34. Стратегиялық жоспарлау процесінің мәнін ашыңыз. Стратегия типтерін анықтап түсініктеме беріңіз

«Стратегия» термині, гректердің «Strategos» сөзінен туындаған және «генерал өнері» немесе «адамдарды басқару өнері» деген түсініктерді беріп, болашақта мақсатты бағытталған және шешуші іс-қимыл тобын, жиынтығын көрсетеді.

Қандай деңгейдегі экономика болмасын басты мақсат, міндет бұл іс-қимыл тобы, жиынтығының нақты жағдайға байланысты ғылыми негізделініп, тұжырымдалынып және цифрлар тілімен немесе сапалық, сандық көрсеткіштермен сипатталынуы. Бұл міндеттерді шешу, іске асыру кез-келген мемлекеттің (жоспарлауды экономиканы дамытудағы басты құралдардың бірі деп есептейтін) төл істерінің бірі.

Қазіргі замаңғы түсінікте және мемлекеттік басқару, реттеу істерінде және кәсіпорындар, ұжымдар деңгейіндегі қолданылуда «Стратегия» бөлшектеніп нақтыланған, жанжақты және кешенді, іске асырылуы мақсатқа жетуді қамтамасыз ететін жоспар болып саналады. Стратегиялық жоспарлар негізінен сандық емес сапалық жоспарлау. Оның индикативтік жоспарлардан айырмашылығы мақсаттылығында, мазмұнында. Стратегиялық жоспар мәні – белгісіз болашақ және ішкі, сыртқы тұрақты өзгерістер жағдайында, ұтымды мүмкіндіктерді пайдалана жағымсыз құбылыстарын жеңе отырып нақты қойылған мақсатқа жетудің магистралды (басты) даму жолын, қызметтерін және іс-қимылдарын жасау. Осы түсінікте бұл жоспарлау үкімет басқару, атқару органдарының экономиканы реттеу, оның макроэкономикалық, микроэкономикалық тұрақты дамуын қамтамасыз етудегі басты құралдарының бірі десек қателеспейміз.

Стратегиялық жоспарлау тек макродеңгейдегі басты реттеу құралдары болып қоймай, сонымен бірге аймақтар, яғни облыстар деңгейінде де басты басқару, реттеу құралы болып саналады. Себебі облыстар экономикасы жалпы ұлттық экономиканың ажырамас бөлігі.

Он жылдық уақыт аралығына жасалынатын аймақтық стратегиялық жоспарлар болашақ әлеуметтік-экономикалық міндеттерді ұтымды шешуге бағытталады. Бірде бір экономикалық субьектаның құқықтық шеңберіне енбей, экономикалық реттегіштер мен тікелей және жанама ықпалды ұштастыра отырып, барлық субьекталардың іс-қызметтерін ортақ мүддеге бағыштап, белгіленген уақыт аралығындағы мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуге бағытталған. Облыстар шеңберіндегі мұндай стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан төмендегідей бөлімдерден тұрады:

1. Облыстың, қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайының бағалануы;

2. Жоспар кезеңіндегі облыстың миссиясы мен басты даму мақсаты;

3. Экономикалық дамуы;

4. Әлеуметтік дамуы;

5. Күтілетін нәтиже;

Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бағалануы, облыстағы әлеуметтік-экономикалық дамуды сандық, сапалық жағынан талдап, бағалап, оның жалпы мемлекет экономикасындағы рөлі мен үлесін сипаттауы қажет. Осындай талдау, бағалау негізінде облыстың әлеуметтік-экономикалық даму миссиясы мен басты мақсаты анықталынады. Ал миссия мен басты мақсат мемлекеттің стратегиялық даму жолындағы облыс рөлінен анықталынып, тұжырымдалынады.

Басты мақсат – бұл облыстың стратегиялық дамуының негізгі мақсаты. Ол қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың негізінде анықталынып ұзақ мерзімді әлеуметтік-экономикалық даму бағытын білдіреді. Басты мақсаттарды орындау, оларға қол жеткізу үшін әлеуметтік және экономикалық салалар, сфералардағы іс-қызметтер, қимылдар стратегиясы жасалынады.

