38) Жоңғар мемлекетінің құрылуы. Қазақ-жоңғар соғысының басталуы.

Жоңғарлар Жүңғоның деректерінде батыс моңғолдар д.а.Олар тегінде батыс Моңғолияны мекен еткен ойраттар еді. Ойраттар туралы тұңғыш мәлімет 1204ж бастап тарихи деректерде көріне бастайды. 1206ж Моңғолияда құрылған Шыңғысхан әскерлерінің сол қанатына қосылды. Сол қанат моңғол тілінде «жоңғар» д.а. Моңғолдардың Қалқа тайпасынан жеңілген ойрат тайпалары өздерінің бұрыңғы өріс қоныстарынан айрылып, топ-топ болып қоныс аударуға мәжбүр болды. Олар бірте-бірте қазақ даласына және Моғолстан терр-ғы Жетісу өңіріне ене бастады. Алғашқы шабуылдырында сәтсіздікке ұшырап, Қ.Х. жеңілген ойрат тайпаларының бір бөлігі 16ғ Қ.Х. бағынып, тәуелді болды. Қазақ-жоңғар қатынасы кейде шиеленісіп, қан төгіс соғыстарға ұласып, кейде бәсендеп, уақытша келісімге келіп 120ж созылды.

1635ж Батыс Моңғолияда Жоңғар мемлекеті құрылды.Негізін салушы-Батур Қонтәжі.Оның (1635-1653ж) тұсында қазақ-жоңғар қатынасы мейлінше шиеленісті. Бұл кезде жоңғар феодалдары Қ.Х.-на 3 рет шапқыншылық жорық жасады, Қ.Х. мен Жоңғарлар ортасынд 3 рет қанды соғыс болды:

1635ж-Жәңгір қолға түсіп қалады, бірақ тез арада құтылады.

1642-43ж қазақтар жеңеді.

1652-53ж жоңғарлар жеңеді, себебі орыстардан зеңбіректер сатып алады.

39) 18Ғ і жартысындағы орыс-қазақ қарым-қатынасы.

Кіші жүз Ресей империясына қосыла бастағанда Әбілқайыр бірнеше мақсатты көздеді:

1.Ресей империясына арқа сүйеп жоңғар шабуылына тойтарыс беру.

2.Башқұрттың қазақ жеріне шабуылын тоқтату.

3.Қазақ еліндегі билік жолындағы қарсыласын жықтыру, хан тағына отыру.

4.Еділ мен Жайық бойындағы мал жайылуын реттеу.

5.Батыс пен шығыс керуен жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Әбілқайырдңың орыс үкіметіне ниет аударуы қазақ ауылдарының шаруашылық даму мұқтаждықтарына да байланысты. Оның ресейден тағы бір күткені қазақ жері арқылы шығысқа, шығыстан батысқа, Ресей және басқа елдерге өтетін керуен жолдарының қауіпсіздігін қалпына келтіру болды. Кезінде Тәуке ханның Сібір генерал-губернаторы М.П.Гагаринге көмек сұрап жіберген елшіге Ресейдің Швециямен соғысып жатқаны үшін жауапсыз қалған еді. Ал бұл кензде Ресей империясы Қазақстан жеріне біртіндеп ене бастаған еді. Патша үкіметі Ертіс өзені бойына әскери бекіністерді көптеп сала бастады. 1716ж Омбы-Жәміш, 1717ж Железинский, 1718ж Семей, 1720ж Өскемен, Каряков бекіністері салынды. 1731ж 30 ақпанда Әбілқайыр хан жіберген елшілік Петербургке әйел патша Анна Ионовнаға Кіші жүзді Ресей будандығына қабылдау туралы өтініш тапсырды. Бұл ұсынысты А.Ионовна қабыл алды. А.Ионовна Әбілқайырдан ант алу үшін Кіші жүзге А.И.Тевкелев бастаған елшілерді жіберді. Әбілқайырдың тобына және саясатына Бөгенбай басыр қарсы болды. 1731 ж 10 қазанда Әбілқайыр хан және Кіші жүздің 27 старшыны Ресей будандығын қабылдау туралы ант береді. Бұл жағдай Ресей империясының қазақ жерін отарлауының басы болды. Жылдан-жылға Ресей мемлекеті отарлау саясатын үдете берді. 1734ж Кирилов бастаған экспедиуия табиғат байлығын зеттеу, сауданы ұлғайту, Сырдария бойына бекіністер салу және өз бекінісін тұрғызу сияқты мақсатпен қазақ жеріне келді. 1735ж Орынбор бекінісі салынды. 1737ж патша үкіметі башқұрт халқының көтерілісін бүшін Кіші жүз әскерін пайдаланды. Ресейдің құрамына қосылғанымен Кіші жүздің жағдайы ауыр болды. Ертіс пен Объ өзенң аралығында көптеп бекіністер тұрғызылды. Бұл бекіністерді қазақ халқы өздеріне жоңғарлармен күресте қорғаныс болады деп сеніп, Ресей мемлекетіне қарсылық білдірмеді. 1738ж Орынборға Әбілқайыр бастаған Кіші жүздің 25 старшыны, Орта жүздің 27 старшыны патша үкіметіне адал боламыз деп тағы да ант берді. Олардың антын Орынбор коммисиясының басшысы В.Н.Татешов қабылдады. 1740ж қазақ ханы Әбілмамбет, Абылай хан жағдайға байланысты Ресей билігін мойындағанымен іс жүзінде патша үкіметіне бағынбады. Олар бұл жолға жоңғар шабуыланан қорғану үшін барған еді. 1741-1742ж Қалдан-Серен бастаған жоңғар әскерлері қазақ жеріне тағы да шабуыл жасап, зор шығынға ұшыратты. 1742ж Ресей сенаты Кіші жүз қазақтарын жоңғарлардан қорғау туралы шешім шығарды. Осы жолы Орынбор коммисия басшысы Неплюев қонтайшы Қалдан-Серенге Кіші жіне Орта жүз қазақтарына тиіспеуді ескертті. Ресей мемлекеті қазақ жерін толығымен отарлау мақсатында қазақстанның солт-шығысында әскери бекіністерді көптеп сала бастады. Мысалы, Ертіс өзені бойында 30 әскери корпус салады. Сонымен қатар ресей үкіметң Әбілқайырдың билігін таратып, Кіші жүзді толығымен отарлау саясатын алдына қойды. Осыған байланысты Ресей билеушілерімен Әбілқайырдың арасындағы байланыс біртіндеп салқындай бастады. 1748ж Орынбор бекінісінде Әбілқайыр А.И.Тевкелевпен кездеседі. Сол жолы Орынбол бекінісінен қайтып келе жатқан Әбілқайырды жекпе-жекте Барақ сұлтан өлтірді.