1 Өндіріс тиімділігіне әсер ететін факторлар

Өндірісті дамыту жэне жетілдірудің негізгі бағыттары бойынша топтастыру шығындар мен ресурстарды пай- даланудың нәтижелілігін көрсетеді жэне келесі факторларды қамтиды:

• өндірістің дамуын мемлекеттік реттеу жүйесі;

• ғылыми-техннкалық серпілістікті жеделдету жэне ғылы- ми-техникалық жетістіктерді өндіріске кеңінен енгізу;

• өндірістің салалық күрылымының тиімділігі;

• шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу жэне үйлес- тірудің негізінде өндірістің салалық жэне аймақтық үйымдастырылуын жақсарту;

• өндірістік кадрлардың мәдени-техникалық жэне ма- мандық деңгейін арттыру және т.б.

Қазіргі кезеңде өндірістің дамуын тікелей жэне жанама түрінде реттеу, мемлекеттік кэсіпкерлік, бағаны реттеу, өндіріс шығындарының қалыптасуын реттеу, еңбекақыны реттеу, амортизаңиялық саясат, несиелік реттеу, қүрылымдық реттеу, белсенді элеуметтік саясат жэне т.с.с. өндірістік тиімділіктің басты факторлары болып табылады.

Тиімділік факторларының іске асуына байланысты өндірісті басқарудың жеке бөлімдері бойынша қоғамдық еңбекті үнемдеуге көмектесетін, олар ішкі өндірістік, салалық жэне халық шаруашылықтық болып бөлінеді. Бүл топтың факторларына жататындар: кэсіпорын деңгейінде

- үйымдастыру-техникалық жэне әлеуметтік-экономикалық факторлар (ғылыми-техникалық серпілістікті жеделдету, өндірісті, еңбекті жэне басқаруды үйымдастыруды жетілдіру); сала деңгейінде жоғарыда аталғандарға ерекше салалық фак- торлар қосылады (жаңа өндірістерді меңгеру, шоғырландыру, мамандандыру, бірлесу жэне үйлестіру жэне т.с.с.); халық шаруашылығының деңгейінде өндірістің дамуын мемле- кеттік реттеу, өндірісті үтымды орналастыру, халықаралық еңбек бөлісі жэне т.б. факторлар қосылады. Ішкі өндірістік факторлар шығындар мен ресурстарды пайдаланудың эко- номикалық түрғыдан тиімді бағыттарын негіздеу кезінде кэсіпорындардың экономикалық жэне әлеуметтік дамуының кешенді жоспарларында тікелей көрініс алады.

Нарықтық қатынастарға өту экономикада адами іс- эрекетінің шешуші саласында терең өзгерістер болғанын та- лап етеді. Өндірісті күшейтуге шүғыл бүрылыс жасау, эрбір кәсіпорынды, үйымды экономикалық өсудің сапалық фактор- ларын толық жэне бірінші кезекті пайдалануға қайта бағыттау қажет. Жан-жақты дамыған өндірғіш күштері мен өндірістік қатынастары, жақсы жолға қойылған шаруашылық тетіғі бар, үйымдастырылуы жэне тиімділіғі жоғары деңғейдеғі экономикаға өтуді қамтамасыз ету қажет. Айтарлықтай дэ- режеде нарықтық экономикада ол үшін қажетті жағдайлар жасалуда.