Экономикалық дамудағы негізгі стратегиялық бағыттарды анықтау үшін облыстың ішкі-сыртқы факторларына талдау жасалынады. Осы талдау негізінде облыс экономикасының басым бағыттары анықталынады. Басым бағыттардың анықталынуы, немесе оны көп тізбектегі басты буынның  белгіленуі барлық мүмкіндіктер мен күштерді осы қызметтерді шешуге шоғырландыруға мүмкіндік береді.

Тұжырымдалған стратегияларды іске асырудағы негізгі талап, ол оның қаржы, тағы басқа мемлекеттік реттеу құралдарымен қамтамасыз етілуі. Сол себепті әрбір стратегияның қаржылық көзі белгіленіп, сол арқылы ол тұжырымдалынуы керек.

Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар ағымдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың талдауына, даму тенденцияларының эксперттік бағалануына, болжамдық есептеулерге негізделіне отырып төмендегідей жағдайларды анықтауға міндетті:

• Болашақ даму мақсаттар мен міндеттер жүйесін;

• Халық шаруашылығының маңызды басым бағыттары мен олардың іске асырылу кезеңдерін;

• Экономика өсуінің мүмкін қарқынын және негізгі макроэкономикалық пропорцияларды;

• Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді;

• Ресурстық күштерді және олардың тиімділігін, пайдалану бағыттарын;

• Сыртқы және ішкі экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын;

• Шаруашылық жүйесіндегі негізгі институционалдық өзгерістерді;

Ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығыз байланысқан төмендегідей 4 үлкен бөлімдерден тұрады:

1. әлеуметтік-экономикалық жағдайдың талдауы;

2. әлеуметтік-экономикалық даму концепциясы;

3. негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер;

4. ұлттық бағдарламалар.

35. Стратегия түсінігіне және стратегиялық басқаруға түсініктеме беріңіз. SWOT-талдау әдісінің мәні мен мақсатын түсіндіріңіз

Көпжылдарданберіәскерибасшыларстратегиятерминінқолданыпкеледі. «Стратегия» гректің — «генералөнері» дегенсөзіненшыққан. «Стратегия» терминіосыуақытқадейінжарыс, бәсекемағынасындақолданылыпкелгенімен, қазіргікездебұлатаукәсіпорынқызметініңжалпыконцепциясынбілдіреді.

Стратегиядегеніміз — мемлекеттің міндетті ісін орындауды және мақсатына жетуді қамтамасыз ететін жан-жақты жоспарлар жиынтығы болып саналады.

Стратегиялық жоспарлау дегеніміз — басшы қабылдаған шешімдермен әрекеттер жиынтығы, сол арқылы мемлекетті (ұйымды) өз мақсатын ажету үшін басшы арнайы стратегияныіздейді.

Стратегиялық жоспарлау мемлекеттің дамуы үшін шешім қабылдауға қажетті құрал болып саналады. Оның басты міндеті — мемлекетте жаңадан енгізілген жоспарларды жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ету.

Стратегиялық жоспарлаудың өзіндік белгілері төмендегідей:

1) стратегияны көпшілік жағдайда жоғарғы басшылар тұжырымдайды, және жасайды, алайда оны жүзеге асыруға басқарудың барлық деңгейлерінің қатысуы көзделеді;

2) стратегиялық жоспар жеке бір ұйымға ғана емес, бүкіл бір мемлекеттің даму болашағы үшін де жасалады;

3) стратегиялық жоспар көлемді зерттеулермен және нақты деректермен негізделуі тиіс;

4) стартегиялық жоспар мемлекеттің айқындылығын, дербестілігін білдіреді;

5) стратегиялық жоспарды жасағанда, ұзақ уақыт бойы тұтастығын сақтаумен қоса, қажет болған жағдайда жетілдіруді және қайта бағыттауды жүзеге асыратындай икемді болуы керек.

