Төркіндеу

Төркіндеу (дәстүр). «Қыз кедей еліне төркіндеп келеді». («Ана тілі» газетінен). Мұның негізі төркіндеген сөзден шыққан. Ұзатылған қыздың төркін жұртына арнаулы (ресми) түрде баруы төркіндеу деп аталады. Мұндай жағдайда қыздың барлық туған-туыстары оны қонаққа шақырып, құрмет көрсетіп, қалаған затын беріп риза етіп аттандыруға тиіс. Төркіндеу — әр қыздың парызы және ол бірақ рет төркіндеп баруға хақысы бар. Төркіндеудің халықтық, дәстүрлік маңызы зор және ол әйелдерге ғана тән ғұрып. Дәстүрімізде қыз төркіндеп, күйеу-қайындап, жиен-нағашылап барады.

Өсиет айту

Өсиет айту (дәстүр, ғұрып). «Үзіліп бара ма, жоқ арыз, өсиет айтамын деп әлсіреді ме, білу қиын» (М. Әуезов). Белгілі бір адамның жасы жеткенде немесе жан жеткенде немесе жан тәсілім алдындағы кейінгі ұрпақтарына, туған-туыстарына айтып кететін ақыл, кеңесі, өтініші немесе соңғы тапсырмасы. Дәстүр бойынша кейінгі адамдар айтылған өсиетті бұлжытпай орындауға тиіс.

Шүлен тарту

Шүлен тарту (дәстүр). «Шүлен таратты (тарқатты)» (І. Кеңсебаев). Шүлен тарту мырзалық пен жомарттықтың бір белгісі. Бұрын малды мырзалар, билер алыс-жақын жерлердегі адамдарға мал, ақша, бұйым, тамақ үлестірген. Бірақ бұл садақа да емес, зекет те емес, құдайы да емес «шүлен тарту» деп аталады. Мұның мағынасы - кедей кепшіктерге жәрдем мен қамқорлықтың бір түрі. Мұны бай адамдар әсіресе күзгі күндері мал басы көбейіп, өсіп, қонайып қысқа түсер кезде үлестіретін болған.

Шүлен тартушылар пайда үшін емес, көптің алғысын алу үшін және оларға қол үшін беру мақсатымен адамгершілік парызын өтеу үшін істейтін болған. Бұрын бай мен мырзаларды қанша жамандағанымызбен оларды қалын бұқара халыққа пайдасы тиіп отырғаның енді ғана мойындап отырмыз.

2.2.2 Шаруашылық, кәсіпке қатысты жасалатын әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер.

Асар

Асар (салт). Көптік - құдіреттіліктің бір белгісі. "Көп түкірсе - көл" дегеңді айтқан қазақ қаңдай шаруаға болса да жұмыла қимылдаудың артықшылығын пайымдаған. Сондай істері арқылы бауырымалдығын, ынтымағын, бір-біріне ізет-құрметін танытып отырған. Ел ішіңдегі күш-қайраты жоқ, жалғыз ілікті қарт адамдарға камқорлық жасау арнайы ұйымдастырылады. Кеудесіңде жаны бар қазақ қанша қалжыраған халге түссе де ары мен намысын жоғары ұстайды. "Жаным - арымның садағасы" дейтіні содан. Қаңдай қамқорлық жасалса да, сол адамның намысына тимеуі керек. Барлық шара сол негізге құрылады. Сондай шараның бір түрі -асар. Жалғыз басты қарт адамдардың бітпей жатқан жұмысына ауылдың жігіт-желендері жабыла қолқабыс беріп, тез тындырып тастау әдісін қазақтар асар деп атайды. Мұның өмірлік, қоғамдық және әлеуметтік мәні бар. Жұмыс күші кем, ісі бітпей жатқан адамдар осы шараның арқасыңда шаруасын тыңдырып алады.

Асардың да ел қолдаған жөн-жосығы бар. Кез келген кісі асар салмайды. Ел назарын аударған, жұрт қолдаған сипаты сақталады. Күші мығым, қайратты жігіттердің құрбы-құрдастарын жәрдемдесуге шақыруы асарға жатпайды. Асарды үйінде қайратты кісісі жоқ не науқасқа шалдығып қалған, шаруасының науқаны өтіп бара жатқан адамдар жасайды. Ағайын-жұрты мұны қостайды. Сөйтсе де асар салушы жиналған қауымды қанағаттаңдыратыңдай дәрежеде дайыңдалады. Жұмыс істеушілердің қажетіне керектіні толық әзірлейді.

