Дәріс 7. Мемлекет және азаматтық қоғам.

Дәріс мақсаты: мемлекет ұғымының шығу тарихы мен мағынасын, саясаттанудағы мемлекеттің пайда болуы мен мәні туралы концепцияларды, белгілерін, қызметтерін, құрылымын қарастыру. Қазіргі заманғы мемлекеттегі сайлау жүйесіне тоқталу, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам түсініктерін, принциптерін, даму эволюциясын қарастыру.

Басты ұғымдар: мемлекет, мемлекеттің белгілері, мемлекеттің мәні, нитарлық, федерация, конфедерация, монархия, республика, азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет, әлеуметтік мемлекет.

1. Мемлекеттің шығуы мен мәні, белгілері, функциялары, типтері.

2. Азаматтық қоғам идеясының пайда болуы мен дамуы.

3. Құқықтық және әлеуметтік мемлекет.

4. Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру мәселелері.

1.Мемлекеттің шығуы мен мәні, белгілері, функциялары, типтері. Саяси жүйенің негізгі элементі мемлекет болып табылады. Ғылыми әдебиетте бұл термин екі мағынада қолданылады: мемлекеттік мекемелердің жиынтығы, яғни қоғамды басқару аппараты; қоғамды ұйымдастырудың саяси-құқықтық ерекше түрі. Саясаттануда осы екінші анықтама кең таралған. «Мемлекет» ұғымы саяси-құқықтық айналымға салыстырмалы түрде алғанда кейінірек енгізілді. Арнайы жалпылама «мемлекет» терминін (итальянша «stato») Н.Макиавелли енгізді.

XVII ғасырға дейін саяси ойлар тарихында қоғам мен мемлекет ажыратылмады. Кейін Руссо және т.б. ойшылдар қоғам шеңберінде «азаматтық қоғамды» ажырата бастады, ал Гегель қоғам, азаматтық қоғам, мемлекет ұғымдарын түпкілікті бөлді. Мемлекет деп белгілі бір аумақтағы және ондағы тұрғындарға жүргізілетін саяси биліктің ұйымдастырлуы, оның арнаулы басқару аппараты болып, барлығына тиісті заңдарды қабылдап, ішкі, сыртқы мәселелерді шешуде дербестігі бар саяси жүйенің негізгі элементін айтады (5-схема).

Мемлекет алғашқы қауымдық құрылыста болған жоқ. Ол рулық-тайпалық құрылыстың ыдырауы нәтижесінде, құл иеленушілік қоғамда пайда болды. Мемлекеттің пайда болуы мен мәні туралы саясаттануда бірнеше теориялар, концепциялар бар: теологиялық концепция (А.Августин, Ф.Аквинский); патриархалдық концепция (Аристотель, Филмер, Михайловский); қоғамдық келісім концепциясы (Дж.Локк, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо т.б.); «күш көрсету» теориясында (Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский); маркситік (таптық) концепция (Маркс, Энгельс, Ленин); психологиялық теория (Петражицкий); географиялық теория (А.Ратцель, В.Соловьев, Б.Чичерин); органикалық теория (Г.Спенсер).

Мемлекеттің белгілері: жария биліктің қоғамнан бөлінуі; тұрғындардың аумақтық бөлінуі; егеменділік. Бұл мемлекеттік биліктің қасиеті, ол ішкі, сыртқы саясаттағы тәуелсіздікті білдіреді; ашық күш қолдану, зорлықпен еріксіз көндіру монополиясының болуы; салық салуға және жинауға монополиялық құқығы; қоғамдық өмірді құқықтық негізде ұйымдастыру; жалпы игіліктер мен жалпы мүдделерді қорғау. Мемлекеттің мәні – оның өмір сүруінің объективті қажеттілігін не анықтайды және мемлекет кімнің мүддесіне қызмет ететіндігінде. Зерттеушілер екі негізгі себептерге көңіл аударады – таптық және жалпы әлеуметтік.