СВОТ (ағылшынның SWOT – strength – күш, қуат, weak – әлсіздік, opportunіty – мүмкіндік, threat – қатер) – компанияның (фирманың)  менеджері өзінің қызметін жүзеге асыратын экономикалық жағдайды, сондай-ақ қолдабар (немесе ықтимал) ресурстарды талдау үшін пайдаланатын қысқарған сөз. Ағылшынның “қуат”, “әлсіздік”, “мүмкіндік”, “қатер” (сыртқыортағақатысты) деген мағынаны беретін сөздерінің басқы әріптерінен құралған. Фирманың жай-күйі осы факторларды ескере отырып айқындалады. Сонан соң міндетқойылып, мүмкіндікті пайдаланып, қатерге жол бермеу, қуатты еселеп, әлсіздікті жою жоспарлары жасалады.

SWOT-талдаубарысындатөмендегінәтижелеранықталды:

1. Жағымдыжақтары (Strengths): жарнамалыққызметтіңзаңнамалық, нормативті-құқықтықнегіздеріқалыптасты, жарнамасаясатынмемлекетқолдайдыжәнереттейді, ел тұрғындарының компьютерлік сауаттылығының жоғарылығы және ақпаратты алудың жоғарғы деңгейдеболуы, саяси жарнама билікпен халық арасындағы өзара байланысты орнатады, мемлекеттікБАҚ-тарменқатар, жеке БАҚ-тардыңқалыптасуы, билік орындарымен саяси партиялар, халық саяси нарық қадағдыланды, саяси жарнамалық ақпаратты алудағы және таратудағы мүмкіндіктердің теңдәрежедепайдаланылады, қоғам саяси құндылықтарды байыптықабылдайды, әлеуметтік-саяси реформалардың орындалуы хабарланады, азаматтардың саяси тұрақтылықты күшейту қызығушылығын тудырады, саяси лидерлердің қоғамдағы жоғарғы рөлі көрсетіледі, сайлаунауқаныкезеңіндеэлектораттектұғырнамаментанысыпқанақоймай, олардыңнақтыұстанымдарынұрандарарқылықабылдайды.

2. Жағымсызжақтары (Weaknesses): саясижарнама да манипуляциялық тәсілдерге ерекше мән беріледі, аталған сала бойынша мамандардыңаздығы, заңнамалық құжаттарда саясижарнаматуралытекүгітретіндекөрсетіледі, жарнамадасаясинарықтыңсегментацияпринциптеріне, яғни, географиялық, мінез-құлықтық, демографиялықсебептерінемәнберілмейді, азаматтарсаясижарнаманытексайлауалдыүгіт-насихаткезеңіндетікелейтүрінқабылдайтындықтан, электораларалықкезеңдегіжанама (тікелейемес) әсерінбайқамайды.

3. Мүмкіндіктері (Opportunities): қоғамменмемлекетарасындағыөзарабайланысшарттарынқамтамасызетеді, сәттіорындалыпжатқансаясиреформаларжаңазаңнамалық, нормативті-құқықтықнегізінқалыптастырады, қоғаммүшелерісаясиреформалардыңжүргізілумаңыздылығынтүсінеді, адамгершілікқұндылықтарынүндейді, саясижарнаманыңқолданусалаларынамемлекеттіккөмек, электораттыңсаясимәдениетініңдеңгейінкөтереді.

4. Қатерлері (Threats): жасандысаясиимидждайындалады, саясижарнаманыреттеудегізаңнамалықбазаныңәлсіздігіжөнсізжарнаманы пайдалануға әкеледі, мамандардыдайындаудағытиімдіжүйенің жоқтығы, сайлаунауқаныкезеңінде “лас” технологияларқолданылады.

36. Болжау түсінігінің мәнін ашыңыз және болжаудың сандық әдістеріне түсініктеме бере отырып тізбектеңіз