Асар - қазақ арасында біріне-бірі көмек көрсететін ымыралы салт. Ағайынын разы ету үшін қаңдай қиыңдық болса да көптің біріккен күшімен қатар тұрып жеңудің амалы, нақты шара.

Биебау

Биебау - шалғын көкорай,

Күркірей аққан көк өзен.

Шұрқырап жатқан құлын-тай,

Жарыса шапқан желменен.

Биебау - иісі аңқыған

Саумалға толған үр көнек.

Татпағандарды таң қылған,

Қымыздың дәмі бір бөлек.

Ел жайлауға түгел шығып болып, көңілдері жай тапқаннан кейін жылқылы үйлердің әйелдері сабаларын ыстап, қор жинап, қымыз ашытудың қамына кіріседі. Бұл әзірлік біткен мезгілде желі тартылып, бие байлайтын орыңдар тандалады. Шынында бие байланбайды, құлын байланады. Енелері қиып кете алмай, шырғалаңдайды да жүреді. Соңдықтан желі тартылатын жер Биебау деп аталады. Бұл маң шөбі шүйгін, суы жақын, самал соғып тұратын жер болуы керек. Ноқтаға үйренбеген асау құлындар қиналып азап шекпеуге тиіс. Тұмса биелер балажан келеді. Құлынынан ұзамай, желіні айналшықтап жайылады. Шөбі мол болса, биелер тойынады да, жақсы ийді.

Алғаш бие байлаудың өзі қазақ салтыңда бір мерей. Оған арнайы әзірлік жүргізіледі. Жігіт-желең бұл күні ерте тұрып, жарау аттарды ерттеп мінеді. Өрістен айдап келген жылқыларды шашау шығармай биебау басына иіреді, шашыратпай қайырмалайды. Қолдарыңда құрығы бар жігіттер жаяулап жүріп, құлындарды бір-бірлеп бұғалық салып ұстайды. Ырыққа көнбей тулаған асау құлындармен алыса жүріп, басына ноқта кигізеді. Еркіне қоймай жетелеп апарып, желі арқанға тұқыртып байлайды.

Барлық құлып байланып біткен соң, әжелер бастаған қыз-келіншектер жігіттерге сусын ұсынады. Желі басына дастарқан жайылады. Әжелер дұғаларын оқи жүріп, тәңірден молшылық сұраған тілеумен желінің екі басына қағылған қазықтарға ырымдап айран құяады. Содан кейін жиналған жұрт дастарқан басына келіп отырады. Ел қадірлейтін қария ақ батамен дастарқаңды ашады:

Өрісіңе мал толсын,

Ақ тілеуің жар болсын.

Көре алмаған бағынды,

Сындыра алмай сағынды,

Бетін басып жер болсын.

Ит пен құсқа жем болсын!

Балалардың саны өссін,

Абырой мен бағы өссін!

Қорған болса халқына,

Ел сүйінсін даңқына!

Білектері талмасын,

Жүректері сазбасын!

Қалаған тілеулерінді

-Қасындағы елден берсін,

Басып жүрген жерден берсін!..

Игі ниетке арналған ас ішіліп болғаннан кейін тағы бір келелі іс атқарылады. Бұл жұмыс - асау үйрету. Жігіттер асау аттарды, естияр балалар мен бозбалалар асау тайлар мен құнаңдарды үйретуге қамданады. Асауларды ұстау үшін атқа мықты, епті жігіттер тандалады. Бойдақ жылқылар желі басынан аулақтау, оңаша жерге иіріледі. Үйір ішіндегі асаулары жүйрік ат мінген жігіттер құрық салып бұғалықтап немесе ұзын арқанмен шалма тастап ұстайды. Жүген-құрық тимеген шу асаулар да үйретіледі. Үріккен асаулар топтан бөлініп шығып, ешкімді маңайлатпай ыға қашады. Ондай жылқы қашаған аталады. Алғыр ат мінгендер өкшелей қуып жүріп дінкелетеді.