Мемлекет функциясының классификациясы. Саяси жүйедегі мемлекеттің орны мен ролі оның функцияларынан (6-схема) көрінеді. Оларды ішкі және сыртқы деп бөледі. Ішкі функцияларына (қызметтеріне) мыналар жатады: экономикалық функциясы; әлеуметтік функциясы; құқықтық; білім беру және мәдени-тәрбиелік; экологиялық. Сыртқы функцияларына мыналар жатады: халықаралық аренада мемлекеттің мүдделерін қорғау; елдің қорғанысын қамтамасыз ету;басқа елдермен ынтымақтастық пен шоғырландыруды дамыту. Мемлекеттің ең басты міндеті – қоғамның тұрақтылығын орнатып, қалыпты тіршілігіне жағдай жасау. Ол үшін түрлі топтарға, таптарға, жіктерге бөлінген қоғамның бірлігін қамтамасыз етуге тиіс.

Мемлекеттің құрылымы. Саяси құрылым ретінде мемлекеттің органдар мен мекемелердің жүйесін қамтитын мемлекет механизмі деп аталған күрделі құрылысы бар. Мемлекеттің құрылымында мемлекеттік биліктің үш тармағын және соған сәйкес билік органдарының үш түрін бөліп көрсетуге болады: заң шығарушы билік; атқарушы билік; сот билігі. Сонымен бірге басқару жүйесінде мемлекет басшысы институтын (президент институтын немесе монархия институтын), құқықтық нормалардың орындалуына бақылау жасап, кінәлілерді жауапқа тартатын бақылау – қадағалау органдары (прокуратура, арнаулы бақылау органдары, мемлекеттік қауіпсіздік органдары, қарулы күш, жергілікті билік органдарын) бөліп көрсетуге болады.

Мемлекетті басқару формасына байланысты: монархия, республика деп, құрылысының формасына байланысты: унитарлық, федеративтік, конфедеративтік деп, саяси режиміне байланысты формалары: тоталитарлық, авторитарлық, демократиялық деп бөледі (7-схема).

2.Азаматтық қоғам идеясының пайда болуы мен дамуы. Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы дамыған азаматтық қоғам негізінде ғана мүмкін болады. «Азаматтық қоғам» деген түсінікте мемлекетке қарағанда әлеуметтік өмірдің бір саласы – азаматтардың жеке өмір саласы бейнеленеді. Кез келген қоғам азаматтардан тұрады. Алайда мемлекетке дейінгі, өркениетті емес (рулық) қоғамды азаматтық деуге болмайды, себебі ол қоғам тұрпайы, дамымаған еді және онда «азамат», «азаматтық» деген ұғымдар болмады. Құлиеленушілік және феодалдық қоғамдар да азаматтық қоғам емес еді, ол қоғамдарда барлық азаматтар еркін және тең құқықты болған жоқ. Азаматтары бар барлық қоғам, азаматтық қоғам емес. Құқығы бар кез келген мемлекет – құқықтық мемлекет емес. Мысалы, кеңес қоғамы ешқашан да құқықтық немесе азаматтық болған емес.

Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет бір-бірін логикалық жағынан толықтырып отырады, бір-бірінсіз өмір сүре алмайды. Азаматтық қоғам идеясының генезисі ұзақ даму жолынан өтті. Бұл идея Аристотельдің «Саясат», Платонның «Мемлекет» т.б. грек ойшылдарының еңбектерінен бастау алады. Ол Қайта өрлеу дәуірінде Г.Гроций, Т.Гоббс, Дж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо еңбектерінде дамытылып, «азаматтық қоғам» термині XVIII ғасырдан бастап тұрақты қолданыла бастады.

Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастар жиынтығын айтады. Ол жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Азаматтық қоғамның жалпы идеялары, принциптері: экономикалық еркіндік, меншіктің түрлі формалары, рыноктық қатынастар; адам және азаматтардың табиғи құқықтарын сөзсіз мойындау және қорғау; биліктің легитимдігі және демократиялық сипаты; азаматтардың барлығының заң алдында және құқығы жағынан теңдігі; биліктің бөлінуіне негізделген құқықтық мемлекеттің болуы; саяси және идеологиялық плюрализм, жария оппозицияның болуы; сөз, баспасөз бостандығы, БАҚ-ның тәуелсіздігі; мемлекетің жеке адамдар өміріне араласпауы; таптық келісім, әріптестік, ұлттық келісім; нәтижелі әлеуметтік саясат, ол адамдарға дұрыс өмір сүруге жағдай жасайды.

3.Құқықтық және әлеуметтік мемлекет. Құқықтық мемлекет идеясының ұзақ тарихы бар және саяси ойлардың даму тарихында маңызды орын алады. Халықтың, қоғамның, мемлекеттің өміріндегі заңның үстемдігі туралы ой билеушінің жеке билігіне, бассыздық әрекеттеріне қарсылық түрінде пайда болған. Құқықтық мемлекет концепциясының пайда болуы XVIII ғ. аяғы – ХІХ ғ. басына, буржуазиялық қоғамның қалыптасу кезеңіне жатады. Құқықтық мемлекет идеясының алғашқы элементтері – Г.Гроций, Б.Спиноза еңбектерінде, кейін Дж.Локк, Ш.Монтескье. Т.Джефферсон, И.Кант т.б. еңбектерінде дамытылды. Терминді алғаш рет ХІХ ғ. І-ші жартысында неміс ғалымдары Р.Моль, В.Велькер, Р.Гнейст өз еңбектерінде қолданылып, кеңінен тарала бастады.

Құқықтық мемлекет деп демократиялық жолмен қабылданған заң үстемдік ететін, оның алдында бәрі тең саналатын, жеке адамның құқығы мен бостандықтары қамтамасыз етілетін мемлекеттік құрылысты айтады. Жалпы алғанда құқықтық мемлекет деп құқық, заң заң үстемдік ететін мемлекетті айтуға болады. Құқықтық мемлекеттің негізгі принциптері: заңның жоғарлылығы, қоғамдық өмірдің барлық саласында заңның үстемдігі; заңдардың құқықтық сипаты, яғни олардың халықаралық құқықтық стандартқа (нормаларға) сәйкес келуі; азаматтардың құқығы мен бостандықтарының шын мәнінде жүзеге асырылуы және адамның еркін дамуы; мемлекет және жеке адамның өзара жауаптылығы; биліктің заң шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі, бұл қайсы бір органның билікке монополиясына жол бермейді; заңның орындалуын қадағалайтын бақылау мен қадағалаудың нәтиежелі формаларының болуы.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Мемлекеттің пайда болуы туралы қандай концепцияларды білесіз?

2. Мемлекет дегеніміз не және оның пайда болуына әсер еткен факторларды атаңыз.

3. Мемлекеттің белгілерін атаңыз.

4. Мемлекет кімге қызмет етуі тиіс: өзіне өзі, адамдардың бір тобына, бүкіл қоғамға ма? Ойыңызды делелдеңіз.

5. Мемлекет механизмі дегеніміз не ол неден тұрады?

6. Мемлекет қандай қызметтерді атқарады?

7. Мемлекеттің басқару формасына байланысты қандай түрлерін білесіз?

8. Федерация мен унитарлық мемлекеттің айырмашылықтары қандай?

9. Құқықтық мемлекеттің мәні мен негізгі принциптерін анықтаңыз.

10. Азаматтық қоғам дегеніміз не және оның принциптері қандай?

11. Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара байланыс диалектикасы неде?

12. Азаматтық қоғамның құрылымы неден тұрады?

13. Әлеуметтік мемлекет деген не, оның белгілері қандай?

Ұсынылатын әдебиеттер: негізгі-9 (84-93б.),12 (5-52б.),24 (60-68б.); қосымша-2 (56-67б.)