Болжау – бұл, экономиканың обьективті тәуелділігі мен себеп-салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте, қоғамдық өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре білу.Жоспардың өзіне тән қасиеттері:Біріншіден, жоспарда нақты мәліметтер, өндіріс құрамы мен қызметі, мақсатты тапсырмалары және оларды шешу тәсілдері толығымен жазылады;Екіншіден, экономиканың даму инфрақұрылымын қарастыра отырып, жоспарларда еңбек күші, материялдық және қаржылық ресурстары толығымен көрсетіледі.Үшіншіден, жоспар – бұл нарық субьектілерінің арасындағы келісім жасайтын тиімді құрал және ол қоғамға мемлекеттің экономикалық саясаты туралы ақпарат беру қызметін атқарады.Төртіншіден, экономиканың дамуы үшін жоспарларда экономикалық болжау жасалынады.Болжаудың негізгі принципі – жоспарлық есептің ғылыми негізделуі және нақты шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек. Яғни, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған сай жоспар мен болжамды икемдеу керек.Жоспар жасауда ең бірінші айналысатын саладағы тиімді және ұтымды шешімдерді қарастыру керек. Бұл болашақта әр кәсіпорынның, әр саланың, шаруашылықтың дұрыс дамуына мүмкіндік жасайды. Себепті қалыптау – бүгінгі таңдағы атифметикалық әрі ұжымдық жоғын көздейтін болжамдаудың негізгі сандық әдісі. Ол көбіне ситуациялық жағдайларда қолданылады. Жеке кірістердің деңгейі, демографиялық ауытқулар, кепілдік актілеріндегі басым процент көрсеткіштері, мәселен жаңа жалғызбасты үйлерге сұраныс белгілері. Корелляция тығыз болған сайын болжам жарамдылығы арта түседі, яки жоғарылайды. Толық корялляция (1000) ситуация жағдайында болса, өткен тәуелділік қашан да шын болады. Егерде түрлі-түсті теледидарға деген сұраныс 10%-ға түсіп, ұлттық азық түлік жалпы 4%-ға төмендесе , мұндай жағдайда “Форнинг Гласс” фирмасының Каузалдық моделін өзінің телевизиялық түсініктеріне пайдаланып отырғанын сеніммен айтуға болады.Сандық әдістерді болжамдау барысында қлдануға болады. Ол тек іс-әрекет өткен уақытта анықталған тенденция (негізгі ой) менінде болып, болашақта да жалғасын апса және статистикалық мсенімді тенденция негізінде көрінген әрі тәуелділік жағдайында. Сондай-ақ жетекші сандық модельдерді қалай қолдану керектігін міндетті түрде білуі керек, өйткені тиімді шешімдерден шыққан нәтиженің пайдасы қалып құрауға кеткен шығындардың орнын басу керек.Сандық әдістерге:Интерполяция, моделирования, экстрополяция жатады.Экстрополяцияның өзі: кішкенен квадраттар әдісі, экспаненциялды түзетулер әдісі, орташа тұрақсыз шамалар әдісі болып бөлінеді. Ал моделирования: құрылымдық , матрицалық,жүйелік немесе байланысты болып бөлінеді.

