3.2 Некелесу түрлері

XX ғасырдың басында бүкіл қазақ халқына тән болған некелесудің ең негізгі түрі - қалыңдықты қалыңмал төлеп сатып алуға негізделген құдалық арқылы неке құру болды. Мұнымен бірге алғашқы қауымдық қоғамда үстемдік еткен топтық некенің қалдығы ретінде қазақ арасыңда әмеңгерлік (левират) және балдыз алу (сорорат) ғұрыптары бойынша неке құру әдеті де өте жақсы сақталып келді. Әр түрлі жағдайларға байланысты ел арасында қыз-келіншектерді алып қашып некелесу әдеті де болды. Бірақ бұл әдет XX ғ. басында құдалық арқылы неке құру ғұрпымен тығыз байланысты болды. Олай дейтініміз, кей уақытта құдалық арқылы некелесу тәртібі алып қашумен аяқталса, енді бірде алып қашу арқылы некелесу міндетті түрде құдалық ғұрпымен қалың төлеу арқылы бітетін.

Қазақ арасында, сирек болса да — XX ғ. басында кездесіп тұратын некелесу түрінің бірі — туған-туысы жоқ, қалың төлеуге шамасы келмейтін жалғыз басты жарлы жігіттер қыз әкесіне қалың орнына күшін сатып, белгілі мөлшерде қызмет істеу немесе қыз әкесінің ер балалары болмаған жағдайда — қолына күшік күйеу болып кіру арқылы неке құру болды. XIX ғ бірінші жартысына дейін әр түрлі жаугершілік уақиғаларға байланысты тұтқын боп қолға түскен қыз-келіншектерді жауынгерлер өзара бөлісіп немесе сауға ретінде сұрап алып некелесу түрі де болған.

Патриархалды құлдықтың жойылмай тұрған кезінде қарауындағы күңге үйлену әдеті де кездескен. Көбінесе алғашқы уақытта күңге ресми түрде үйленбей, тек көңілдес болып жүретін. Мұны қазақ күңге "аяқ салу" деп атаған. Аяқ салудың нәтижесінде күң балалы болса, ауқатты адамдар оны бөлек үй етіп, тоқалы ретінде заңдастыратын. Осындай күңнен туып, өз алдына терезесі тең ел болған ата ұрпақтары, тіпті үлкен рулар да аз емес.

Кісі өліміне байланысты екі елдің арасында дау-шарды кейбір билер қалыңсыз қыз берумен бітіретін. Құн орнына берілген қыз, міндетті түрде барлық жасауымен құн қуушыға ұзатылатын.

Енді жоғарыда айтылған неке құру түрлеріне жеке-жеке тоқталайық. Қалындықты қалыңмал төлеп сатып алуға байланысты құдалық арқылы некелесудің өзі оны жан-жақты қарап, сан алуан сипаттарын еске ала отырып, оның мәнін толық талдауды қажет етеді. Құдалық деген сөздің өзі некелесудің бұл түрінің тек ата, әке не басқа туыстар еркіне байланысты, тіпті күйеу өз тізгінін өзі алған адам болған күннің өзінде, оның атынан сөйлейтін кісі тарапынан жүргізілетіндігін көрсетеді.

Әр әке өзінің шама-шарқына қарай, мүмкіндігінше өзіне теңдес адамды таңдайды. "Бай — бастас, батыр — білектес, би — құлақтас" деген халық даналығы тегін айтылмаған. Алайда құда болудың бірнеше жолы, тәртібі болады. Кейде тағдырлары ұштасып достасқан екі адамның әйелдері екіқабат болса, олар босанбай тұрып — кімде ұл, кімде қыз боларын білмей-ақ — ниет қосып құда болатын. Мұны "бел құда" дейді. Әдетте бел құдалар қалың алыспайтын. Қазақ арасында кең тараған аңыз "Қозы Көрпеш—Баян сұлу" жырындағы Қарабай мен Сарыбайдың тумаған балаларын атастырып серттесуі осы бел құдалықтың анық айғағы: Оңда:

Алланың әміріне көніселік, Көздің қыры түскенін көріселік. Ұл туар да, қыз туар заман болса, Уағдамен қалыңсыз беріселік, — деп уәделескен. Мұндай құдалықтың шарты екеуінің әйелі босанған уақытта бірі ұл, бірі қыз боп туса, екеуін қалыңсыз үйлеңдіру, ал екеуі де бір жыныстан болса, екеуін дос етіп, әкелерінің достығын әрі жалғастыра беру болатын. Қазақ арасында ежелден келе жатқан құдалық түрінің бірі - бесікте жатқан екі нәрестені атастырып қою. Мұндай құдалықты "бесік құда" дейді. Балалары шыр етіп жерге түсісімен қыз айттырып, құда түсу — негізінен ерекше бір мақсатты көздеген әкелердің ісі. Кейбіреулер келешекте ісі түсетін адаммен жақындасуды көздесе, енді біреулері (әсіресе дәулеті шағын орта шаруалар) бесіктегі балалары ер жеткенше қысылып қымтырылмай қалыңмалды біртіңдеп төлеуді көксейді. Қыз әкесінің де өз есебі өзінде болады. Біреулері қызы үшін ерте алынатын қалыңмалдың өсімін пайдалану мен ол малды өз тарапынан керегіне ұстауды, тіпті ер баласына айттырған қыз үшін қалыңға беруді ойласа, енді біреулер шағын дәулетін төгіп-шашпай, асықпай жасау жасап, уақыты келгеңде баласын дұрыстап ұзату қамын ойлайтын. Төңкеріске дейінгі қазақ жұртшылығының басым көпшілігі орта шаруа болғандықтан, қазақ арасында балаларын жастай айттырысу жиі кездесетін.

Қалыңмалды қай уақытта болсын өте қысылмай өтеуге мүмкіндігі бар ауқатты адамдар, әсіресе мың айдаған белгілі байлар төтенше жағдайға байланысты болмаса, бесіктегі балаларын атастырып, құда болуды құптамайтын. Өйткені ірі байлар құда мәселесіңде ел арасындағы рулық талас-тартыс, билік, ықпал, сән-салтанат, байлық т.б. жағдайларды ескеріп, құдалықты өздерінің ерекше мақсатына сай пайдаланатын. Әсіресе екі жақтың да көбірек ойластыратын жайы - құдаларының мол байлығы мен қалыптасқан шаруашылығы болуы еді. Өйткені мұндай мүмкіндік жастардың тұрмыс жағдайына, өміріне айтарлықтай әсер ететіні сөзсіз. Ендеше, мұның өзі әркімнің сана-сезімін, оның тұрмыс жағдайы, болмысы билейді деген материалистік қағиданың қазақ арасындағы тікелей көрінісі іспеттес.

Бесік құда тек қазақ халқына ғана тән нәрсе емес. Оның Орта Азия халықтарының көбінде болатындығын Н.А.Кисляков атап көрсеткен. Қай халықта болмасын бесік құда болудың мәні мен мақсаты жоғарыдағы қазақтар арасындағы бесік құдалықтың мазмұнымен түгелдей үйлеседі. Кисляковтың айтуынша, мұндай құдалар шамасынша бір-біріне сый-құрмет көрсетіп, кейде балаларының көйлектерінің етегіне ішек салып, олардың бірінің күйеу, екіншісінің қалыңдық болғанын әйгілеген. Мұндай құдалар арасында қалыңмал мөлшері де кейде шағындау болған. Сайып келгенде, бесіктегі нәрестелерді атастыру әдетінің тұп тамыры өте көне замандарға, яғни аналық дәуірге кететін тәрізді. Ана үстемдігі дәуірінде бір аналық рудың ұлдары туысымен екінші аналық рудың қыздарының күйеулері болып саналса, соңғы екінші рудың ұлдарының үшінші рудың қыздарының күйеулері болып саналатын неке түрін Л.Я.Штернберг ортодоксалды неке деп атаған. Сөйтіп ортодоксалды неке топты некеден дара некеге өту кезеңімен тығыз байланысты болған.

Бесік құдалықтың ортодоксалды некемен ұштасатындығын гиляктар арасындағы деректер негізіне сүйене отырып, Л.Я.Штернберг "әрбір ұл тапқан әйел босанысымен қызы бар туысына балаларды атастыру керек екенін дереу өтініп, құда түсетін де, олардың білектеріне иттің жүнінен иірілген жіп байлайтын" (28-6) дейді. Қазақ арасындағы бесік құдалығы сонау аналық ру кезінде пайда болғанмен, патриархалды отбасының үстемдік еткен кезінде алғашқы мәнін өзгерткенін, қалың төлеп некелесу ісіне өзінше әсер ететін ғұрыпқа айналғандығын В.В. Востров та атап өткен.

Ел қорғаны болған ер-азаматтар, ел еркесі аталған сал мен сері, ақындар қалыңдықты өздері таңдаған Құда түсу қалыңдық таңдаудан кейін жүргізілетін. Бұдан қазақ арасында әрдайым ер азаматқа қалындық тандауда ерік беріле берді деген ұғым шықпайды. Кейде қатыгез әке өз үкімін жүргізіп, дегенін істейді. Бұған аты шулы "Қыз Жібек" жырындағы Базарбай сияқты феодалдың баласы Төлегенге жасаған қаталдығы айғақ.

Жігітке қалындық тандауда ата-ананың жанашыр жақын туыстары көмектесетін. Қыз таңдаушылар қыздың жағымды, жағымсыз жақтарымен түгелдей танысатын.

Қыз таңдау аяқталған соң, күйеу жағы қыз әкесіне құда түсіп, қалыңмалын түгел төлеп, әдет-ғұрып бойынша толып жатқан алыс-берістер, жол-жобалар, орын-орнымен екі жағынан бірдей орындалған соң, қыз аулында ұзату, күйеу аулында келін түсіру тойы жасалып, құдалық арқылы неке құру түрі аяқталады.

Құда түсу арқылы некелесудің бұдан өзге де түрі болады. Оған, ең алдымен, қарсы құда болу әдетін жатқызу керек.

Некелесудің көне түрінің бірі — қызды алып қашып үйлену. Төңкеріске дейін қазақтар арасында бұл әдет болғанмен, өзінің алғашқы мәнін жойған. Қазақ арасында қыз алып қашудың ең көп кездесетін түрі - өзінің айттырылған заңды қалыңдығын алып қашу. Күйеу жағын мұндай іске мәжбүр ететін әр түрлі себептер болады: қыз әкесі құдасына не күйеу баласына көңілі толмай, немесе өзіне пайдалы басқа адаммен құдандалы болып, оны өз мүддесіне сай пайдаланғысы келеді. Мұндай жағдайларда әр түрлі сылтаулармен алғашқы құдасына қыз ұзату мерзімін соза береді. Тіпті қалыңмалдың түгелдей төленгеніне, немесе оның негізгі бөлігінің берілгендігіне де қарамай, қызын "әлі жас" деген сылтаумен дәйекті жауап бермей, кешеуілдете береді. Бата бұзуға дейін баратын қыз әкесінің мұндай жат ойын сезген жігіт жағы да бірнеше рет кісі салып, алдынан өткеннен кейін қалыңдықты алып қашу шарасын қарастырады. Мұндайда қыз әкесі де қамсыз болмайды. Сондықтан қалындықты алып қашудың ең тиімді жағын ойластырады.

Егер қыз әкесі алғашқы құдасының кедейлігін менсінбей, қызын байлығына, мансабына қызығып жасы үлкен шалға немесе "аузы қисық болса да, бай баласы сөйлесін" дегендей, әкесі бай кемтарға, кейде тіпті тоқалдыққа бергісі келгенде, оң-солын танып қалған қыз бұған көнгісі келмейді, шамасынша қарсылығын білдіреді. Мұндай жағдайда алғашқы атастырған қайын жұртының алып қашуына жеңілдеу болады.

Егер алғашқы айттырған жеріне қалындықтың да барғысы келмейтіндігіне көзі жеткен күйеу жағы қалыңмалы төленіп не жартылай беріліп қойса, мүмкіндігі болса зорлықпен болмаса қапысын тауып ұрлап әкетуге дейін барады. Мұндайда күйеу жағы тегеуірінді ел болса — батыл келеді. Қызды еріксіз әкеткен жағдайда күйеудің өз ауылына тікелей апармай, басқа жерге бой тасалай тұрып, уақиғаның барысына қарай іс істейді. Қыз әкесі қандай мықты болғанмен, әдет-ғұрып алдында өзінің шеттігін сезіп, аса батыл қимылға бармайды да. Оған қосымша қалындықтың қалыңмалын төлеп, енді керек болған жағдайда тартып әкету осал ел мен дәрменсіз күйеудің қолынан келмейді. Мұндай істі өзіне сенген, тәуекелге бел байлаған намысқой ауыл адамдары ғана істейді. Олар әрдайым болған іске бекем болуға түйінеді.

Құда түсу салты бойынша құйрық-бауыр жесіп, ақ бата жасалып, қалыңмал түгелдей немесе жартылай төленіп қойған жағдайда өз қалындығын алып қашудың қандайы болсын кешірілмес күнә емес. Дегенмен мұндай жағдайда қалындықты алып қашқан күйеуге әр түрлі мөлшерде айып кесіледі. Қалыңдықтың келісуімен әкетсе және әкетер алдында құда алдынан бірнеше рет өтіп, қалындықты беру туралы өтініш болса, айып мөлшері мықтағанда ат-тоннан аспайды. Ал мұндай ескерту болмаса, оған қосымша қыз төркіні әлді жер болса, айып мөлшері бір тоғыздан үш тоғызға дейін барады. Кейде намысқой қыз әкесі қызын қайтарып алып, тез арада тойын жасап, жасауымен қолынан да береді. Көбінесе қалындығын алып қашқан күйеу жағы айыбын мойындап, қыз әкесінің алдына келсе болды, әдет-ғұрып бойы заңдылық пішінге келетін. Сайып келгенде, өз қалындығын алып қашу, әсіресе қалыңмалы төленген соң бата бұзғаңдық болып табылмайды.

Енді қыз алып қашудың жоғарыда айтылғаннан басқа түріне тоқталайық. Біреудің айттырып қойған, керек десеңіз, қалыңмалы да төленген қалыңдығын алып қашу да қазақ арасында кездесіп тұратын. Мұндай уақиғалар қандай жағдайларға байланысты болатындығына келсек: бірінішіден ер жеткен сұлу қыздар әрқашан ел ішіндегі еті тірі өнерлі жастардың назарын аударатындығы заңды. Ал қазақ дәстүрінде балаларын жастайынан атастырып қоятындығын еске алсақ, көркімен де, өнерімен де талай жанды тамсандыратын сұлу қыздардың бой жетіп қалған кезде басы босы некен-саяқ кездесетіндігіне күмәндануға болмайды. Мұндайда ер жеткен қыздар өз бойына тең санаған болашақ күйеуіне бар үмітін артып, сонымен бақыт табуды армандайтын. Ал еңді көрікті бойжеткеннің барар жері де, болашақ күйеуі де ойлаған жерден шықпаса ше? Тек қалыңмалын жыға беріп, сұлуды құшпақ болып жүрген жасы келген сасық бай не өнерсіз ез, яки кемтар болса не істемек? Міне, осындай жағдайда ақ батаны аттап, сүйгенімен қашып кететін. Намысқа шамданған жесір иесі қыз алып қашқан жігіт ауылын шауып, жесірін тартып әкетумен бірге, мал-мүлкін, тіпті сол ауылдың басқа қыздарын қоса әкету сияқты зорлық жасалатын да, ел арасында бітпейтін барымта, шабыс басталатын. Нәтижесінде бүкіл қауым жазықсыз жапа шегіп, күйзелушілікке ұшырайтын.