Асау тайларды үйрету үшін әзірленіп тұрған балалар қайратты жігіттердің көмегімен іске кіріседі. Аспанға шапшып мөңкіген асауларды қарулы қолдар тұқыртып шұралайды да, желкеден басады, жеңіл ер ерттеледі. Мұңдай асауға өзінің атқа мықтылығына сенімділер мінеді. Арқасына таңылған ерді түсіріп тастау үшін асаулар мойнын ішке алып тулай жөнеледі. Кейде орғып, кейде басын тұқыртып меңкиді. Тағылық танытып, қайсарлана қарсыласады. Мықты, епті жігіттер бұған ырық бермейді. Асаумен арпалысқа түскен жігіттердің қайратын, айласын елдің бәрі тамашалайды. Тіпті дауыстаған қолдаулар да, тәсіл айтушылар да, жанкүйер-лік етушілер де көп. Мықтылар мақталып жатады. Асауға мінген жігіт қасарысқан арпалыста жылқы мінезінің қыбын тауып, тәсілін асырады. Ырқына көндірудің амалын жасайды. Батыл қимылмен елдің назарын аударады. Үлкен кісілер алғысын айтып жатады. Асау үйрету әдетте екінің бірінің қолынан келе де бермейді. Асау үйретуші тапқыр айла-тәсілімен көрінуі керек: жылқыны босқа қинамай, екшеп жөнге көндіруге тиіс. Ұрып-соғып көңдіргісі келушілердің қылығы дөрекілік саналады. Малды бұзады деп тыйым салады. Бұл жұмысқа қайта жегілуіне жол берілмейді. Дойырлыққа, қара күшке асау да көнбейді. Мәпелеу, еркелете сипалау арқылы асаудың да қытығын жазып, мінезін жұмсартады. Осы тұрғыдан әр жігіт өзінің беделін асыру үшін де аянбайды. Жылқы мінезін ұғына білу - жігітке бедел. Бұл іс те жігітті сынға салатын қызықтың бір түрі. Бұл әрекеттің тіршілік үшін де мәні зор. Осы арқылы мініс көліктері көбейеді, жұмыс күші артады. Ересек балалар асау тайларды үйретеді. Олар да өздерін болашақ асау үйретушілердің қатарына қосуға дайындалады. Осылайша жұрт та қызыққа батады. Бұл да ел көңілін ашатын ойын.

Биебау басынан басталған қызық асау үйретуге жалғасқан соң әрі созылады да, қара терге малынған асаулар да жуасып көңдігуге бет алады. Енді мама ағашқа байланып, тынықтырылып, суытылады. Әбден ентігі басылып, тері қатып, қызуы тарады-ау деген шамада тай-құнандарды босатып, жылқыға қосып жібереді де, мініс көрмеген ірі асауларды арқандап не тұсап қойып, толық бастыққанша тақымнан босатпайды. Кейде атты жүріс қабілеттілігіне қарай ұзақ пайдаланады.

Бие саууға шыққан әйелдердің көнектерін не ағаш шелектерін білектеріне іліп, биебау қасына қарай жүрісі биелер ағытылғанша тынбайды. Оларды төңіректеп балалар жүреді. Көнек толы саумалдың балдай тәтті көбігін жалауға әуес. Өйткені бұл да биебаудың алғашқы дәмі. Шалғынға жайылған биелердің бұл тұстағы сауыны да жиі болады. Үйіндегі сабалардың бүйірі шығып, бірте-бірте толып, тырсия береді. Ашыған қор ашытқы ретінде құйылады да, сабаларды балалар, үлкен кісілер жиі-жиі піседі. Сол арқылы қымызды ширатып отырады. Пісілуі сирек болса, қымыз іріп, ірімтіктеліп кетеді. Бұл ішуге жарамайды. Пісу - қымыздың бабын асырады.

Осылайша келесі күні-ақ қазақтың көпке ортақ дәмі қымыз дайын болады. Адамдар үй мен үйді аралай жүріп қымыз ішеді. Бұл жүріс секет саналмайды. Бие байланған үйлердің есігі кімге де болса ашық тұрады. Келген кісілерге қымыз құйылады. Бұл –қазақтың бұлжымас салты.

Кеусен

Кеусен (дәстүр). Бұл егіншілікке байланысты айтылатын сөз. Әдетте егін пісіп, мол өнім алынғанда егіншілер туған-туысқандары мен ауылдастарына астық береді. Оны «кеусен» деп атаған. Бұл малшылардың «көгентүп» беретіні сияқты мырзалық дәстүрдің бір түрі.