37.Басқарудағы жүйелік тәсілдің мәнін ашыңыз.Басқарудағы жүйелік тәсілдің мәні жалпы негізінен алғанда басқару ретке келтірілген жүйе болып табылады. Яғни аталған ортада әрекет ететін нақты объективтік заңдылығымен сәйкестікке алып келу.Келтірілген тұжырымдамада басқарудың объектісін талдау тәсілі қамтылған.Осының негізнде процестердің мәні жағынан басқару оларға жалпы бірдейлігімен көрінеді.Олар кез келген объектілерге таратылуы мүмкін. Басқарудың және өзін-өзі басқарудың формаларының дамуы күрделі динамикалық жүйелермен байланысты. Процестерді жетілдіруде басқару мақсатқа сәйкес келетін тәуелділік себептерінің маңызы ретінде анықталады. Яғни мақсаттың өзі қаншалықты объективті заңдылықтың негізінде жүзеге асырылады.Басқаруда басқарушы және басқарылатын жүйемен байланысты процесс өте маңызды «басқару» және «себептілік» ұғымдарының арасында біраз ұқсастық бар. Олардың екеуі де адамның қызметін талдауымен байланысты. Алайда бұл түсініктер арасында айырмашылықтар да бар. Себептілік дегеніміз-бұл бір құбылыс басқасын тудыруға іс-әрекет салуы.Алып келетін объективті байланыстардың формасы болып табылады. Ал басқару бұл ретке келтірілген жүйелер. Мысалы: бір жүйе екіншісін тудырылуы мүмкін басқарудың міндетті шартты болып табылмайды. Басқарудың жүйелік тәсілінің мәні басқарылатын объектілер жүйелі ретінде қарастырылады. Жүйелік тәсіл ең алдымен стратегия жасауда маңызды. Ол объектінің тұтыстығын ашады және оның тиімді қызмет жасауды қамтамасыз етеді.Басқарудың жүйелік тәсілінің маңызына құрылымдар мен функцияларына сүйеніп әрекет жасау тән. Құрылым- жүйенің тұтастығын қамтамасыз ететін тұрақты басланыстардың құрылысы орналасуы тәртібі және жиынтығы. Қазіргі социологияда құрылым ұғымы жүйе және ұйым ұғымның ара қатынасы болады. Әлеуметтік менеджментте социологияда қабылданған функция ұғымы пайдаланады.Бұл ең алдымен арнаулы әлеуметтік институт түрде класстардан және жеке тұлғалардағы тұратын мүдделердің ең жоғарғы деңгейіндегі қоғамдық жүйелердің қажеттілігін орындайтын рөл. Осының негізінде функциялар айқын және жасырын түрде бөлінеді. Соңғысы өзін тек уақыттың ағымымен көрсетеді және көп немесе аз мөлшерде осы қызметтің қатысушыларының жарияланған ниет ойлармен айрықшыланады. жүйелік тәсіл- өзгермелі қоршаған орта жағдайында мақсатқа жетуде  ұйым қызметінің адамдар, құрылым, міндеттер және технология секілді элементтер жиынтығы беретін іс-әрекет түрінде қарастырылуы. Жүйелік тәсіл    бысшылардың    ұйымды  өзара  тәуелді  адам  құрылым,  міндет  және  технология  сияқты  элементтердің  жиынтығынан    тұратындығы  және  олардың   сыртқы  ортаның  өзгермелі    жағдайында  әртүрлі    мақсатқа  жетуге  болатындығы    түрінде  қарастырғанды  ұйғарады . Жүйелі  тәсіл – бұл  басқару  объектісін  жүйе  реітнде  зерттеуге  негізделген    ғылыми  танып  білу  және   әлеуметтік  тәжірибе  әдістемелінің  бағыты.  Бұл  тәсіл  басқару  объектісінің  жағдлайына  және  серпіндігіне  ықпалын  тигізетін  барлық  негізгі  факторларды  ескере  отырып  жүргізетін  кешенді  зерттеуге  негізделген. Басқарудағы  жүйелі  тәсілдің  маңызды  бір  белгісі  жүйелі  талдау,  ол  күрделі  басқару  шешімді   дайындауда  және  дәлелдеуде  пайдаланылатын   әдістемелік құралдардың   жиынтығынан  тұратындығының  көрсетеді.  Жүйелі  талдау  декомпозиция  жүйесіне  негізделген,  яғни  оны  құрайтын  элементтерге  бөлуді,  олардың  әрқайсысын  және    өзара  байланысын  зерттеуді, осы  элементтердің  түгелдей    жүйенің  жай  жағдайына    және  іс-қимылына  көрсететін  ықпалын  анықтауды  қажет етеді.  Сөйтіп  жүйелң  талдаудың  көмегі  арқылы  күрделі  зерттеу  объектісі   оқып  білуге  қажетті    қол  жетерлік  қарапайым  элементтерден  құралған  жиынтықтан  тұратындығы  көрсетіледі. Жүйелі  тәсілді  және  талдауды  пайдаланудың  сферасын  кеңейту  бағдарламалы – мақсатты  басқаруды  таратумен  байланысты, ал  оның  мәні  мақсатты  айқын  анықтаудан,  қойылған  мақсатқа  кеңтайлы   жетудің  бағдарламасыне  жасаудан,  оны  жүзеге  асыру  үшін   қажетті  ресурстарды  бөлуден  және  бағдарламаны  орывндау  жұмысына    басшылық  ететін  ұйымдарды   қалыптастырудан  тұрады.