Кейде мұндай шапқыншылық қаупін болдырмау үшін кейбір қатыгез билер бірін-бірі сүйген екі жасты қорғай алмай, намыс кегі кернеген даугер жағына ұстап беріп, аяғы өкінішті өліммен бітетін. Бұған мысал ретінде "Еңлік-Кебек" трагедиясын келтірейік.

Ал енді екі жақ сөзге келіп, билер алдына жүгініске баратындай жағдай туа қалса, қыз жағы мен алып қашушы жігіт жағы кінәлі болып есептелетін де, даудың қаңдай ауыр салмағына болсын көнетін. Сондықтан көпшілік жағдайда бітім шартына жесір иесінің талабы мен ықпалы әсер ететін. Мәселе насырға шаппай, үш ел келісімге келсе, күйеу алып қашқан қызды өзінде қалдырып, оның бұрынғы айттырған күйеуіне қалыңмалын қайтарумен бірге, бір қызды айып ретінде беретін немесе қыз орнына қалың мөлшерін төлейтін. Сонда қыз алып қашушы жақ екі қалың беретін боп шығады. Кейде екі қалың орнына екі қыз беріп (бұрынырақта) құтылатын. Ал қалыңдықты қайтарғысы келсе, айыбына бір қыз не оның төлеуі ретінде қалың беретін. Қыз әкесі айыпты болмаған жағдайда, қыз алып қашушы оған да айыбын беретін қыз әкесі алып қашушымен үңдес болса, бұрынғы құдасына қалыңын қайтарып, өз тарапынан айыбын төлеуге не басқа қызын беруге ерікті болатын. Қыз алып қашқан жігітке жоғарыда айтылғандай ауыр айып төлеу ертеректе болатын. XIX ғ. екінші жартысында қазақ арасына Россия ықпалының күшеюі нәтижесінде қызды қайтарса, 1—3 тоғызға дейін айып берумен бітетін, ал қызды қайтармаса, айыпқа қоса бір қалың беріп құтылатын. Ал жесір үшін кезек шабысуға тыйым салынды

Ел ішінде байлығына масаттанып, өзінен әлсізге зорлық қылуды мақтан ететін есер жуандар жоқ нәрсені сылтау етіп біреудің айттырып қойған оң жақтағы қалыңдығын күшпен тартып әкетуден немесе қапысын тауып еріксіз ұрлап әкетуден тайынбайтын. Мұндай зорлыққа қалындық қарсы болған жағдайда, қыз төркіні күйеу жағы бірігіп қалындықты айыбымен қайтаруды талап ететін. Келіске көнбеген жағдайда шауып алуға дейін баратын. Шапқыншылық қаупінен сескеніп, қалыңдықты қайтаруға мәжбүр болған жағдайда әдет-ғұрыпты бұзғаны үшін міндетті түрде қалындық иесіне айып төлейді Қалындықтың зорлық жасаушы жағынан зәбір көргендігі анықталса, айып мөлшері анағұрлым артық болады. Кейде тіпті қалың-мал құнына теңеледі. Әрине, мұның бәрі қыз төркіні мен қайын жұртының тегеурінділігіне байланысты. Кейде қалындықты еріксіз әкеткен зорлықшыл елдің мерейі үстем болып, қыздың қалыңмалына қосып, азынаулақ айыппен шектелетін жағдай да болады. Мұндай жуан атаның зорлығына тап болған кезде, қыздар оларға еріксіз пенде болып, тағдыр азабына көндігетін.

Сөйтіп, біреудің айттырып қойған қалыңдығын оның келісімімен бе жоқ еріксіз бе — әйтеуір алып қашудың қайсысы болсын, үш ел арасында араздықты үдетіп, өзара барымталасуды күшейтетін. Осыған байланысты ел арасындағы даушар көпке дейін тоқталмайтын. Ал енді ешкімге айттырылмаған басы бос бойжеткен қызды алып қашу - өз алдына назар аударарлық мәселе. Басы бос қызды алып қашу да әр түрлі жағдайларға байланысты болатын. Мұндай жағдай, көбінесе, бірін-бірі сүйген жастар арасында кездесетін. Өйткені қалыңмалды ойдағыдай төлеуге шамасы келмейтін жігіттерге өз қолынан қызын беруге қыз әкесі әрдайым қарсы болатын да, құдалықтан ат-тонын ала қашатын. Мұндайда бір-бірін ұнатқан жастар өз беттерімен қосылуға серттесіп, қыз ешкімге білдірмей уәделі жерге баратын да, жігіт сенімді жоддастарымен келіп алып қашатын. Әке-шешесінің рұқсатынсыз қашқан қызды жігіт бірден өз ауылына апармай, басқа жақтағы сыр сақтарлықтай немесе құдандалы елдерге апарып, келіссөз аяқталғанша бой тасалай тұратын. Кей уақытта қуғыншының келмейтіндігіне көзі жеткен іргелі ауыл өз еркімен келген келінді бірден-ақ ауылына түсіріп, тойын да жасата беретін. Қайткен күнде де мұндай жағдайдың көпшілігі жастардың ықыласын бұзбай, екі жақтың үйлесуімен аяқталатын. Мұндайда қыз түскен жеріңде қалып, ол үшін қалыңмал, түйе бастатқан тоғыз не қалың мөлшеріне тең айып беріп, қыз әкесінің оң батасын алатын. Қызының өз еркімен кеткеніне кезі жеткен ата-ана әменде "бетінен жарышқасын" деп шүкіршілік етіп, баласының бақытты болуына тілектерін білдіретін. Ал қалың мен айыбын алған соң, қызының жасауын беріп, қолынан ресми түрде ұзататын. Бұдан кейін жігіт әкесі келін түсіру тойын жасап, құдаларын шақырып, әр түрлі әдет-ырымдарын жасайтын, құдалар арасындағы алыс-беріс, қарым-қатынас әдеттегідей қалпына түсіп, өмір көші әрі қарай жылжи беретін.

Қыз алып қашудың бұл түрі қайсыбір уақытта керісінше аяқталады. Қыз төркіні тегеурінді ел болған жағдайда, қызының өз еркімен кеткендігіне қарамай, алып қашушы елді шауып-жаншып, қыздарын тартып әкететін жағдай да болып тұратын. Мәселен, өткен ғасырдың 70-жылдарында Қапал уезінің байы Тәнекенің Мана дейтін сұлу қызын оның келісімі бойынша Аякөз маңының байы Тілеулі алып қашады Тәнеке дереу Тілеулі ауылын шауып, қызын тартып алады. Кеп шығынға ұшыраған Тілеулі Тәнекеге кісі салып құдалық сөйлеседі. Қызының бөтен елге барып қайтқандығын ескергендіктен ғана Тәнеке Тілеуліден 100 түйе қалың мал алып, Мананы қолынан қайта берген.

Махаббаты үйлескен екі жастың ата-аналарының құда түсіп, қыз беріп, келін түсіруге шамасы келмейтіндей жағдайда екі жағы астыртын келісіп, жігіт жағы жасырын алып қашқан болады да, қыз төркіні білмей қалған болып, қолдарынан аттандырып жібереді. Мұндай жағдайда құдалар арасында ешқандай келіспеушілік қаупі болмайды. Келін түсірген ауыл өз шамасынша той жасайды. Кешікпей қыз әкесіне кісілер жіберіледі. Әдетте одан кешірім сұралып, айып төленеді. Әр түрлі жол, жоралғы екі жағынан да әдеттегісінше орындала береді.

Кейбір мықты ауылдың жігіттері қызбен аддын ала келіспей-ақ алып қашатын жағдайы да қазақ арасында кездесіп тұратын. Еріксіз әкелінген қызды алдап-сулап сөзге көндіріп, беделді адамдар бастаған елшілер жіберіліп, айыбы мен қалыңмалын төлеуге әзір екендігін білдіретін. Мұның айыбы ауырлау болғандықтан, қыз төркіні айыбы мен қалыңмалын толық етіп алуға тырысатын. "Тас түскен жеріне ауыр" дегендей, еріксіз болса да, қыз барып қалған соң қайтып әкетуді ар көріп, көбінесе ризашылығын беретін. Ал қыздың өзі көбінесе, екі ел арасында даушар басталып, билер алдына жүгінісетін де, кінәлыға айып кесіп, қызды үйіне қайтаратын. Мұндай жағдай сирек кездесетін, оның өзінде қызды алмақшы болған адам кемтар не тым кәрі болса, немесе бірнеше әйел үстіне тоқалдыққа алмақ болса, ақыл тоқтатқан батыл қыздар ғана мұндай қорлыққа ешқашан мойынсұнбайтын. Көпшілік жағдайда бұйығы өскен жас қыздар ғана көндіге беретін. Бұдан кейінгі әңгіме тек төркінімен келісуде қалатын. Қызы көнген жағдайда, төркіні теріс кетпейтін. Алда-жалда қыз төркіні мен күйеу арасында шыққан дау қалыңмалдың не жасаудың толық берілмеуі төңірегінде ғана болатын. Ал қызды қайырып алу деген атымен күн тәртібіне қойылмайтын "Қайыра шапқан жау жаман, қайтып келген қыз жаман" деген мақал тегін айтылмаса керек.

Қазақ арасында неке құрудың бір түрі — ертеректе көрші халықтармен жиі болып тұрған соғыстар мен шабыстарда қолға түскен тұтқын қыз, келіншектерге үйлену болып табылады. Феодалдық қоғам қатынастарының үстем болған кезінде қазақ хандары мен билерінің мүддесіне сай қалмақ, қырғыз, өзбек, түркмен, қарақалпақ және башқұрт халықтарымен болған әр түрлі шайқастардың нәтижесінде қолға түскен тұтқын қыз, келіншектерді, ең алдымен, соғысқа қатысқан батырлар бөлісетін де, одан қалғандарын ел шетіне кірер-кірместе алдынан сауғалап шыққан туыстары алатын. Сөйтіп, тұтқынға түсіп батырлар үлесіне тегін тиген жас қыздар мен келіншектер неке құратын болса, мосқал тартқандарының күні күңдікте өтетін.

Жаугершілікте пенде болып қолға түскен Орта Азия халықтарын былай қойғанда діні, тілі, әдет-ғұрпы, салт-санасы бөлек қалмақ қыздарының қазаққа сіңісіп кеткендері туралы қазақ арасында аңыз-әңгімелер өте жиі кездеседі. Аңыздар бойынша кей уақытта қолға түскен тұтқын сұлуға көптеген батырлар таласып, өздерінің қолбасшыларының алдына баратын, енді бірде қыздардың өздеріне таңдау беретін. Мәселен, "Бөгенбай батыр" жырында немесе С.Сейфуллиннің "Көкшетау" поэмасында қолға түскен қыз-келіншектерді бөлісу мәселесінде олардың кейбіреулеріне таңдау беретіндігі сөз болады. Орта Азия және Қазақстан жеріндегі халықтар арасындағы феодалдық шапқыншылықтардың келе-келе сиреуіне байланысты, біртіндеп қолға түскен тұтқын қыз-келіншектермен неке құру түрі де сиреді, бара-бара мүлдем жойылды. Әсіресе XVII ғ. ортасында жоңғар мемлекетінің күйреуіне және Қазақстан жерінде Россия үстемдігінің орнауына байланысты феодалдық соғыстардың тыйылуы тұтқындарға үйлену мүмкіндігін келе-келе жойды.

Ата-анадан ерте қалып, жетімшіліктің, жоқшылықтың зардабын басынан өткізген жарлы жігіт ес білісімен өз еңбегімен күн көруге кіріседі. Мұндай адамдардың әдетте қалыңмал беріп әйел алуға, өз бетімен үй болуға көбінесе мүмкіндігі болмайды. Сондықтан олар көп жыл бойы жалға жүріп, үйлену үшін мал табуға кіріседі. Кейде олар қызы бар, ұлы жоқ адамдарға бірнеше жыл қалыңмал үшін қызмет істеп, қызын алатын. Мұндайлар көбінесе қайын атасының қолына кіріп, қызына үйленетін, оларды "күшік күйеу" деген. Мұндай ат қою тегін емес.

Өз елінде жанашыр жақыны жоқ жарлы жігіттер бөтен елде кәсіп қуып жүріп, үйленіп, қайын жұртында қалып қойса, оны кірме күйеу деп атандыратын. Бірақ барлық шаруашылығы қайын атасының шаруашылығынан бөлек болатын.

Сөйтіп, қазақ арасында кездесетін күшік күйеу де, кірме күйеу де негізінен жетімдік, жалғыздықтың нәтижесінде болатын. Қайын жұртында қалып, өз алдына ел болып, кейін сол рудың бір атасы болып сіңісіп кететін жағдай да жиі болған. Мәселен, Найман тайпасының ішіңдегі қаракерей руының бір үлкен атасы Байжігіт деп аталады Байжігіт ұрпағы Тарбағатай, Зайсан атырабында мекендейді. Аңыз бойынша Байжігіттің әкесі Тоқтар дейтін оңтүстіктен келген жалғыз жігіт Байыс байдың қолыңда көп уақыт қызмет істей жүріп, оның Мақта дейтін қызына үйленіп, осы елде мүлде қалып қойыпты. Одан Байжігіт, Жанжігіт дейтін екі бала болыпты. Әкесі өлген соң Жанжігіт әкесінің елін іздеп оңтүстікке кетіпті де, Байжігіт нағашы жұртында қалып қойып, жоғарыда айтылған Байжігіт дейтін үлкен рулы елдің негізін салыпты. Қазір Байжігіт ұрпағы түгелдей бұл аңызды білгенмен, өздерін найман, оның ішінде қаракерейміз дейді. Бұған қарағанда некелесудің бұл түрі қазақ арасында ертеректен келе жатқандығын аңғаруға болады.

Сөйтіп, қазақ арасында әлде де болса сақталып жүрген күйеудің қалыңдық әкесінің қолына енуі не сол елге кірме болып қалып қоюы патриархалдық қарым-қатынастан бұрын болған матриархалдық некенің жұрнағы болса керек. Сондықтан да патриархалдық некенің әбден жеңген кезінде оның ішінара бой көрсетуі оқшаулау көрінуі заңды нәрсе.