2. Мерзімді еңбекақы төлеу жүйелері

Еңбекақы төлемдерінің екі нысаны мерзімді жэне кесім- .бойынша төлеу бар екенін білеміз. Қандай да бір нысанын іап алу ондірістің ұйымдастырылу және технологиялық гкшеліктеріне, еңбекті ұйымдастыру түріне жэне жұмыс _іцмен қамтылу деңгейіне қатысты анықталады. Бұл фак- іардың барлығы еңбекақы төлеу нысанын, негізінен, ^никалық шарттар және оларды қолдану аумағын шек- тұрғысынан сипаттайды. Шынында да екі нысанға меже шатудың нышаны - өнімнің табиғи көлеміне жұмсалған іыс уақытына қатынасы арқылы еңбек өнімділігін есептеу «кіндігі болып табылады. щ Қазіргі уақытта кесімді төлемақыдан мерзімді төлем згізу жүйесіне өту байқалуда. Іс жүзінде мерзімді төлем- і: жасау жағдайында жоғары онімділікке ынталандыратын, гімді төлемақыға тэн амалдар қолданылады. Бұл жағдайда іесе мерзімді төлем жүргізуге тэн ынталандыру жүйесі ! пайдаланылады. нМерзімді төлемақы кезінде еңбек мөлшері болып жүмыс ірылған уақыт саналады, ал еңбекақы тарифтік мөлшері іа немесе іс жүзінде жұмыспен өтелген уақыттың іемі түрінде жүргізіледі.

Еңбекақыны есептеу тэсіліне қарай жай мерзімді еңбек4‘ ақы төлеу жүйесі - сағаттық, күндік, айлық болып бөлінеді. }

Мерзім бойынша еңбекақы төлеу кезінде келесі келті4 рілгендердің маңызы зор:​|

1) жұмыскерлердің нақты орындайтын жүмысының ма-’ мандық деңгейін ескеріп, дұрыс тарифтік разряд беру, себебіі олардың еңбегін дұрыс бағалау осы факторға байланысты;

2) эр жұмыскердің нақты атқарған жүмыс уақытын дэд есептеу.

Мерзімді еңбекақы төлеу кезінде жүмыскердің еңбек-; ақысы келесі түрде анықталады:

мұнда: ЕА - жұмыскердің белгілі бір кезең ішіндегі еңбек- ақысы;

Тм - уақыт бірлігіндегі разрядтың тарифтік мөлшері (теңге/сағат, ай);

Фуқ- нақты атқарылған жүмыс уақыт қоры (күн, сағат).

Мерзімді төлемақының нысандары: жай мерзімді, мер- зімді-сыйақылық.

Мерзімді-сыйақылық еңбекақы төлеу кезінде тарифтік мөлшер немесе нақты атқарылған уақыт ақысына қосыміші; жұмыскерге жұмыстағы нақты көрсеткіштерді орындағаны'

және асыра орындағаны үшін сыйақы төленеді:​?

о

ЕА мс = Ак х Т [1+(р + К х П) : 100],

мүнда: Ак - бір ай ішінде нақты атқарылған жүмыс уақыт мөлшері, адам/сағат;​- Щ

Т - уақыт бірлігіндегі сэйкес разрядтың тарифтік мөлшері, (теңге/сағат);

р - тарифтік мөлшерге пайыздық қатынаспен берілге. сыйақы мөлшері;​#

К - сыйақы шарттары көрсеткіштерін эрбір асыра орын? дау пайызы үшін есептелетін сыйақы, %.​гг

п - сыйақы көрсеткіштерін асыра орындау үлесі (пайызы [81].

Өндірістің кәсіптік арнайы ерекшеліктері мен жекеле- [ген жұмыскер-мерзімшілердің орындайтын жұмыс сипатына : қарай эр түрлі сыйақы көрсеткіштері белгіленеді.

Өндірістік жэне көмекші цехтарда қызмет ететін көмек- $ ші жұмыскер-мерзімшілер өздері қызмет ететін телімнің өнді- рістік тапсырмасын орындаған жағдайда, жұмысты өз мер- зімінде жэне сапалы орындағаны үшін сыйақы алуы мүмкін. Сапалы көрсеткіштері үшін технологиялық қүрал-жабдықтар : жөндеумен айналысатын жұмыскер-мерзімшілер де сыйақыға ие бола алады.

| Мысалы, құрал-жабдықтарды тексеруші Әбенов жұмыс і ауысымы ішінде 10 станокты тексеріп, жөндеуі қажет. Жоғары с кәсіби мамандығы жэне арнайы аспаптар қолдануы арқасын- да ол 12 станокты күтеді. Оның 8-ші разряды бар. Төлемақы: . мерзімді-сыйақылы.

11-билет