқы жұмыс шартын қайта қойған кезде де еңбек өндірісі сонда да сол жоғарғы деңгейінде тұрды.

Сол кезеңнің басқару теориясына сәйкес мұндай жағдай болмауы тиісті еді. Бірақ бұл болды. Сондықтан осы құбылысты анықтау үшін қатысушылардан сұрақтар алынды. Ғалымдар мұны адамзаттық элемент техникалық және физикалық шарттарды өзгертуге қарағанда еңбек өндірісіне үлкен ықпал тигізетіндігімен түсіндірді. Өнімді жинақтауға қатысқан қыздар еңбек өндірісінің артуын жұмыстың ешқандай физикалық шартының өзгерімен түсіндіру мүмкін емес еді. Дегенмен, мұны ұйымдасқан әлеуметтік топты формалаумен, сондай-ақ жұмыс тобының басшысының ара қатынасымен түсіндіруге болатын еді.

Эксперименттік үшінші кезеңі алғашында тікелей жұмысшылардың өз жұмыстарына қызығушылығын арттыруды іске асырудың қарапайым жоспары еді. Бірақ, жоспардың ақыры жиырма мың жұмыскерден тұратын үлкен бағдарлама деңгейіне өсті. Жұмыскердің атқаратын жұмысына қатысты өте көп ақпарат жиналды. Нәтижесінде ұйымдағы әр жұмыскердің дәрежесі мен еңбек өндірісі жұмыскердің өзіне және еңбек ұжымына байланысты екені анықталды. Әріптесінің жұмыскердің еңбек өндірісіне ықпалын білу үшін ғалымдар тқртінші төртінші экспериментті жасауды дұрыс деп шешті.

Ол банктік сигнализацияны өндіру бойынша эксперимент атауын алды. Төртінші кезең топталған құрылған еңбек өндірісінде материалдық ынталандыру бағдарламасының әсер ету деңгейін анықтайды деп жобаланды.

Шындығында ширақ жұмыскерлер өз жұмысы қарқынын бекітілген топтың шеңберінен шықпас үшін ақырындатады. Олар қабылданған қалыпты бұзушы болуды немесе топтың басқа мүшелерінің берекесін алушы болуды қаламайды. Жұмыскерлердің бірі мұны бұлайша түсіндіреді: «Білесіздер ме, бізде толық анықталған тапсырмалар болды. Мысалы, ойлаңыз, бір адам күніне 6 мың біріктіруді істеуден қолы босамайды...

Бұл толық екі комплект. Енді ол өз үлесін бітіргшесін бос жүрмеу үшін ол басқа да комплектті бірнеше мәрте қатарынан істеп тастайды... Жақын арада ол тағы бірнеше комплектті бітіріп тастар еді. Бұл жағдайда оны не істер еді? Жұмыстан біреуді шығарып жіберуі мүмкін» дегенмен, басқалардан баяу жұмыс істейтіндер өз жұмысын жоғарылатуға тырысқан-ақ еді. Олар өздерін басқа топ мүшелері салғырт деп есептегенін қаламайтын еді.