* * * Неке құрудың ең бір көп түрінің, яғни алғашқы қауымдық қоғамда болған топты некенің жұрнағы ретінде қазақ арасында әмеңгерлік (левират) және балдыз алу (сорорат) әдет-ғұрыптары бойынша үйлену тәртібі күні кешеге дейін сақталып келді. Бұл әдеттер тек қазақ халқына емес, сонымен бірге көптеген түрік тілдес халықтар мен монғол халықтарына да тән. Ол туралы дүние жүзі халықтарының өмірінен этнографиялық деректер жинаған көптеген зерттеушілер жазған болатын. Қыруар құнды деректерді ғылыми тұрғыда талдай отырып, бұл әдеттердің тегі мен сипаты туралы дүрыс пікірлердің айтылуы біздің аддымыздағы міндетті бірқыдыру жеңілдете түседі. Соңдықтан біз деректердің жалпы түп тамыры, шығу тегіне көп аялдамай, тікелей қазақ өміріндегі деректерді баяңдаумен ғана шектелеміз. Әмеңгерлік және балдыз алу алғашқы қауымдық қоғам қатынастарының жұрнағы ретінде осы күнге дейін өзінің алғашқы мазмұнын өзгертпей қойған жоқ. Қоғамдық қатынастардың өзгеруіне сай, бұл әдеттердің де мазмұны өзгеріп отырды.

Енді әмеңгерлік әдеттің қазақ халқында қалай сақталып, қандай жағдайларда қалай орындалып келгендігіне біраз тоқталайық. Қазақта "Аға өлсе — жеңге мұра, іні өлсе — келін мұра" деген мақалға айналған нақыл бар. Мұның негізгі мәні күйеу өлген жеңгені ағасының мұрагері есебінде қайнысы алады немесе күйеуі өлген келінін қайнағасы алады деген сөз. Мұра есебінде тек әйел ғана емес, онымен бірге бала-шағасы, мал-мүлкі де өлген адамның ең жақын мұрагеріне тиеді. Ағалы-інілі адамдар бірінің баласын бірі әрдайым балам дейді. Әсіресе ағасына інісінің баласы тек қана бала қатарында болса, інісіне ағасының баласы іні қатарыңда болады. Сондықтан әкесі олген жас балаларға жетімдік керсетпеу үшін, әсіресе олар-дың жас шешесі бөтен елге кетіп, мал-мүлікті бетенге олжа, жас балаларды жат бауыр етпеу үшін жесірді еш-қайда жібермей, жақын әмеңгері иемденуге тырысатын. Жесір әйелге күйеуінің барлық туыстары әмеңгер болып есептеледі. Бірақ олардың құқы туыстық жақындығына байланысты болады. Ең алдымен, күйеуінің бірге туған аға, інісі ағасының баласы, немере, шебере туыстары, одан қала берді аталас жақындарының жесірге иелік етуге әмеңгерлік қақы болатын. Мұның өзі қалыңмал төленіп алынған әйел тек өзінің күйеуінің ғана емес, онымен бірге барлық туыстарының, тіпті рулы елдің иелігіне көшетіндігінің анық айғағы болып табылады.

Күйеуі өлген жесір әйелді әмеңгерлікпен алудың толып жатқан тәртібі бар. Әмеңгерлік - күйеуі өлген әйелдердің барлығына бірдей жүреді. Бірақ әр түрлі жағдайларға байланысты бұл әдетті бірде пайдаланса, екінші жағдайда оны пайдаланбайды. Бұл мәселеге үңіле қарап, оның сыр-сипаты мен мәнін тереңірек талдасақ, қазақ арасына кеңінен тараған әмеңгерлік әдеттің қандай жағдайға байланысты қалай орындалатындығын дұрыс түсінуге болады. Сондықтан төңкеріске дейінгі әлеуметтік құқық мәселесі туралы қалам тартқан авторлар пікірлеріне біраз тоқталайық.

Бізде бар әдеби деректерге қарағанда, қазақ арасында әмеңгерлік әдеттің болғандығы туралы ең алғашқы мәліметті қапитан И.Андреевтің еңбегінен кездестіреміз. Онда "Өлген күйеуінің жылын өткізген соң, әйел күйеуінің бірге туған аға-інілерінің біріне немесе басқа жақын туыстарына тұрмысқа шығады" делінген. Бұдан гөрі толығырақ деректі 1824 ж. қазақтың әдеттік құқы жайында Омбының уақытша комитеті жинаған материалдардан да кездестіруге болады. Бұл құжатта баласыз қалған жесір, ең алдымен, күйеуінің ағасына тұрмысқа шығуы керек. Ал жесір қайнысына шыққысы келсе, оған қарсылық жасалмайды, бірақ жеңге алған інісі ағасына жолы деп 9 бас мал беретін болған. Жесір тұрмысқа шыққысы келмесе, оған ешкім зорлық жасамайды. Бірақ бөтен біреумен байланыспауын қатал бақылайды. Сонда да жесір басқа біреуге тұрмысқа шыққысы келсе, оған тыйым салмағанмен, мал-мүліктен ештеңе бермеумен ғана шектелмей, оның тиетін күйеуінен толық қалыңмал алады.

Баласыз қалған жесірдің күйеуінің туған немере, шөбере туыстарына ез еркімен шығатындығын және мұңдай әмеңгерлер болмаған күнде бөтен біреуге шығуына да қарсылықтың болмайтынын 1846 ж. Кіші жүз ішінен этнографиялық деректер жинаған ұлық Д.Аңдре баян еткен. XIX ғ ортасыңда Кіші жүз қазақтарының арасындағы әмеңгерлік құқық жайындағы деректерде жесір әйел, ең алдымен, күйеуімен егіз туған сыңарына шығуға міңдетті де, оңдай болмаған күңде жоғарыдағыдай туыстық жақындығына қарай шығатындығын ФЛазаревский келтірген.

Қазақтың әмеңгерлік құқы туралы егжей-тегжейлі деректерді Л.Баллюзек еңбегінен табамыз. Ер балалары бар жесір қайнағасына, қала берді қайныларына тиеді және барлық мал-мүлікті әмеңгердің қарауына өткізеді. Баласыз жесір әмеңгерінің біріне шыққан уақытыңда тек төсек-орын, киіз үй, азын-аулақ малдан басқа ештеңе алмай, қалған мал-мүлік туыстар арасында бөлінетін. Жесірде бір ғана қыз болса, ол өз үлесімен шеше қолыңда болады, ал бірнеше қыз болған жағдайда, шеше қолында біреуі ғана қалып, қалғаны өз үлестерімен туыстар арасыңда бөліске түседі. Егер жесірдің бір ұл, бірнеше қызы болса — барлығы түгелдей, мал-мүлкімен, шешесімен бірге әмеңгер қолына көшеді. Баласы бар егде тартқан жесір тұрмысқа шықпаймын десе, оған зорлық болмайды. Ылғи қыз болған жағдайда бір туысының ер баласын асырап бауырына салады. П.Е.Маковецкий болса әмеңгерлер тарапынан жесірге жасалатын зорлыққа баса көңіл бөлсе, И.Аничков біршама асыра сілтеп, шындыққа қиянат жасауға бой ұрған. Мәселен, И.Аничковтың айтуынша, жап-жас жігіттердің әйел үстіне мосқал тартқан жесір жеңгесіне әмеңгерлік құқық бойынша үйлену себебі: біріншіден, жеңге үшін бір кезде төленген қалыңмалды босқа жібермеу; екіншіден, оның қызы болса, келешекте ол үшін алынатын қалыңмалды өзіне екінші әйел айттыру үшін пайдалану мақсатын көздегендіктен деп түсіндіреді. Біздің қолымыздағы көптеген әдебиет, архив деректері бойынша, жесірді әмеңгерлік әдетімен күйеуге шығуға ылғи зорлау, күштеу әдісімен мәжбүр етеді деу қиянат сияқты. Әрине, зорлау, жәбірлеу де болған, бірақ бүкіл халық әрдайым осылай істеді деу шындыққа жатпайды. Ал қыздың қалыңмалын өз мүддесіне пайдалану мәселесіне келсек, ол да жете түсінбей, сырттай топшылаудан туған жаңсақ пікір. Тіпті бұған дәлел ретінде қызға берілетін жасау мен той шығындары көпшілік жағдайда ол үшін алынатын қалыңмалдан артық болатынын айтсақ та жеткілікті.

Әлі баладан қалмаған жас әйелдердің күйеуі өлсе, әсіресе оның алғашқы күйеуінен бала қалмаса, ол әйел міндетті түрде екінші күйеуге шығу керек. Мұндай жағдайда қалыңмал төленіп алынған жесірін басқаға мал-мүлкімен жібермеу оның әмеңгері болып есептелетін ең жақын қайын ағасы не қайнысы алу керек. Қазақ ғұрпы бойынша алғашқы жол — ағанікі. Сондықтан бұл тәртіп әрқашан сақталатын. Бірақ та қайнағасының жасы келінің жасынан тым алшақ жатса, оның үстіне жесір жасына лайықты басқа інілері болса, солардың біріне өз еркімен жолын беретін.

Мұндай мәселе жесір әйелдің өз пікірін еске ала отырып, ағайынды адамдардың арасындағы ақыл-кеңестің нәтижесінде күйеуі өлгеннен кейінгі бір жыл ішінде шешілетін. Егер жасы келіп қалған әйел ешкімге шыққысы келмесе, өлген күйеуінің түтінін түтетіп отыра бергісі келсе, оған қарсы болмайтын. Мұндайда жесір әйелді ұстап тұрудың бір жолы — жақын әмеңгерінің бірі баласын беріп, сырттай қамқорлық жасайтын.

Күйеуінен баласымен қалған жас әйелдерді балаларымен алғысы келген немесе туыстар кеңесі ұйғарған әмеңгер ниетін білдіретін. Мұндай ұсынысқа көне қоймаған әйелдердің өздеріне астыртын таңдау беріп те байқайтын. Баласы бар әйелдер әмеңгерлік тәртіппен ерге шыққысы келсе, мүмкіндігінше күйеуінің ең жақын тусын қалайтын. Өйткені алғашқы күйеуінен қалған балаларының қас қабағына қарап, өз баласындай етіп тәрбиелеу тек жанашыр жақын туысының ғана қолынан келетіндігі ежелден белгілі.

Балалары ер жетіп қалған жесір әйел бұдан былай тұрмысқа шықпай, өлген күйеуінің түтінін түтетіп, балаларын бағып отырам десе, оған ешбір әмеңгер өктемдік ете алмайтын. Қайта ел болып рахметін айтып, барлық туыстары мүмкіндігінше қамқорлық көрсететін.

Әмеңгерлік әдетімен ерге шыққан әйелдер көпшілік жағдайда жаңа күйеуінің екінші не үшінші әйелі болатын. Сондықтан оларды еркімен көндірген күннің өзінде экономикалық және моральдық жағынан туып отырған қиын жағдайдың күшімен, толассыз үгіт, алдау-арбаудың ықпалымен көндіретін. Біреу баласын қимаса, енді біреуі мал-мүлкін, түскен жерін қимайтын, немесе өз бетімен басқа жол таппай, жылай-жылай айтқанға көніп, күндесінің күңі болуға өз тағдырын душар ететін. Мұндай жағдай көбінесе ауқатты шаруалар мен байлар арасында кездесетін.

Ал енді қалыңмал төлеп үйленуге шамасы келмей жүрген кедейлер арасында әмеңгерлік әдетті пайдаланудың өзіндік ерекшелігі де болады. Айталық, ағасы өлген бойдақ жігіт жесір жеңгесін алса, ол оның бірінші әйелі болады. Әрине, жеңге үстіне басқа әйел алуға қақысы болғанымен, мүмкіндігі болмай "асулы қазан, тігулі үйге" ие болып, ағадан қалған балаларды қамқорлығына алып жесір жеңгесімен күн көріп жүре береді.

Әмеңгерлік әдетке мойынсұнбай басқа елдің адамына өз қалауымен тұрмысқа шыққысы келген жесірге бүкіл ел болып намыс жыртысып, қайткен күнде оны жібермеуге тырысатын. Кейде қатал жазалар да қолданылатын. Тіпті болмаған жағдайда жесірдің мал-мүлкінен басқа төсек-орнынан ештеңе бермей жіберумен қоймай, есейіп қалған балаларын да алып қалатын. Тек емшектегі балалары ғана кей жағдайда шешесімен бірге кететін Ал, жесірдің болашақ күйеуінен қалыңмал даулап алатын. Әйел де, күйеуі де осы үкімге көнген жағдайда ғана жесір дауы бітетін, әйтпесе екі ел арасында барымта басталуы ықтимал.

Күйеуі өлген әйелдің баласы болсын-болмасын, оған иеменерліктей әмеңгер болмаса, әйел тұрмысқа шығуға ниет білдірсе, ақсақалдар жиналып рұқсат беретін. Бірақ әйелдердің келіскен адамынан жолына түйе не ат бастатқан тоғыз алып бітісетін. Кейде 20—25 жасар жесір қалған қаралы келіндерін 60—70 жасар қайнағалары жібергісі келмейтін. Мұндай жағдайда әйелдер тарапынан наразылық туып, билер алдына немесе уездік әкімдерге шағым беретін де, әйелдер талабы әрдайым қолдау табатын.

Күйеуі өлген жас келінін қолма-қол қоса қоярлық жас баласы болмаса да, үй ішінің шаруасына нық, қайратты келінін өз ұясынан шығарғысы келмеген байлар бірнеше баланың анасы болып, мосқал тартып қалған келіндерін. 10-13 жасар баласына зорлап неке қидырып қосатын. Мұндай жағдайға душар болған әйел бала "күйеуіне" әйелдік міндетін атқару орнына, оның тәрбиешісі міндетін атқаратын. Ал ол ер жеткен кезде сол үйдің нағыз күңіне айналатын. Мұнымен келіспеген келіндер қатал атасының істеп отырған қиянатына көнбейтін де, билер алдына немесе уезд әкімшілігіне дейін жүгініске баратын.

Кезінде әмеңгерлік құқын пайдаланбай, жесір отырып, күйеуінің отын сөндірмей, балаларын жеткізіп "ұлын ұяға, қызын қияға қондырып" көңілі тынған анаға көксе тартқан шағында әмеңгерлікпен тұрмысқа шығуға тура келетін жағдай да болатын. Не қайнысының, не қайынағасының қартайған шағында әйелі өліп от басында жалғыз қалса, яки жайсыз келінінің қолына қарап бабы табылмаса, ағайын-туғандар жесір жеңгелерін көндіретін.

Әмеңгерлік әдетпен неке құру тек жесір қалған әйелдерге ғана тән емес, ол алғашқы атастырған күйеуі өлген жағдайда оң жақта отырған қалындыққа да тән болатын. Құда түсіріп, құйрық-бауыр жескен соң, бәрібір қалыңмалының төленіп-төленбеуіне қарамай-ақ күйеуі өлген қалындық айттырған елдің жесірі болып саналатын. Сондықтан да жесір дауының көпшілігі осындай жағдайдан туатын. Әрине, мұндай жағдайда қалыңмалдың бұрын келіп үлгеру, үлгермеуі жесір қалған қалындық мәселесін шешуге әр түрлі әсер ететін.