Көгентүп

Көгентүп (көгендік). Бір-біріне жақын туыс, ілік, жұрағат адамдардың баласына ескерткіш, сый ретінде берілетін мал: (қозы, қой, бұзау, құлын, тай, бота, тайлақ, ат). Бұл бала үшін сый, қуаныш болса, оның ата-аналары үшін құрметтеудің белгісі десе де болады. Көгентүп беруді малды ауылдардың әлі де пайдаланып жүрген жақсы, жарасымды салттарының бірі.

Қолкесер

Қолкесер (дәстүр). «Ділдебек қолкесерім деп санның шақпақ етінен пышақты салды да жаяның қыртысынан апарып бір-ақ шығарды». (Ғ. Мүсірепов). Біреудің соғымын сойысқан соғымшыға үй иесі «қолкесерің» деп сыбағалы етін береді. «Қолкесер» білетіндердің айтуынша соғым союшының байқаусызда қолын кесіп алса соның төлеуі ретінде шыққан көрінеді.

Салбурын

Салбурын (салт). Бұл аңшылық термин. Аңшы, саятшы жігіттердің топ болып, бірнеше күн бойы аңға шығуын «салбурын» деп айтады. Мұны аңшылық мерекесі десе де болады. Мұнда алған аң бәріне бірдей тең бөлінеді. Ауылдағы ақсақалдардың жолы бөлек есептеледі. Салбурын аңшылардың ерлігі мен ептігін, азаматтығын сынайтын жол.

Лау

Лау (ғұрып, дәстүр). «Атшабар келді лепілдеп, «Ояз шықты, сияз бар», «Ылау» деп, - үй» деп дікілдеп (Абай). Бұрынғы кездерде лауазымды адамдар немесе көліксіз кісілер әр ауылдан лау мініп, яғни жұрттан көлік алып жететін болған. Лауға ат, арба, түйе пайдаланылады.

Уызқағанақ

Көктемгі мал төлдету науқанынын, әсіресе, қой қоздайтын кездік қат-қабат қарбаласы көп. Қойдын арқасынан күн өтеді, аузы көкке тиеді. Осы кездегі отардағы төлден қой зарлай маңырап, ауылда калған төліне қарай бөліне қашса, әлі төлдемегендері көк қуалап, ол өз бетінше шашырай жайылады. Бұл аз дегендей, өрісте қағанағын жайып, төлдеп қалатын қойлар өз алдына әр түрлі қамқорлықты кажет етіп жатады.

Осындай қат-қабат қиындықты жеңілдету үшін қойшы қауымы ауылдағы есі кіріп қалған балаларды қолғанат ету үшін өріске ала жүруді қалайды. Тілін таппаса балаға зорлық жүрмейді. Сондықтан да қойшылар уызқағанақ пісіреміз деп балаларды еліктіре ертіп, отарымен бірге өріске алып шығатын болған.

Әрине, шопан уәдеге берік болуы керек. Отар өрістен барып, байырқалаған кезде шопан қойды балаларға қайырмалатып қойып, уызы қатпаған қойларды сауады.

Сол жерде қанжығасындағы бақырашын суға толтырып, ішіне уыз толы аузы буылған бүйенін салып, тобылғы бүрін тұтата кояды. Суы бір бүлк етсе бітті, уыз шіркін қата қалады. Сөл суынған соң, бүйенің бүйірін шопан бәкісімек сырт еткізгенде ақ уыз жарықтық иісі бұрқырап, туырылып түседі. Шопан да мәз, балалардың қуанышында да шек жоқ. Мұнан кейін ауыл балалары өріске баруға өздері тіленіп тұрады. Шопанға керегі де сол, қолы бір босап қалады. Ал шаруа баққан елдің баласы үшін осының бәрі — өмір мектебі.

Қазақ тіліндегі «қағанағы қарық болды» деген сөз тіркесі осы көктемгі уыздың молдығына қарай айтылған. Ел аузындағы:

«Қойым жайып келемін бозқағанаққа, Өзім тойып келемін қағанаққа», - деп айтылатын өлен де осынау молшылық кездегі көтеріңкі көңілдің бір айғағы.