Халық дәстүрі бойынша, қандай жағдайда болсын, күйеуі өлген қалындық айттырған елдің занды жесірі болатындықтан, ол күйеуінің бірге туған аға-інісінің біріне тұрмысқа шығуға міндетті. Ал енді осы міндеттілік іс жүзінде қандай жағдайда, қалай орындалатындығына тоқтайық.

Күйеу жас күйінде өлсе, қалындық та әлі жас болса құдалықты үзбей, өлген күйеудің ешкімге атастырмаған інісіне атастырып, бұрынғы келісілген қалыңмалдың үстіне бір ат үстеме төлейді. Егер өлген күйеудің басы бос, қыз айттырмаған інісі болмай, басқа жерде айттырылған қалыңдығы бар інісіне немесе үйленген ағаларының біріне қосқысы келсе, бұрынғы келісілген қалыңмал үстіне түйе бастатқан тоғыз төлеу керек болатын Қалындық ер жетіп қалған жағдайда басы бос тым жас әмеңгері бола тұрып, күйеу әкесінің еркі бойынша үйленген балаларының біріне қосатын болса, түйе бастатқан тоғызды екі не үш еселеп беретін. Өлген күйеудің өзімен бірге туған ешбір еркек кіндік болмаса немесе туыстарының да қалыңдықты әмеңгері ретіңде алуға хақы бар. Бірақ қыз әкесінің олардан бас тартып, қалыңмалын қайыруға да еркі бар. Бұл жағдайдың өзі қазақ арасындағы әмеңгерлік құқықтың әлсіреу нышаны тәрізді. Ал қалыңмал қайыруға мүмкіндігі болмаса, немесе ықыласы түскен сыйлас құдасынан айырылғысы келмесе, өлген күйеуінің немере туыстарына да әмеңгерлік тәртіппен қызын беретін.

Қалыңмал қайтарудың да өзіндік тәртібі бар. Күйеу ұрын келуге үлгермей қайтыс болса, берілген малды түгел қайтарып, ал ұрын келгеннен соң өлсе — бұған дейін берілген малдың жартысын немесе түйе бастатқан тоғызын алып қалып, қалған бөлігін түгелдей қайтаратын.

Егер күйеуі өлген жесір қалындықтың әкесі ешбір әмеңгеріне бергісі келмесе, бата бұзып, қалыңмалды қайтарғысы келсе, халық ғұрпы бойынша оған әр түрлі айып кесілетін. Мұндайда күйеудің ұрын келіп үлгеру-үлгермеуіне қарамай, төленген қалыңмалды түгел қайтаратын. Күйеу ұрын келіп үлгермесе және қызын әлі үйленбеген қыз айттырылмаған әмеңгеріне бермей отырса, қалыңмал үстіне бір тоғыз айып қосылады, ал бұдан бұрын үйленген не айттырылған қалындығы бар әмеңгеріне бермей отырса, қайтарылатын қалыңмал үстіне бір түйе не ат қана қосылатындығын көрсеткен Баллюзек пен Добросмыслов болатын.

Ал енді қалыңмал той малына дейін түгел беріліп, тек ұзату тойының алдында ғана күйеу өлсе, қалыңдықтың жасауын жасап, тұл отауын тігіп, көлік, сауынымен түгелдеп қаралы ауылға қалыңдығын дереу көшіріп апарып, күйеуін жоқтату керек. Бүйтіп барған қалыңдықты өлген күйеуінің бір туысқанына әмеңгерлік тәртіп бойынша қосатын. Мұндай жағдайда апарылған қалындық кімге тиетіндігін күні бұрын біліп баратын. Сондықтан ешқандай наразылықсыз және басқадай жол-жоралғысыз-ақ басына түскен тағдырға көндігетін. Әрине, мұндай жағдайда, ең алдымен, себепкер болатын өлген күйеу әкесінің ел ішіндегі абырой-атағы, кісілік парасаты мен дәулеттілігі болса керек. Онсыз да қаралы болып отырған қадірлі атаның көңіліне қарап, қайткен күнде де оның жабырқаған көңілін сергіту жағын ойлаған немесе осындай жалпаңы үшін келешекте оның да бір есесін қайыратындығынан үміт еткен құдалар жасайтын. Бұл арада да қыздың басы саудаға түсіп жатқанын әдет-ғұрып деген пердемен бүркемелемек болатын. Баласынан айырылып, қаралы болып отырған ата-ана үшін мал беріп көп шығындалған келіні бар жасау-жабдығымен түсіп жатса, өшкен шырағы қайта жанғандай көңілдеріне медеу, жандарына желеу болғандай, біраз сергітіп тастайтыны да рас. Қаралы боп түскен келініне жылы өтісімен бір баласын үйлендіретін жағдай туып, басына бас, малына мал қосылса, шүкіршілік етпеске не шара. Құдасының мұндай ерлігіне де дән риза болып, шын тілеулестігін білдірді деп ағынан жарылатын.

Қаралы түскен келінін айттырылған қалындығы бар кіші баласына қосатын болса, өлген ұлының жылын өткізіп, қаралы күні аяқталғанша кіші баласының отауын түсіру керек. Өйткені өз қалындығына үйленбей тұрып жеңге алса — қайын атасы да, қалындығы да қарсы болып, әйел үстіне келмей қоюы мүмкін. Сондықтан әуелгі уәдеде тұрып, өз жолымен кіші келінді түсіріп, одан соң күйеуі өлген жесір келінін әмеңгерлік әдетімен жеңге алған екінші әйел есебінде қосатын да, мал сойып, құрмалдық жасайтын. Ал әйелі бар үлкен баласына қосатын болса да, осы сияқты жылын өткізген соң үйлендіретін.

Сөйтіп, әмеңгерлікпен күйеуге шыққан қалындық көпшілік жағдайда әйел үстіне баратын. Тек айттырылған қалыңдығы жоқ ер жеткен әмеңгері болған жағдайда ғана күйеуінің бірінші әйелі, яғни бәйбіше атанатын. Қазақ арасында әмеңгерлік әдеттің мұңдай түрі де тым ертеректен бері келе жатқандығын қазақ эпостарынан көруге болады. Оған мысал ретінде Төлеген өлгеннен кейін Қыз Жібектің басқа күйеуге шықпай, сүйген жары Төлегеннің туған інісі Сансызбайға күйеуге шығып, көп жасаумен ұзатылғандығын келтірсек жеткілікті болар. Қазақ халқында әйелі не қалыңдығы өлген жағдайда балдыз алу әдеті де (сорорат) болған. Әйелі өлген жігіттің қайын атасының қолында айттырылмаған бой жеткен қызы болса, күйеу әкесі құдасына барып, "жиендерің жетім қалды, келінімнің бой жетіп отырған сіңлісі бар екен, ата-бабамыздың жолы ғой" деп салмақ салады. Қыз әкесіне құдасы да, күйеу баласы да ұнайтын болса, өлген қызы тіршілігінде күйеуінен, қайын жұртынан қорлық-зорлық көрмей сыйласып өтсе, басы бос қызын жездесіне беріп, құдандалық қатынасты әрі қарай соза береді. Балдызы үшін "балдыз қалың" беріледі де, алғашқы қызын алғандағыдай ырғап-жырғамай, киім-кешегімен ғана алып кетеді. Бұған берілетін жасау балдыз қалыңның мөлшеріне шамалас болатын. Құдаларының бірі келінінен, екіншісі туған қызынан, ал күйеу сүйікті әйелінен айырылып, балалары жетім қалып жатқанда сыйлас құдалар бірін-бірі көп қинамай, көбінесе жеңіл-желпі ырымын жасап қана, "жең ұшынан жалғасып" дегендей, жездесіне балдызын қосатын. Әрине, күйеу мен балдыздың жас ерекшелігі де онша алшақ болмау керек. Оған да мұқият қарайтын.

Егер қыз әкесіне күйеуі немесе құдасы ұнамаса, әсіресе өлген қызы түскен жерінде тиісті сый-құрмет көрмей, ылғи жәбірленіп жүріп дүние салса, басы бос бой жеткен қызы бола тұра бергісі келмесе, ешкім оны зорлай алмайды. Сондай-ақ бойжеткен қызы біреуге айттырылып қойған болса, бұл мәселе тіпті сөз де болмайтын.

Балдыз алу мен балдыз берудің міндетті түрі қалыңдық оң жақта отырып өлген жағдайда болатын. Қалыңдық өлісімен, күйеу бірнеше жолдастарымен қайынатасына келуі керек. Егер ол уақытында келмесе, балдызын алу құқынан мүлде айырылады. (Е.Гродеков, 57) Сондықтан түрлі себептермен уақытында өзі бара алмайтын болса, бір сенімді адамды басшы етіп уәкілдер жіберетін. Мұндай жағдайда көбінесе күйеу әкесі өзі келіп, мәселені шешіп қайтатын. Өлген қалындықтың басы бос бойжеткен туған сіңлісі болса, міндетті түрде жездесіне береді.

Егер күйеу алғашқы қалыңдығына ұрын келіп үлгерген болса, балдызы үшін бұрынғы келісілген қалыңмал үстіне "балдыз қалың" (1-2 түйеден 1 тоғызға дейін) төлейтін. Ал енді алғашқы қалындығымен ешқашан кездеспесе, яғни ұрын келіп те үлгірмесе, балдыз қалың төлемейтін. Егер балдызы тым жас болса, қыз әкесі оны бой жеткізіп беруге уәделеседі де, құдалар жағына ат мінгізеді. Балдызының бой жетуін күткісі келсе, әдет бойынша, балдыз қалыңын төлейтін болып келіседі. Өлген қызының орнына беретін басқа қызы болмаса, берілген қалыңмалды қайтару керек. Мұндай жағдайда қайтарылатын қалыңмал мөлшері күйеудің ұрын келіп үлгеру-үлгермеуіне байланысты болған. Егер қалындық күйеумен әлденеше рет кездескеннен кейін өлсе, алынған қалыңмалдан "балдыз қалың" мөлшерін ұстап, қалғанын қайтаратын, ал мұндай кездесу бір рет те болмаса, қалың үшін алынған мал түгелдей қайтарылатын. Ал бойжеткен басы бос қызы бола тұрып бермесе, қыз әкесі алған қалыңмалын түгел қайтарумен бірге, түйе бастатқан бір тоғыз айып төлейтін. Балдызын жездесі жақтырмай, оны алудан бас тартса, кінә күйеуге ауып, айып тартады. Өтелген қалыңмал саны кесілетін айыптан кем болса, түгелдей қайтарылмайды. Мұндай айыптың мөлшері түйе не ат бастатқан тоғызға дейін баратын. Кейде қайтарылуға тиісті өтелген қалыңмалдың жартысына дейін айып кесілетін.

Балдызының тым жастығын еске ала отырып, оны алудан бастартқаны үшін де күйеу айып тартатын. Әрине, мұның кінәсі жоғарыдағыға қарағанда солғындау болғандықтан, айып мөлшері де кінәсына сай болатын. Гродековтың деректері бойынша, алынған қалың-малдың үштен екісі күйеуге қайтарылып, өзгесі қыз әкесінде қалатын.

Өлген қалындықтың туған сіңлісі тым жас болса, оны күйеу жігіттің інісіне атастырып, құдалықты күшіңде қалдыратын әдет-ғұрып та бар. Мұндай жағдайда балдыз қалыңның төлеу-төленбеуі тағы да күйеудің қалыңдық ойнап үлгеру-үлгермеуіне байланысты, яғни күйеу ұрын келіп үлгірсе, өлген қалыңдықтың сіңлісін күйеудің інісі алатын болғанмен, белгіленген қалыңмал үстіне "балдыз қалың" төленетін, ал ұрын келіп үлгермесе төленбейді. Қалыңдық дәл ұзатар тойдың алдында, яғни қалыңмал түгел төленіп, өлтірі және той малы толық беріліп, қалындықтың жасауы (отау, киім-кешек, төсек-орын т.б.) түгелдей дайын болған кезде қайтыс болса, халық арасындағы әдет-ғұрып бойынша, өлген қалыңдықтың орнына оның сіңлісін беруді күйеуі де талап ете алмайды, қыз әкесі де міндетті болмайды. Мұндайда қалыңмал да қайтарылмайды, оның орнына қызға арналған жасау, яғни киім-кешек, төсек-орын, отау және көш-көлігі мен мінгізетін аты түгелденіп, "тұл отау" деген ортақ атпен күйеу ауылына жөнелтіледі. Өйткені жоғарыда айтылған дайындықтардан екі жақтың құдалыққа байланысты алыс-берісі түгелдей аяқталған жағдайда қалыңдық толығымен күйеу елінің адамы болып есептеліп, өлікке байланысты әр түрлі әдет-ғұрыптарды күйеу ұйымдастыратын. Әрине, мұндай жағдайдың өзінде де қыздың бой жеткен басы бос сіңлісі болса, күйеу жағы ниет білдірмей қалмайды, тағы қосымша қалыңмал төлеуге де даяр екенін білдіреді. Бірақ қыз әкесі бұл пиғылды қолдамай, "бір баламды бердім, оны құдай саған да, маған да көпсінді. Жасауын толық беріп отырмын, кемдігі болса, айтыңыздар, әйтпесе осыған риза болыңыздар" десе, оған қарсы өкпе де, дау да жүрмейтін. Сірә, өлген қалындықтың жасауын толық етіп дереу жіберуі, оның басы бос сіңлісін бер-меу мақсатын көздегендіктен де болу керек. Өйткені мұндай жағдайда өлген қалындықтың артында балдызы ретінде беретін ешкімі болмаса, жасау да берілмейтін, қалың да қайтарылмайтын. Ал құдасынан не күйеу баласынан түрлі себептерге байланысты ажырасқысы келмегендер осындай жағдайдың өзінде кіші қызын бермек болып, "балдыз қалыңды" екі еселеп алатын. Қыз әкесінің мұңдай шешімін күйеу жағы үлкен ықыласпен қарсы алып, құдасына ерекше сый-құрмет көрсететін.

Сөйтіп, балдыз алу балдыздың күйеуге шыққан не айттырылып оң жақта отырған апасы өлген жағдайда ғана орындалатын көне әдет. Онда да күйеуге әлі айттырылмаған, басы бос балдызы болса ғана. Ал қыз әкесі бұл әдет бойынша кіші қызын бермеймін десе, оған зорлық жүрмейтін. Сөйтіп, балдыз алу ғұрпы орындалған күнде, ол әйел үстіне бармайды. Егер де жетім қалған жас жиендері мен сыйласқан жездесін қимай, әдетке бағынса, екіншіден, әке еркіне байланысты оның құдалық уәдесін бұзбау және алынған қалыңмалды қайтару мүмкіндігі болмаған жағдайда басқа түскен тағдырға көнетін.

Әйелі өліп, жас балалары жетім қалған жағдайда басы бос, жас шамасы шамалас балдызын оның еркімен алу қай заманда болсын моральдық нормаларды бұзғандық болып табылмайды. Туған жиендеріне нағашы апасының қамқоршылығы өз шешесінен кем болмайды. Сондықтан да бұл әдет көпке дейін қалмайды. Сайып келгенде, әмеңгерлікпен жеңге алу да, балдыз алу да алғашқы қауымдық қоғамға тән топты неке, яғни туысқан ерлердің бәріне ортақ әйелдердің не туысқан қыздардың бәріне ортақ күйеулердің болған көне некелік қатынастың сарқыншағы екені даусыз.

Некелесу дәстүрі. Қазақстанның кең байтақ жерін мекеңдеген қазақ халқының төңкеріске дейінгі некелесу және үйлену тойын өткізу дәстүрі жайында мол деректер бар. Қазақстанның әр өңіріне жолы түскен саяхатшылар, белгілі ғалымдар, қызмет бабымен келген жергілікті қызметкерлер түрлі ру-ұлыстар арасынан сан алуан құнды деректер жинап, баспа жүзін көрсетсе, кейбірі архив қоймаларынан орын алған. Кезінде ешбір зерттеушінің көзіне түсіп, құлағына шалынбай, ұмытылғаны да болған. Дегенмен ел арасында қазірге дейін сақталып келе жатқан дәстүрлер жайында осы деректерге, кәрі құлақ қариялардың айтқандарына, ауыз әдебиетінің мұраларына сүйеніп, белгілі бір тұжырымдар жасауға болады.

Қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін үзбей жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері бар. Бұл әдет-ғұрыптар ұрпағының келешегін, нәсілінің болашағын ескеруден туындаған.

Отбасы және неке мәселесі бұрын біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс тіршілігінде айырықша орын алған. Өйткені негізінен мал бағып көшпенді тұрмыспен күнелткен олар ежелгі замандардан-ақ рулық-тайпалық одақтар құрып, кең далада көшіп қонған. Осындай тауқыметі мол тұрмыс-тіршілік әрбір ру-тайпаның ішкі ауыз-бірлігі мықты болуын талап еткен. Мұндай ауызбірлік отбасынан, ағайын-туыстардан және жекжаттардан тұратынын ұғынған ата-бабаларымыз алыстан қыз алып, алысқа қыз беру арқылы жат ру-тайпалармен достық қарым-қатынасын нығайтып отырған. Әсіресе, мұндай қарым-қатынасты жалғайтын қыз деп түсініп, қыз баланың тәлім-тәрбиесіне ерекше мән берген. Барған жерінде қыз бала тәрбиелілігімен көзге түсіп қана қоймай, сол барған жеріне өз елінің дәстүр-салтын, қағида ережелерін таратады деп санаған. Нәтижеде отбасында институттар қалыптасып, жетіліп, дамып отырған.

Ежелгі қалыптасқан дәстүр бойынша, қазақ жұртында отау тігудің бірден-бір жолы — құда түсіп, қалыңмал төлеп үйлену арқылы жүргізілді. "Құда түсіп, калыңмал төлеп үйлену" деген ұғымның мағынасы өте кең. Бұдан қазақ жастары қалыңдығын өздері таңдап-талғамай, оларға болашақ жарын тек әкесі алып берген екен деген қорытынды шықпауға тиіс. Әрине, қазақтар көбіне балаларды атастыру арқылы үйлендіретін. Атастыру — екі жан достың әйелдері бір мезгілде аяғы ауырлап, олар "егер сенің әйелің қыз туып, менің әйелім ұл туса, екеуміз құда болайық" деп бөпелер тумай-ақ өзара келісу. Дегеніндей болса, уақыты келгенде екі жасты үйлендіретін. Егер екеуі де ұл, не қыз болса, онда олар өскен соң әкелеріндей дос болып өтуге тиісті болған. Бұл салттың көрінісі "Қозы Көрпеш — Баян сұлу" жырында жақсы сақталған.

Ал "Қыз Жібек", "Қамбар батыр", "Қобыланды батыр" секілді эпостық мұраларымыздан жігітке де, қызға да жар таңдап, ұнатқан адамына қосылуына ерік берілген ежелгі дәстүр сілемін көреміз. Қазақтардың құдаласу рәсімі өте күрделі, ол кейде 10 жыл немесе одан да көп уақытқа дейін созылуы мүмкін. Ал малы тапшы шаруаларға, әсіресе кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп келін түсіру оңайға түспейтін. Тақыр кедей балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға жүріп, қалыңға беретін мал жиятын немесе оңтүстікте қалыңдық үшін қыз әкесіне қызмет ету әдеті де болған. Әке-шешеден жастай айырылып, кедей туысының қолына қараған кыздар мен жесір қалған кедей әйелінің қыздарына құда түсіп, азын-аулақ малын беріп, күйеу әкесі қалыңдықты 9~10 жасқа толысымен өз қолына алып бағатын да әдет болған. Мұны қазақ "қолбала" етіп алу дейді. Қолбала болып жүрген қыз бала болашақ күйеуімен бірге өскенмен, балиғатқа толғанша ерлі-зайыптылық ғұрыпты құрғызбайтын.

Жастай некелестіру — қазақ арасында ертеден келе жатқан дәстүр. Кей уақытта қыздарды 13 —14 жасында ұзатса, ер балаларды 15—16 жасында балиғатқа толды деп үйлендіре берген. Бұл дәстүр халық арасында ашық көрініс тапқан.

Халық түсінігі бойынша неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олар әрбір жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары көп, мықты болады деген сенім де болған.

Ертеректе, хан Тәукенің тұсында еркек 15, әйел 16 жасыңда некелесуге ерікті екен. Әйелдің тұрмысқа жасы жетіп шығуын ел ағалары текке көздемесе керек. Үйдің ішкі, сыртқы тіршілігінің бар тауқыметін тартатын әйел затының еркектен гөрі естірек, төзімдірек болуы өмірдің қажеттілігі еді. Бертін келе бұл заң күшін жойып, қазақтардың некелесуіне жас жағынан шек қойылмайтын болды.

Осы некеге қатысты ежелден келе жатқан, қазір де сақталатын бір шарттың барын айта кеткен жөн. Қазақта 7 атадан қосылатын туыстардың некелесуіне тиым салынған. Өгей шешеге, асыранды қызға, келінге, енеге үйленуге болмайды. Сондай-ақ, әйелінің көзі тірісінде еркек балдызына, қайынбикесіне, қайынағасының қызына үйлене алмайды. Бөле, немере ағайындардың некелесуіне тыйым жоқ.

Жігіт тарапынан қыз таңдау аяқталған соң, айттырылған қызға құда түсу, құда болу қамына кіріседі. Оны жаушы жіберуден бастайды. Жаушының міндеті – қыздың басының бостығы, разылығы, егер қарсы болмаса, құдалыққа келу мерзімін анықтап қайту. Жаушы болып баратын адам сөзуар, халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін молынан білетін, пысық болуы тиіс.

Жаушыны дұрыс қарсы алып, қонақасы беру, қыз жағының кетәрі емес екендігінің белгісі. Жаушы ұсынысын тындаған қыз жағы, болашақ құдасының жайын сұрап, қалыңмал мөлшерін, құдалардың келу мөлшерін шамалап білдіреді. Жаушыға шапан кигізіп аттандырады. Мұндай шапанды шеге шапан дейді.

Жаушы оралған соң, жігіт әкесінің үйіне жанашыр туысқандары жиналып, құдалық жөні әңгімеленеді, кімдер қашан баратыны анықталады. Бас құда міндеті кімге тапсырылатыны айтылады. Құдалыққа баратын құдалар саны 5 не 7 кісіден тұрады. Кейде онан да көп не аз болуы құдалардың ауқаттылығына, әлеуметтік жағдайына байланысты болады.

Ең әуелі қыз бен жігіттің әке-шешесі құдаласуға келісіп, қалың мал жөнінде сөйлеседі, жігіт әкесі осы келісімнің белгісі ретінде қызға үкі тағады. Егер қыз әкесі келісімді бұзса, үкіні қайтарып қана қоймай, айып төлейді, ал келісімді жігіт жағы бұзса, үкі қайтарылмайды. Бұл келісімнен кейін заңды құдаласу басталады. Жігіттің әкесі руының сыйлы адамдарынан құда сайлап, қыз ауылына жібереді. Қыз жағы құдаларын қарсы алып, күтіп, қайтарында киіт кигізеді. Киіт құдалардың жасына, беделіне қарай беріледі. Ең қымбат киіт жігіттің әкесіне беріледі, оның құдалардың құрамында келу-келмеуі шарт емес. Құдалары келгенде қыз әкесі ақ қой сойып, бата оқытып, кішігірім "құда түсер" тойын жасауы керек. Осы той үстінде құдаларға құрт қатқан сорпаға салынған құйрық-бауыр тартады. Ақ қойды бауыздаған сәтте "ақ қойдың қаны ағып, ақ бата оқылды" деп бата оқып, бет сипасады.

Құдалар оралған соң көп ұзамай қыз тарапының құдалары шақырылған. Оларға да жоғарыдағыдай сый-сыяпаттар көрсетіліп, киіт кигізіп, мініс мінгізгені әрі қалыңмалын түгелдей, не алғашқы келісілгендей бөлігін де қосып айтады. Келген құдаларға күйеу бала көрсетіліп, көрімдігі алынады. Көрімдік мөлшері бір жылқыдан кем болмайды.

Құдалар бір-бірін осылай шақыруы кейде көпке созылса, кейде қысқа мерзімде өтеді. Егер үйленетін қыз жас болса, ұзаққа созылады, ал ер жеткен болса, қысқа мерізімде өткізіп, қызды ұзатуға кіріседі.

Әр елдің салты басқа демекші Кіші жүз қазақтарының құдаласу дәстүрінің ерекшеліктері туралы Л.Ф. Баллюзектің «Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизской орде силу закона» атты еңбегіне (1871) көз жіберейік: ұлын үйлендіргісі келген қазақтар әл-ауқаты өзімен тең келетін, олай болмаған жағдайда туысы жағынан тектілерімен немесе ұшқыр ат, жайқалған жорға сияқты өте сирек кездесетін асыл тұқымды мал иелерімен құдаласуға тырысады. Сөйтіп болашақ құдаларының көк шалғынды шабындығы мен жайылымына көзін сүзіп, оларға өзі барады немесе басқа біреуді жібереді. Егер құдаласуға келісе қалса алдын ала қалың мал, оның саны мен төлейтін уақытын белгілеу, қазақтар «құда түсер» деп атағандай, арнайы құда түсу үшін хабаршыны қай кезде жіберуге болатыны жайында сөз байласады. Сондай-ақ болашақ келінін қолға қондырғанша келеңсіз бір жайға ұрынып қалмау мақсатында немесе құдалық төңірегінде екі жағынан да бір-біріне алакөздік тудыратындай күдік болмауы үшін төлем, яғни «қарғыбау» деп аталатын жөн-жоралғы жасайды, бір жылқы, не он сомнан алпыс сомға дейін күміс ақша төлейді.

Осылай келіскендерімен қалыңдық жағы күйеу жағына белгіленген күнге хабаршыларын тікелей жібере салмайды, сол күні арнайы шақырумен келгендерді күтеді – ол хабаршылардан белгілі бір мөлшерде малдай, немесе шапан сияқты сый-сыяпаттар алғаннан кейін, әдетте ет жақын туысқандарынан, ағайындарынан (дос жолдастарынан), болашақ құдаларының тұрмыс жағдайларына қарай кем дегенде үш, не әрі кеткенде он адамнан хабаршылар жібереді.

Қазақтар құдалар деп атаған бұл хабаршыларға кәдімгі құда түсер той, яғни арнаулы құдалыққа байланысты өткізілетін салтанат көрсетіледі. Оның ең басты жоралғысы – құдаларды арнайы пісірілген ерекше тағаммен, малдың басқа бірде-бір мүшесі араластырылмай – тек құйрық пен бауырдан жасалған тағаммен сыйлайды. Одан кейін осы дастарханға бата жасалады, яғни құдаласқан жақтарға басталған жекжаттықтың берік болуына, ынтымақтық сөз байласуға ақ тілектер айтылады. Жас жұбайлардың некеге отыруына жол ашылғанының алғашқы айғағы ретінде құйрық-бауыр жесіседі.

Құйрық-бауырды қосып тартудың мәні зор: бауыр — күллі бауыр, туыс-жекжаттың белгісі, бір бауырды бөліп жеп, екі жақ бауырласқаңдай болады. Құйрық — малмен жан бағып отырған қазақ үшін малдың, молшылықтың белгісі, яки арадағы алыс-беріс көбейсін дегенді білдіреді. Бір жағынан құйрық-бауыр заң орнына да жүреді, алда-жалда құдалықтың барысында дау туса, билер: "құйрық-бауыр жедіңдер ме?"— деп сұрайды, құйрық-бауыр жегендері расталса, құдалық заңды деп саналады.

Ақ бата беріп, қызыл қан шығарып, құйрық-бауыр жесіскеннен кейін құдалар торқалы той, топырақты өлімде бастары ажырамай, бірге тойлап, бірге көтеретін ең жақын жекжаттар болып саналады. Осы жиында құдалар өзара ақылдаса отырып, қыздың ұзатылу мерзімін, қалыңмал мен жасау мөлшерін келісіп, белгілейді.

Құдалық әбден қызған сәтте "Қуаныштарың құтты болсын!" деп кіріп келген бір топ әйел шашуды сылтау етіп, құдаларға үлкенді-кішілі құрттарды жаудырады. Шашу үстінде басы жарылып, көзі іссе де ешкім ренжімеуге тиіс. Әйелдер шашудан соң "құда тартуға" белсене кіріседі. Қонақтарға жеке-жеке талап қойып, біріне ән салдырса, екіншісіне күй тартқызып, үшіншісіне жұмбақ шештіріп, жаңылтпаш айттырады. Талапты орындай алмағандар тиісті жазаларын алады. Бірінің басына құрым қалпақ кигізіп, бетіне күйе, ұн, балшық жағады. Енді бірінің үстіне суық су құйып, өгізге теріс мінгізеді. Жетісуда құданы төрт тағандап тұрғызып қойып, үстіне мінген алты әйелді есіктен төрге, төрден есікке дейін апаруын талап ететін ойыны "алты қатын жортақай" деп аталады. Немесе Солтүстік Қазақстанда құдаларын өгізге теріс мінгізумен қатар, арбаға жегу де болған. Бұл кеште каншама қиын, қисынсыз талап қойылса да, құдалар мойын ұсынып, артын әзіл-күлкіге бұрып, тапқырлық көрсете білулері керек. Құда тарту салтының өзегінде ойын-сауық, таң-тамашаға құмарлықпен қатар, қарсы жақтың мінез-құлықтарын сынау, жіті танысып, етене жақындасу үлгісі жатыр.

Құда түсу тойы аяқталған соң, киіттің үлкенін жігіттің әкесіне кигізіп, өзгелеріне жолының үлкендігіне қарай ат мінгізіп, түйе жетектетіп, риза қылып шығарып салады.

Есік-төр көрсету тойы. "Сыйға сый, сыраға бал" демекші, ендігі кезекте жігіт жағы құдаларын "есік-төр көріп кетіңдер" деп қарсы тойға шақырады. Есік-төр көрсету тойының мақсаты — қалыңдық жағынан келген құдаларды күйеудің ағайын-туғандары, ел-жұрты, бақ-дәулетімен таныстыру. Әдетте, қыз жағынан келетін кұдалар саны кұрығанда 1-2 адам артық болып келеді. Бұл тойда да негізінен қыз үйіңде жасалған кәделер кайталанғанмен, жігіт жағы кешірімді боп көнбестік көрсетуі шарт. Той аяқталысымен жігіт әкесі қалыңмалдың алғашқы бөлігін бөліп береді. "Өлі-тірілердің сауап-саулығы үшін" деп күйеу әкесі "өлі-тірісіне" бір мал қосады. Халық түсінігіңде егер "өлі-тірісі" берілмесе, келін ауру болып қалады-мыс деген сенім бар.

Құдаларын аттаңдырып салған соң қыз әкесі күйеу жігіттің ауылына қалың мал алуға барады, олардың келер күнін енді жігіт әкесі белгілейді. Межелі күні қалыңдықтың әкесі жігіттің ауылына адамдарын аттандырады иә оларды өзі бастап апарады. Бұл жерде де қыз ауылындағы рәсімдер айнымай қайталанады. Құда күту тойының соңыңда қалың мал қыз әкесіне тамам жұрттың алдында түгеңделіп беріледі, кейде жігіт әкесі қалың малды біртіндеп төлеуге мұрсат сұрайды. Қалың малдың ауыртпалығы тек жігіт әкесіне ғана емес, құдалыққа бірге барған ағайын-туыстарға да түседі. Ең бағалы киіт алған адам қалың малға да ең қомақты үлес қосуы керек.

Тілімізде құда-жекжат, құжандалыққа қатысты қалыптасқан туыстық атау, термин сездер молынан ұшырасады. Оларды этнолингвистика ғылымының соңғы жетістіктерін пайдалана отырып, жүйелі зерделеу — түсіндірме сөздігін түзу болашақтын еншісі. Осы тұста құдалардың түрлеріне байланысты ғана кейбір атауларды қысқаша түсіндіре кетелік.

Құда — күйеу мен қалыңдықтың аталары мен әкелері, аға-інілері мен туған-туыстары.

Құдағи — қарама-қарсы жақтың шешелері, апалары.

Бел құда — туылмаған (белдегі) балаға ниет қылысқан құдалар. Құданың бұл түрі ел ішінде "қызылдай құда", "қарын құда", "құрсақ кұда" деп те аталады.

Бесік құда — ұлы мен қызын бесіктегі кезіңде атастырған құдалар. Кейбір өлкелерде "бесік кертпе құда", "бесік кертті кұда" делінеді.

Қарсы құда — бір-бірімен қыз алысып, қыз беріскен, қат-қабат құдалар.

Жанама құда — бас құданын жанына еріп келген жора-жолдастары т. б.

Жігіт әкесі калыңмалды түгел немесе жартылай төлеп болған соң, ұлын қалыңдығымен кездестірудің қамын ойластырып, бұл ниетін құдасына білдіреді. Құдасынан хабар алған соң ұлының жанына 5—6 өнерлі жолдас-жорасын қосып, "ілуге" деп бір бөлек сыйлық дайыңдап, "есік ашар" үшін бірнеше мал айдатып, жыртыс пен түрлі кәделерге арналған мата мен орамал, сақина мен сырға, жамбы мен күміс тенгелер, басқа да ұсақ-түйек сый-сыяпаттарды жеке қоржынға артып беріп, оларды қайын жұртына аттандырады.

Ұрын той. Күйеу баланың ресми қалыңдығымен кездесуге баруын "ұрын бару", осыған орай ұйымдастырылған той-думан "ұрын той" деп аталады. Тойдың мақсаты — бірін-бірі сағынған екі жасты оңаша кездестіру, еркін сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге мүмкіндік туғызады.

Той болатын мерізім аралығында күйеу жігіт өлтірі малы мен арнаулы сыйлықтарын алып, қайын жұртына ұрынға келеді. Қасына сырлас-мұндас құрбыларының біреуін жолдастыққа ілестіріп алады.

Ұрынға келе жатқан жігіт ауылға жақындаған соң атынан түсіп тоқтайды. Күйеу жолдас малды өңгеріп, қыздың ауылына барып түседі де, күйеудің келе жатқанын хабарлайды.

Олардың келе жатқан хабарын ести сала, кексе әйелдер күйеу балаға арнайы үй тігуге кіріседі. Күйеу бала алдынан қарсылай шыққан қыздың жас жеңгелеріне 20—30 аршын мата —"ентікпесін" береді, үй тіккен әйелдерге "шатыр байғазысын", балдызын көргені үшін "балдыз көрімдігін" сыйлайды.

Ауыл жігіттері өлтіріге арналған малды союға әзірленеді. Өлтірі малы аруақтар рухына бағышталған садақа. Малға құран оқылады. Сойылып болған соң, еті көрші-қоланға тегіс таратылады. Күйеу жігіт пен оның жолдасы және құдалар жағы өлтірінің етінен ауыз тимеуі керек. Жаңа ниетке қайшы келеді. Қыз әкесі күйеудің жолдастарын өз үйіне қонақ қылады. Қыз әкесінің босағасын аттасымен күйеу жолдас тіпті босағаға "ілу" іліп, түрлі сыйлықтарын ретінше таратып береді. Ауыл үлкендеріне көрінбей, қыз-келіншектердің ортасында отырған күйеу балаға қайын атасының дастарқанынан төс салынған дәстүрлі табақ тартылған кезде, ол иіліп тағзым етіп, турап таратады да, "төс салар" кәдесін береді.

Бұл кеште ауыл жастары күйеудің келу құрметіне "қынамеңде" деп аталатын ойын-сауық ұйымдастырады. Түн ортасына дейін ән айтылып, түрлі ойындар ойналады.

Ертесінде күн ұзаққа ән шырқалып, күй тартылып, күрес, алтын қабақ, ат жарыстары өткізіліп, "қыз қашар" тойы тойланады. Күйеу бала "қыз қашарға" бір жорға не қымбат жағалы киім байлайды. Қыз қашар тойының рәсімі бойынша кешқұрым киіз үйдің керегесі түріліп тасталып, қыз-жігіттер қара өлеңмен айтысуға көшеді. Түн ортасы ауа айтысушы жігіттер екіге бөлініп, бірі қалыңдықты тартып әкетпек болып, екіншілері бойжеткендерді бермеуге тырысып, тартыс ойын ұйымдастырады. Қалыңдықты күшпен ала алмайтындығына көздері жеткен жігіт жағы заттай не ақшалай төлемін төлейді де, қызды кілемге отырғызып, әкесінің үйіне енгізеді.

Тартыс кезінде бойжеткеннің бір жеңгесі күйеуді жасырын қайын атасының үйіне шақырып келеді де, осы қызмет үшін "күйеу қашырарын" алады. Оған қосымша күйеу бала қалыңдығымен кездескенше төмендегідей ырымдарды орындап, кәделерін үлестіреді: атасының желісінің жанынан өте бере "желі тартар", үйге жақындай бергенде жүресінен отыра қалып, ит болып ырылдаған жеңгесіне "ит ырылдатар", үйді айнала бере күйеу алдына бақан тастаған тағы бір жеңгесіне "бақан салар"— жорға не түйе береді. От орнына жеткенше күйеу жігіт аруақтарға, отағасы мен кыз шешесіне арнап үш рет иіліп тәжім етеді. Сол сәтте ауылдың үлкен апасы оған отқа бір қасық май құйғызады. Лап ете түскен от қызуына алақандарын тосып, "Киіз үйдің иесі, жанған оттың иесі, Ұмай Ана риза болсын!", "Оттай опалы бол!" деп, алдымен маңдайына, одан соң төстеріне тигізу ырымын істейді. Ізеттілікке риза болған қыз шешесі алладан амандық сұрап, күйеу балаға алғыс-тілектерін білдіріп, бір кесе ақ ұсынады. Осы сәтте калыңдықтың төсегінің алдына өтірік өлген болып жатып алған бір кемпірді "кемпір өлді" кәдесін беріп, тірілтіп алады.

Сонымен бірге бойжеткеннің жеңгелері шымылдық ашқанына "шымылдық ашар", төсек салғанда "төсек салар", калыңдығының қолын ұстатқанына "қол ұстатар", құшақтағанына "қыз құшақтатар", шаш сипатқанына "шаш сипар", көрпе жапқанына "көрпе қимылдатар" кәделерін алады да, күйеу бала мен қалыңдық екеуін онаша қалдырады.

Күйеу балаларымен жақынырақ танысу үшін қыз туыстарының бірі ұрын тойдың үшінші күні барлығын шақырып, қонақ қылады. Ел арасында осы шақырған үй "болыс үй", ал оның берген қонақ кәдесі "болыс той" делінеді. Әдетте болыс тойға қалыңдық пен күйеу салтанатты күймемен, ал бозбалалар көңілдері қалаған бір-бір .бойжеткенді алдарына мінгестіріп, думандатып келеді. Болыс үйде түрлі ұлттық ойындар ойналып, жастар кауымы өнер жарыстырып, сауық-сайран құрысып, таң ата тарқасады. Осылайша бірін-бірі сағынып қауышқан екі жастың кездесер уақытының мол болуына және онашада бас қосқан жастардың емін-еркін ойнап-күлуіне жағдай туғызу үшін болыс той өткізілетініне куә боламыз.

Ұрын той аяқталған соң қыз үйі күйеу баланы жол-жоралғысымен аттандырып салады. Қайын атасы күйеу баласына жүйрік, жора-жолдастарына бір-бір ат мінгізеді. Жігіт жағының бос қалған қоржынын түрлі кәделерге арналған сый-сыяпаттарымен лық толтырады. Бұл сыйлықтар "қап түбі" деп аталған. "Жеңгелерім мен қайын сіңлілеріме" деп қалыңдығы сақина, білезік, жүзік, сырғалар түйілген орамал береді. Қалыптасқан дәстүр бойынша, қыздың жеңгелері мен тойшы жастар қоршаған күйеу ауылдан жаяулап шығады.

Ұрын той өткеннен кейін күйеу жігіттің қалыңдығымен кездесіп тұруына ешкім кедергі келтірмейді. Бірақ екі жас оңаша қаншама ойнап-күлгенімен, ақ некелі түнге дейін абыройын сақтап, адалдықтың ала жібін аттап өтпейді. Той күнін, яки қыз ұзату тойының мерзімін қалыңдықтың әкесі белгілейді. Тойға күйеу өз ауылының ақсақалын, нөкер жігіттерін ертіп келеді. Бұл жолғы тарту-таралғының да салмағы оңай емес, әдеттегі жыртыс пен ұсақ-түйек кәделердің сыртында күйеу қыз анасына атап "сүт ақы" әкелуі керек. Сондай-ақ отау үйдің киізі мен той малы да күйеудің мойнында. Ал отау үйдің қаңқасын, ішкі жабдығын қыздың әкесі береді.

Бұдан соң жігіттің әкесі қалыңмал берудің қамына, ал қыз жағы калыңдықтың жасауын дайындауға кіріседі.

Қалыңмал. Қалыңмал төлеу кейбір зерттеушілердің түсіндіріп жүргеніндей, қызды сатып алу үшін берілетін құн емес, керісінше, қалыңдықтың жасауына, сәукелесіне, той малына, кәделі алыс-берістеріне жұмсалатын қаражат көлеміне сай төленетін төлем. Дәстүрлі калыңмал мынадай бөлімдерден тұрады:

Бас жақсы — түзу мылтық, бөрік сауыт, қашса құтылатын, қуса жететін бір сәйгүлік, малдығы артық бір түйе. Немесе олардың әрқайсысының орнына 5 ірі қарадан —20 жылқы беріледі. Бірақ бертін келе бас жақсының мәні өзгеріп, әлгі төрт заттың орнына тұрмысқа қажетті өзге дүниелер берілетін болған. Мәселен, Торғай уезінде бас жақсыға 3-12 жылқы, немесе 100-300-дейін, тіпті 600-1000-дейін күміс ақша береді.

Қара мал — қалыңмалдың ең өзекті бөлімі. Ірі қара саны бір жиырмадан бес жиырмаға дейін (21—25 жылқы) барады.

Ілу — қызын тәрбиелегені үшін ұрын барғанда берілетін кәде. Егер ілуге көп қаражат жұмсалса, тиісінше қара мал саны аз айтылады.

Той малы — қыз ұзату тойына сойысқа апарылатын мал, жыртыс және қалыңдық жасауының шығыны. Той малы 20—70 бас жылқыға дейін жетеді.

Сүт ақы — қалыңдықтың анасына берілетін 1—7 түйе.

Жігіт түйе — қыз әкесінің ата күшіне төленетін ақы. Бүған 2 түйе және міңдетті түрде күйеудің жақсы сырт киімі мен ер-тұрманы беріледі.

Сондай-ақ қалыңмалдың он шақты қарадан аспай, кедейлер ортасында жүретін "дөңгелек калың", 10—15 ұсақ мал орнына бір тәуір жылқы беру ғүрпы —"балама қалың", әйелі өліп, орнына балдызын алғанда төленетін 27 ірі қара —"олқы қалың" секілді түрлері де болған.

Қалыңмалды бөлу үстінде жылқышылар "құрық бауға" бір мал, қойшылар "қосақ бауға" бір қой, бата оқыған көпшілік "келін тілі" деп бір мал бөліп алады. Халық арасыңда егер "келін тілін" бермесе, "түсер келін кекеш болып қалады" деген сенім бар.

Бұдан тыс толып жатқан ұсақ-түйек кәделер бар. «Қалынсыз қыз болса да кәдесіз күйеу болмас» деген мақалдан-ақ барлық кәдені орындау күйеу жігітке әрі сын, әрі парыз екені көрініп тұр.

Қалын мал мөлшеріне сәйкес оның құрамы малдың түрлі қасиеттеріне, жынысына, жасына, қоңына, қысырлығына т.б. талаптарына қарай малдың түлігі мен санының әр түрлі ара-қатынастарында беріледі.

Қалын малға қыздың әкесінің ғана иелік етуге хақы бар. Егер қыздың әкесі қайтыс болса, берілген қалын малға иелік ету тек қыздың аға-інісі, немесе әкесінің жақын-туыстарының ішіндегі ең жақын ер адамға рұқсат етіледі.

Егер қалындық жігіттен бұрын төсек көрген болып шықса, жігіт жағы қалын малына қоса бір тоғыз айып талап етуге хақылы /қайын атасының отау алдында күйеуге деген атын пышақтап, шапанын да айырып кетеді/. Қалындық төсек көрген болып шықса, іс билердің үкіміне түсер болса, сол іске кінәліден қыз әкесінің пайдасына тоғыз даулауға хақы бар.Қорыта айтқанда, аты аталып, түсі түстелген қалыңмал түгелдей қыз үйіне бармайды, "қап түбі" қыз жасауы және басқа алыс-беріспен кері кайтады.

Жасау. Жасау — жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшеріне шамалас, кейде онан да асып түсетін, ұзатылған қызға міндетті түрде берілетін мал-мүлік.

Тарихи деректерде ұзатар қызына жасатқан ақ отауы сәндігі жағынан хан-сұлтандардың ордасынан асып түсетін және отауы ерекше салтанатты болсын деп маңдайшасын борлатып, керегелерін оюлату үшін бар малын жұмсап, кедейленіп қалғандардың да болғаны туралы мәліметтер кездеседі.

Жасау жана отау құрған екі жас үшін ең қажетті мынадай мал-мүліктерден кұралады: ақ отау, төсек-орын, киім-кешек, құрал-жабдық, қару-жарақ, жүйрік ат, сойыс мал және әр түрлі ірілі-ұсақты сыйлық бұйымдар. Егер қазақ жұртының жасауына кіретін кейбір дүние-мүліктерін таратып айтар болсақ, отауға — екі жүзік, екі туырлық, бір түндік; кару-жараққа — ер-тұрман, садақ (түзу мылтық), берік сауыт, калқан, берен қылыш, ыдыс-аяққа — қазан-ошақ, астау, шара, шөміш, ожау, күбі, келі, кебеже, асадал, қасық, кұмған, саба, торсық, үрген қарын т.б., көрпе-төсекке — ағаш төсек, құс төсек, көрпе-жастық, бірнеше ет көрпе, төсеніш көрпе т. б., төсенішке — бірнеше текемет, сырмақ, еткиіз, 4— 5 алаша, 2—3 кілем т. б., киім-кешекке *— әрқайсысы тоғыз-тоғыздан тон, ішік, көйлек-көншек, шапан т. б., құрал-жабдықтарға балта, шот, балға, төс, шапқы, түрпі, ара, ине, талыс, үскі, сапсалғы, біз, сыдырғы, мәкі т. б. жататындығын көреміз.

"Қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз той болмайды" демекші, калыңдықтың туған-туысқандары қызын ешқашан жасаусыз үйінен шығармаған. Себебі, қызына жасау беру — ата-ананын мойнындағы бірінші борышы болып есептеледі.

Қазіргі кезде шамасы жетіп жатқандар, қыз жасауын той үстіне-ақ алып келіп жатады. Жасаудың қаншалықты болатыны қыз жағының шама-шарқына байланысты. Кейбір жерлерде жасауды қызды тұрмысқа шыққаннан кейін бір, екі жыл өткеннен кейін береді. Қыздың шешесі мен тағы бір-екі әйел жасауды алып барады. Оған да кішігірім той жасап, әкелінген жаңа заттарға «құтты болсын!» айтып келушілер шашу шашады, байғазы береді. Жасау әкелген құдағиларға үлкен құрмет көрсетіліп, киіт беріледі, сырға, жүзік салынып сыйластықтарын білдіреді. Жиналған туған-туыстар мен ауыл әйелдеріне қыз жасауын ашып көрсетеді. Түйіліп-буылған әр-түйін заттың бетіне әдейілеп салынған сыйлықты ашып көрсеткен адам өзі алып, басқа әйелдерге де бөліп береді. Жасауын әкелген қыздың шешесіне ризашылықтарын білдіреді.

Қыз ұзату тойы. Құдалар бәтуаласқан соң-ақ қыздың барлық туған-туысқандары жиналып, ұзату тойының қамына қызу кіріседі. Той басталарға екі-үш күн қалғанда 5-6 жолдасымен сүт ақысы, той малы, жыртысы мен түрлі кәделерге арналған мал-мүліктерін алып, артынып-тартынып күйеу келеді. Бір топ қыз-келіншек олардың алдынан шығып, ауыл сыртынан қарсы алады. Жездесінін атын жетектеп келіп, көрмеге байлағаны үшін балдызы маталай "ат байлар" сыйлығын алады. Күйеу бала жолдастарымен онаша отауға түсіріледі.

Рәсім бойынша, күйеу келген соң, қыз әкесі үйінің артынан қалыңдық пен жігітке арналған ақ отау тігіледі. Ақ отауды тігу үстінде мынадай дәстүрлі ырымдар орындалады. Отау тігер алдында "Тәңір қолдасын!" деп бір мал сояды. Бұл рәсім — "құдай жолы" делінеді. Отау тігуге сол ауылдың үбірлі-шүбірлі кейуаналары қатысып, керегесін кергені үшін күйеу баладан "кереге көрер" кәдесін алады. Әдетте шаңырақты (жігіт әкелген) жасы бел ортадан асқан, елге сыйлы сол ауылдың кәрі күйеуіне ырымдап көтерткізеді, ол "шаңырак көтереріне" бір ат мінеді. Сонымен бірге күйеу жігіт отаудың уығын шаншығанда "уық шаншар", туырлығын жапқаңда "туырлық жабар", түндігін жапқаңда "түндік жабар", үзігін жапқанда "үзік жабар", баушуын тартқаңда "баушу байлар" кәделерін үлестіреді. Ақ отау әбден тігіліп болған соң, әйелдер құдалардан "отау байғазысын" алады. Тігілген ақ отауға ен алдымен қалындықты кіргізеді. Ол уйдің сол жақ босағасына барып, оң аяғымен жерді бір теуіп, далаға қайта шығады. "Бұл отаудың иесі біз боламыз" деген ишаратты білдіреді, осы әдетті күйеу бала да қайталайды. Үй тігісімен аналар "құдай жолына" сойған малдың етін міңдетті түрде жаңа отаудың ішінде жеулері шарт. Сүйегіне тіс тимей мүжілген қойдың омыртқасын әйелдер күйеуге ұсынады. Жігіт оны жібек орамалға орап, ақ отаудың шанырағынан сыртқа лақтыруы керек, ал мойын ұсынған әйел "мойын ұсынарым" деп, жібек орамалды өзі. алады. Бұл "ақ отаудын босағасы берік болып, түтін түзу шықсын" деген ырымды білдіреді.

"Тойдың беті — дастарқан" демекші, оның мейлінше берекелі әрі дайыңдаған тағамдардың дәмді болуы үшін той жасаушылар бар өнерлерін салып, тырысып-ақ бағады. Әдетте той шығынын қыздың туған-туысқандары мен ел-жұрты жабыла көтерісетін болғандықтан шартарапқа хабар салынады. Тойдың барынша қызықты өтуі үшін той иесі төңірекке аты мәлім өнер адамдарын — ақыңдар мен әншілерді, сал-серілер мен жыршыларды, билер мен шешендерді, батырлар мен балуаңдарды, ат-пыраштар мен құсбегілерді, есепшілер мен құмалақшыларды түгел шақырады. Олармен жүзбе-жүз көрісіп, өнерін қызықтау ел үшін бір тамаша ғанибет болса, той иесі үшін үлкен абырой. "Байлық — қолдың кірі", "Бай — бір жұттық" деп есептеушілер той біткен соң берілер баға, айтылар сын, даңқ-дақпыртқа қатты көңіл койған.

Келетін қонақтардың жолы, жасы, дәрежесіне қарай арнайы қонақ үйлер тігіліп, ас сақтайтын шошалар дайындалады. Кімнің қай үйге түсетініне әбден қанық күтушілер бекітіліп, әр үйге қымызға лық толы емізіктелген саба қойылады. Сегіз қырлы, бір сырлы той басқаратын тойаба мен сыбағалы табақ жасайтын асаба сайланады; айтыс пен бәйге, күрес пен көкпар ұйымдастырушылар белгіленеді. Тойдың ойдағыдай етуі осыларға байланысты болғандықтан реніш туып, арты дау-дамайға айналмас үшін той берушілер бұл жағын мұқият ескереді.

Қыз ұзату тойы басталардан екі-үш күн бұрын жан-жаққа шақырушылар жіберіледі, ал алыс жақтағы ағайындар екі-үш ай бұрын хабардар болады. Жетісу еліңде үстіне әдемі киім іліп, басына қалыңдықтың сәукелесін киіп, қоңыраулы күміс ер-тоқымды жорға мініп, қыз жеңгесі шақырған.

Ауылдың өнерлі жастары ымырт түсісімен-ақ киіз үйдің іргесін түріп тастап, қыздар іште, жігіттер сыртта тұрып, қызу айтысты бастап жібереді. Жеңілген жақ уақ-түйектен бір тоғыз төлеп, түн ортасы ауа тарқасады.

"Той десе, қу бас та домалайды" демекші, ертесіне ат жалын тартып мінген жастан еңкейген кәріге дейін тойлы ауылға жиналады. Қымыз ішіліп, сыбағалы табақтар тартылған соң, кезек балуаңдар күресіне беріледі. Курес арты көкпарға ұласып, кешке таман түрлі өнердің тиегі ағытылады. Жастар таң атқанша ойын-сауық құрады. "Балтам тап", "Хан", "Көрші", "Мыршым" секілді ойындар ойналады.

Келесі күнгі ең қызық тамаша — ат бәйгесі. Бәйгеге қосылған аттар шаң бергенше тойға жиналған жұрт арқан тартысып, қыз қуысып, жамбы атысып, балаларды күрестіріп, жаяу жарыстырып мәре-сәре болады, жеңімпаздар жүлделерін алысады. Қазақтың қай тойында болмасын жүлденің төресіне аты жүйріктер ие ғой!.. Бірінші бәйгеге түйе бастаған тоғыз, екіншіге ат бастаған тоғыз, кейінгілерге жай тоғыз... беріледі.

Кешқұрым ақ отау алдына "Жар-жар" айтатын қыз-жігіттер жиналады. Бір жігіт бастап, қажет жерінде жігіттер тобы қостап, жауап сөзді құрбылары қостаған қалыңдықтың өзі қатады. Осылайша жат жерге кетіп бара жатқан бойжеткен құлын-тайдай тебісіп бірге өскен құрбыларымен қимай қоштасса, жігіттер жағы "үлгілі, әдепті боп, қайын ене, қайын атанды сыйла, туған аулыңа сөз келтірме",— деп наздарын айтады. Қалыңдық пен күйеуді қаумалаған жастар "жар-жардан" соң ауыл сыртына шығып, алтыбақан теуіп, "ақсүйек", "айгөлек" ойңап, думандатып, түн ортасы ауа тарқасады.

Сонғы күні ұзатылар қыз үй-үйді аралап жүріп, ел-жұртымен қоштасады. Бұған қыз туыстары дайындалып, әрқайсысы өз дастарқанынан дәм тартқызады. Әр үйдің от-орнымен қоштасып, көп болса, көпсінбей, аз болса қомсынбай берген сыйлықтарын көзіндей көріп жүру үшін алатын бұл салт ел ішінде "танысу" деп аталады. Мәселен, Батыс Қазақстанда танысатын калыңдықты кілемге отырғызып көтеріп аралату дәстүрі болған.

Ұзату тойы өткен соң жақын-жуықтарын қыз үйіне шақырып, дәстүр бойынша қыздың жасауын көрсетеді. Жасауға ризашылық білдірген құдаларға киіт кигізіп, түйе жетектетіп, ат мінгізеді. Болашақ отаудың көшер көлігі, сауып ішер сиыры мен биесі де қыз жасауының құрамына кіреді. Сойыс малы бір-бір жарым жылға мөлшерлеп беріледі. Ежелден келе жатқан дәстүр бойынша ұзатылған қыз әке малынан әр түлік бойынша "мал құты" деп есептелетін бір-бір мал, сондай-ақ әке мүлкінен түзу мылтық, берен сауыт қалауына болады. Дәстүр бойынша, қызы не сұраса да әкесі бетін қайтармайды. Бас құданың рұқсатымен қыз жасауы буылып, түйіледі. Әр тениің арасына әйелдерге арналған кішігірім "тең шешер" сыйлықтары салынады.

Қыз аттанарда қимас ата-анасы, туған-туыстары, қасиетті ел-жұрты, атамекен, құрбы-құрдастарымен қоштасып, "сыңсу" айтады.

Аттанар алдында қызға күштеп сәукелесін кигізеді. Қалыңдық пен күйеуге күміс ер тұрмаңды, үкіленіп қызыл шұғамен жабуланған жорғалар, қыз шешесіне жайлы көлік дайындалады. Ертеде арба үстіне ақ қайыңнан өрілген ақ отау да орнатқан.

Аттанған қызды жаяу ұзатып салған қыз-келіншектер қоштасар сәтте у-шу болып, жылап айырылысады. Қалыңдық кешіне қыз шешесі, екі жеңгесі және косшы жігіт ереді. Жолшыбай жолыққан ауылдар ұзату көшінің алдынан шығып, шашу шашып, қонақ қылып аттандырып салады. Күйеу ауылына жакындаған сәтте серіктерінің бірі сүйінші сұрауға тұра шабады.

Шамасы келіп қыз ұзату тойын жасап, қазақтың осы салт-дәстүрлерін орындап жатқандар аз емес. Қыз ұзату тойы бүгінгі күні көп жерлерде әдетке айналып жатыр. Безендіріліп жатқан осы тойлар қазақ халқының салт-дәстүрін көркемдедейді. Ұзатылатын қызға, туған-туыстарына бұл той қуаныш әкеледі. Қыз ұзату тойына алдын ала дайындалады. Оны келін түсіру тойынан кем өткізбейді. «Ана алдында – құрмет, ата алдында қызмет», «Әкеден – ақыл, анадан мейір», Перзент көздің нұры, жүректің жыры». Әке шешесінің перзенті болғандықтан, оның да үйлі-жайлы болуын тілеген олар күшін аямайды. «Гүл өссе – жердің көркі, қыз өссе – елдің көркі» демекші, қазақ халқы да қызға аса бір ерекше көңілмен қарайды. «Ұлын өссе – мұратын, қызын өссе - жұратын» деп, ұлдан қызды кем көрмеген. Бүгінгі күндері «Қыз ұзату» тойына көптеген туған-туыстары шақырылады. Той өтетін орынды безендіруге айырықша мән беріледі.

Асаба бар өнерін салып, тойды қызықты өткізуге тырысып бағады. Ол алдын ала айтылатын әндер мен билерді, ойындарды, тілек айтушыларды рет-ретімен қағаз жүзінде дайындап қояды. Тойдың қызықты өтуі тікелей асабаға байланысты болғандықтан, той иелері асабаны күні бұрын белгілеп қоюлары қажет. Асаба сөзге жүйрік, өлен-жыр мен әзіл-сықақтарды көп білетін, музыкалық аспаптарда еркін ойнап, ән сала алатын өнерлі, әрі ауыл адамдарын түгел танитын болғаны жөн. «Ел – іші өнер кеніші» дегендей, өнерлі жігіттер кез-келген ауылдан табылады. Қазіргі кезде арнайы той өткізуші асабалар дарынды музыкалық аспапта ойнай алатын адамдарын өз көмектерін ұсынуда. Тойдың қызықты өтуі, өтпеуі де оны ұйымдастырушылар мен басқарушыларға байланысты.

Келетін қонақтардың санына байланысты дастарқан дайындалады. Дастарқан мәрізін дайындауға ерекше көңіл бөлінеді. Ыдыстар мен тағамды жеткізетін даяшылар, қазан-ошақ басында жүретін аспаздар ерте бастан белгіленеді. Жұрттың бас-аяғы жиылып болғаннан кейін, асаба той бастауға кіріседі. Ол, біріншіден қонақтарды рет-ретімен дастарқан басына орналастырады. Жайғасып, орныққан соң, асаба той бастауға кіріседі. Дәстүрі бойынша тойды «Той бастар» өлеңімен бастайды. Бұл тойда қыз ерекше сәнді той көйлегін, бас киімін киеді. Жар-жар айтып, екі жасты ортаға шақырады. Қыздың әке-шешесі өз тілектерін екі жасқа білдіріп, баталарын береді. Той бітпей жатып, қарсы жақтан келген құдалар қайтуға ыңғай танытады. Оларды қошаметтеп шығарып салады. Кетіп бара жатқан қыздың алдынан арқан керіп, көрші қоландары, жора-жолдастары жолын бөгейді. Қарсы жақ құда кәдесін беріп, жолын ашқызады. Ендігі кезектегі той күйеу жігіттің ата-анасына жасайды. Келін түсіретін жақ белгіленген уақытқа қонақтарын шақырып, күтіп отырады.

Келін түсіру тойы. Ауыл әйелдері жасаулы кештің алдынан шашу шашып қарсы алады. Кімде-кім кеш бастар түйенің бұйдасын қабылдап алып, ауылға жетектеп енсе, "мұрындық апа" атанып, тиісті сыйлығын алады. Ауыл адамдары дереу жүкті түсіріп, ақ отауды тігуге кіріседі. Әдетте ақ отау күйеу әкесі үйінің оң жағына тігіледі. Мұңда да отаудың шаңырағын көтеруге балалы-шағалы, төңірекке жақсы атағы жайылған салиқалы ана тандалады. Отау тігіліп болысымен түрлі жиһаздар шығарылып, жайнатып жиналады. Осы кезде бір жеңгесімен ауыл шетіне атынан түсіп, хабар күтіп тұрған келіннің алдынан ауылдың қыз-келіншектері шымылдық алып шығады. Бет-жүзі үлкендерге көрсетілмей, шымылдықпен бүркемеленген келінді алдымен қайын атасының үйіне кіргізеді. Ұлы шаңырақтың босағасынан оң аяғымен аттасымен тізесін бүгіп, үш рет сәлем берген келініне атасы "Көп жаса, қарағым!" деп батасын береді. Содан соң жас келінді ошақ жанындағы жұмсақ тулақ-баспаққа отырғызады. Бұл "жаңа түскен келіннің мінезі де илеген тулақтай жұмсақ, биязы болсын" деген ырым. Ошақтағы отқа май құйған жас келін: "От Ана, Май Ана, шапағатыңды тигізе көр, жарылқа!"— дейді, Ал қалыңдықты қоршаған әйелдер қолдарын отқа қыздырып, "Оттай опалы бол!"— деп оның маңдайына тигізеді.

Осы рәсімдер аяқталған соң жас келінді ақ отауға әкеледі. Күйеу шешесі шашу шашып, оң аяғымен табалдырық аттаған жас келінді сол жаққа тігілген шымылдық ішіне отырғызады. Қарсы алушы қыз-келіншектерге қыз шешесі күміс білезік, сақина, жүзік, сырға, алқа, түрлі маржан тастар үлестіреді.

Қонақтарға табақ тартылып, ақсақалдар бата оқыған сар табақтан ақ отауға сыбаға (үлпершек) жібергенде, жас келін оны сәлем етіп қабылдайды. Ауыл адамдарымен жаңа түскен келінді таныстыру үшін "беташар" басталады. Беташар айтатын жігіт әркімді таныстырып тұрып, "Бір сәлем" дегенде, келін тәжім етіп, ақын желектің төменгі ұшын шыбықпен көтеріп қалып, оны жұртқа көрсетеді. Бет ашушыға келінді сүйеп тұрған қыз жеңгесі мен жігіт жеңгесіне жібек көйлек, биқасап шапан кигізеді. Беташардан соң ауыл жастары түнімен ойын-сауық жасап, думанды кезі құрады. Ертеңіне "келін түсіру тойы" жасалады. Тойбастардың бірден айтылып, той ашылу тұсы болмаса, келін түсіру тойы негізінен қыз ұзату тойымен бірдей өткізіледі.

Қазіргі таңда келін түсірген уақытта қалындықты ауыл келіншектері мен жастары күтіп алып, шашу шашып, құрылған шымылдықтың ішіне келген келінді кіргізеді. Шымылдықты құрғаны үшін сый алады. Абысындары басына орамал салып, тағы басқасы отқа май құйғызады. Сол қызметтері үшін енелері сыйлық сыйлайды. Орамал салғаны енді келін болды дегенді білдіреді. Жас келінді көргісі келгендер үлкен келіндеріне немесе жеңгелері мен апаларының біріне көрімдіктерін береді. Келіннің бөлмесіне апарып келінмен таныстырады. Танысқан адам келінге шашу шашып, «қадамының құтты болсын!» деп тілегін айтады. Беташар болмайынша келін шымылдырықтан шықпай, іске араласпай отырады. Келінді көруге келгендерге ол ізеттілік білдіріп орнынан түрегеледі. Оңтүстік Қазақстанда осы дәстүрлердің барлығын орындауға тырысады, ал басқа жақтарда беташар жасап, келіннің басына орамал салу дәстүрлері орындалғанымен шымылдыққа отырғызу дәстүрі орындалмайды.

Жаңа түскен келінді туыстарымен көпшіліктің алдында таныстыратын беташар болады. Келіннің бетін ашатын ақынды дайындап қояды. Суырып салма ақын әншілер келіннің келу құрметіне арнап өлендер айтады.

Үйлену тойы. Той өткізбес бұрын туған туыстары жиналып, «қонақасын» жасайды. Барлығы ақылдасып, қалайда тойдың жақсы өтуі жайлы сұхбаттасады. Бұл да бір өзінше дәстүр. Мал сойылып, ет асылады. Дастарқан жасап, бірге ас желінеді. Сонан соң кімнің қандай жұмыс атқаратыны белгіленеді. Адам өміріндегі ең бір қуанышты белеңге туған-туыс, жора-жолдас үлкен жауапкершілікпен қарайды. Көмектерін аямай, екі жастың бас қосып, үйлі-жайлы болуын осылайша ықыластарын білдіреді.

Той өтетін орынды безендіріп, халқымыздың әр түрлі өсиет сөздері, орынды айтылған мақал-мәтелдері жазылып ілінеді. Мысалы: «Үйлену оңай – үй болу қиын», «Таптырмас байлық - татулық», «Әке сөзі парыз, ана сүті - қарыз», «Ананың алдында асқар тауда да аласа», «Бала бақшадағы гүлін, оны тәрбиелеу үлкен ғылым», «Адам ақылымен сымбатты, ұрпағымен қымбатты», «Отбасы бірлігі - татулықта», «Ана алдында – құрмет, ата алдында қызмет», «Әкеден – ақыл, анадан - мейір» т.б. Сондай-ақ түрлі-түсті ленталар мен шарлар ілініп, көңілді әуенмен қамтамасыз етіледі. Шақырылған адам санына байланысты дастарқан дайындалады. Оған қойылатын әр түрлі тағамдарды да алдын ала дайындап қояды. Ауыл келіншектері мен келіндерінің міндетінің бірі дастарқан даярлау. Қазан-ошақ басында жүретін келіндер мен ауыл келіншектері алдын-ала дайындауға болатын тағамдарын өз мойындарына алады. Сойылған малды жіліктеп, қай бөлігін қай тағамға жіберетінін қасапшылығы бар ер кісіге жүктейді. Тойға келген адамдарға қандай тамақ жасалатынын шешіп, керек жарақтарын түгелімен алдын-ала дайындап алады.

Қыз-келіншектер де түсетін келіннің керек-жарағын дайындап, отыратын бөлмесін жасайды. Кей жерлерде шымылдықтарын алдын-ала тұтып қояды. Келін түсіретін үй келінге деп бір сыпыра киім-кешек даярлайды. Болашақ келініне арнап енесі көрпе-төсегін, басына салатын орамалын, киімдерін арнап қояды. Тойға киетін той көйлегі мен фатасын немесе кейбіреулер қазақша көйлек сәуклесімен әшекейлеп дайындайды. Күйеу жігітке тойға арнап костюм шалбары немесе оған да қазақша ұлттық киім, оюланып тігілген шапаны мен құндыз бөркін дайындайды.

Шақырылатын қонақтардың тізімі алдын-ала жасалады. Алыс жерде тұратын туыстарына ертерек билеттер жіберіледі. Ауылды жерлерде көше-көше қылып бөліп, шақыратын адамдарын да тағайындап «Ауыл той» деп шақыртады. Келетін қонақтардың санына қарап, тойға шығатын шығынның шама-шарқын, мөлшерін байқауға болады. Тойға келетін адамдардың саны көп болғандықтан осының барлығын қадағалаған дұрыс. Өйткені осыншама адамды күту оңайға соқпайды. Дұрыс күтілмей тойда реніш білдіріп жатқандар да болады. Қонақтарды да қайсысы қай жағына отыратыны белгіленеді. Құдалар, жақын туыстары, жора-жолдастары, көрші-қоландарға арнап үстелдер қойылады. Әр үстелді бақылап тұратын екі немесе үш күтуші қойылады. Күтушінің міндетіне қонақтарды жайғастырып отырғызу, керек-жарақтарын түгелдеу, қажеттіліктерін жеткізу, дастарқандағы тағамдарда және сусындарджы уақытымен қамтамасыз етіп тұру. Олармен әңгімелесіп, басқа да туыс-жекжаттармен таныстырып отырғаны дұрыс. Егер олардың қандай да бір сұраныстары болса, асабаға дер кезінде хабарлап қонақтарды сыйлағандықтарын білдіреді.

Тойға келетін бас құда құдағиларға ерекше көңіл бөліп, жақсылап күтіп жіберу үшін жағдай жасалады. Салт бойынша негізгі қонақтар – құда, құдағилар. Сондықтан құдаларды той дастарқанының оң жағына отырғызуға жағдай жасалады. Құда-жекжаттың, ағайын-туыстың тойдан жақсы әсер алып қайтуы үшін оларға айтылатын әндер мен ойындар белгіленеді. Сыйлы табақтар, жүлделі ойында алатын сыйлықтарына дейін даярлап қойғаны дұрыс. Тойдың қызықты өтуі үшін түрлі ойындар ұйымдастырылады. Бұрыңғы кездері қазақ халқы ұлттық ойындарды осындай той-думандарда ойнаған. «Бәйге», «Қыз қуу», «Арқан тартыс», «Көкпар», «Жаяу тартыс», «Қазақша күрес» т.б.

Асаба айтылатын әндерді, ойналатын осы ойындарды, тілек білдірушілердің тізімін жасап рет-ретімен жазып алады. Өзінің айтатын сөздері мен өлендерін, жиналған жұртқа, жастарға айтатынын ертерек дайындайды. Той алдында ата-аналар сол тойды өткізетін асабамен алдын ала жүздесіп, тойлы өткізу жайлы егжей-тегжейлі ақылдасу керек. Қашан басталып, қашан аяқталатынын, тойды қалай бастатарын, үзіліс кезіндегі ойындарды ұйымдастыру жауапкершілігін өз мойнына алады. Той өтетін үйден бір жауапты адамды асаба өзіне көмекші ретінде алуына болады. Ол адам мүмкін тойдың басынан аяғына дейін басқаратын жауапты кісі болар. Әрбір той тәлім-тәрбие мен үлгі-өнегенің көрінісі болғандықтан асабалар «сегіз қырлы, бір сырлы» болған дұрыс. «Той жағасыз болмас, ел ағасыз болмас» дегендей қазақ халқының арасынан осындай өнерлі адамдар әрине табылады. Қыз бала шешесінің бірге туған аға, інісіне тұрмысқа шықпайды, бірақ олардың балаларына шығуға болады. Сол сияқты жиен балалар нағашы апаларын алуға қақы жоқ, бірақ олардың және нағашы ағаларының қыздарына үйленуге болады. Мұны қазақ халқы бөлелер арасындағы және жиендер мен нағашы жұрт арасындағы неке десе, этнография ғылымында күзендік (кузенный) неке дейді. Бұл некенің екі түрі болады:

1) Кросскүзендік неке (шешесінің) аға-інілерінің қыздарына не әкесінің апа-қарындастарының қыздарына үйлену, яғни нағашы мен жиен арасындағы неке. Мұның осы көрсетілген екі түрі де қазақта болды. Бірақ қазақ дәстүрінде жиен алғаннан гөрі, нағашы алғанды дұрыс көреді. Сондықтан да қазақ арасында "жиен алған молықбас, нағашы алған тарықпас" дейді. Жиендерінің нағашы ағасының қыздарына үйлену құқы өте көне замандағы жиендердің тек қана шешелері шыққан топтан, рудан әйел алатын тәртіппен байланысты нәрсе;

2)Ортокүзендік неке (әкесінің аға-інілерінің қыздарына үйлену, яғни немерелер арасындағы неке не шешесінің апа-сіңлілерінің қыздарына үйлену, яғни бөлелер некесі. Мұның алғашқы түрі, яғни немерелер ара-сындағы некелесу құқы қазақ тәртібіне жат, ал екінші түрі, яғни бөлелер арасындағы неке кездесіп тұрады.

Сөйтіп ағайынды ұл мен қыздың балалары, яғни нағашы мен жиендер бір-бірімен қыз алысатын. Екі елге ұзатылған ағайынды апалы-сіңлілердің балалары (бөлелер) бір-бірімен қосыла беретін. Өйткені шеше тарапынан болған туыстық қатынас қазақ ғұрпында экзогамиялық тәртіпті бұзғандық болып есептелмейді.

Ислам дінінің кағидалары бойынша, туған ана, бірге туған апа, қарындас әкесінің апа, қарындастарына және емшектес туыстарынан басқа туыстарының бәрінің де алыс-жақындығына қарамай неке құруға болады. Бірақ неке құру мәселесіндегі шариғат қағидалары жалпы халыққа көп ықпалын тигізе қойған жоқ. Оған жоғарыда келтірілген көптеген көне әдеттердің біздің заманымызға дейін сақталып келуі толық дәлел болғандай.

Ислам діні мұсылмандардың басқа діндегі халықтармен некелесуіне тыйым салды. Немесе басқа діндегі адам ислам дінін қабылдаған күңде ғана онымен неке құруға болады. Шариғат бойынша, басқа діндегі адамды мұсылман етіп үйлену үлкен сауап делінеді. XIX ғ басында мүсылман дінін қабылдап, қазаққа шыққан орыс, украин қыздары Қазақстанның солтүстік шекарасыңда жиі кездесетін. Әсіресе орыс казактарының қыздары қазаққа үйір болған. Мұнымен бірге орыс деревняларында жалда жүрген жарлы жігіттер орыс қыздарын алып, христиан дінін қабылдау да кездесетін.