14.Сацыяльна-эканамічныя адносіны ў Вялікім княстве Літўскім, Рускім і Жамойцкім ў хіv-хvі ст.Ст. Фарміраванне буйнога землеўладання і павіннасці сялян.

Сацыяльна-эканамічнай асновай развіцця беларускіх земляў у сярэднявечную эпоху з'яўлялася сельская гаспадарка. Вярхоўным уласнікам зямлі быў вялікі князь. Значным зямельным фондам валодалі былыя князі і сваякі князя, якіх звалі магнатамі. За ваенную і грамадзянскую службу князь надзяляў людзей зямлёй у часавае ці сталае карыстанне. Гэтых людзей звалі баярамі, а з XV у. - шляхтай. Землеўладальнікамі з'яўляліся таксама царкоўныя ўстановы і духоўныя іерархі. Сяляне ўласнай зямлі не мелі. Яны працавалі і жылі на зямлі магнатаў ці шляхцічаў, завошта да канца XV у. галоўным чынам разлічваліся з абшарнікам прадуктамі - збожжам, мёдам, хатнім начыннем і т.п.

Сяляне ставіліся да найнізкага саслоўя і звычайна зваліся «людзі», «мужыкі», «падданкі». Формай грамадскай арганізацыі з'яўляліся суседская сельская абшчына, якая ўваходзіла ў склад шырэйшай арганізацыі - воласці. Абшчына валодала правам разбору некаторых крымінальных спраў у копном судзе, размеркаваннем і зборам даніны і падаткаў. У грамадскім карыстанні абшчыны былі пашы, сенажаці, лясы і воды.

У адпаведнасці з характарам зямельнай уласнасці, на якой пражывалі сяляне, яны падпадзяляліся на абшарніцкіх, дзяржаўных і царкоўных. У залежнасці ад колькасці зямлі, якой яны карысталіся, і характару павіннасцяў, сяляне падзяляліся на тяглых, агароднікаў, бабылёў, коморников, кутников і інш. Ад ступені асабістай залежнасці ад феадалаў вылучалася чэлядзь мімавольная (сяляне, якія не мелі сваёй гаспадаркі, жылі ў маёнтках феадалаў), чэлядзь прыдворная (прыслуга), «падобныя» людзі (сяляне з правам пераходу з аднаго маёнтка ў іншае) і «непадобныя» людзі (сяляне, якія былі пазбаўлены такога права). У сярэдзіне XV у. пачалася аграрная рэформа, якая атрымала назву «волочной помери» . Мэтай яе быў больш поўны ўлік і размеркаванне зямлі, уніфікацыя сялянскіх павіннасцяў. У якасці асноўнай адзінкі падаткаабкладання была валока (19,5 дзесяціны, ці ў сучасным вылічэнні 21,3 га), а галоўнай павіннасцю - паншчына.

У сувязі з рэформамі паскараўся працэс занявольвання сялянства. Пачатак заканадаўчага афармлення прыгоннага права ў ВКЛ было пакладзена привилеем 1447 г, а «Статуты на поцягі» 1557 г. распаўсюдзіла яго на тую частку сялян, якая яшчэ захоўвала права пераходу ад феадалаў. Гэта было зафіксавана Статутам 1566 г, які вызначыў 10-летні тэрмін вышуку збеглых сялян, а Статутам 1588 г. гэты тэрмін быў падвоены. Такім чынам юрыдычна было замацавана прыгоннае права. З гэтага часу сяляне страцілі асабістую волю, абшарнікі маглі іх прадаваць, змяняць, закладваць у заклад як усю сям'ю, так і асобных чальцоў сям'і. У заходняй і цэнтральнай Беларусі ажыццяўленне рэформы прывяло да змены супольнага змлекарыстання подворным.

У XIV - першай палове XVI ст. прадукцыйныя сілы феадалізму абумовілі інтэнсіўны працэс аддзялення рамяства ад сельскай гаспадаркі, што суправаджалася ростам гарадоў і мястэчкаў гарадскога тыпу - мястэчкаў. Калі напачатку XV ст. у ВКЛ было вядома 83 гарады, то ў канцы XV у. - ужо 530. Найболей буйнымі гарадамі (звыш 8 тыс. чалавек) былі Віцебск, Магілёў, Пінск, Полацак, Слуцак, Гародня, Брэст. Па сваім сацыяльна-эканамічным статуце горада падпадзяляліся на дзяржаўныя (вялікакняжацкія) і прыватнаўласніцкія, якія належалі асобным феадалам. Часам феадалы скуплялі ўчасткі ў самакіравальных гарадах і распаўсюджвалі сваю юрысдыкцыю на ўсіх, хто жыў на гэтай тэрыторыі. Насельніцтва гэтых так званых «юридик» было непадуладна магістрату. З канца XIV у. князі пачалі дарыць гарадам права на самакіраванне, так званае магдэбургскае права. Першым атрымаў гэта права Брэст (1390 г.). Да другой палове XVI у. магдэбургскае права атрымалі амаль усе найбуйныя гарады Беларусі. Галоўным органам адміністрацыйнага кіраўніцтва горадам быў магістрат. Ён складаўся з рады (выбарнага органа) і лавы (судны). На чале радыя стаяў войт, прызначаны вялікім князем. Месцам працы рады былі ратушы. Асноўную масу насельніцтва гарадоў складалі рамеснікі, купцы, якіх звалі гараджанамі.

Большасць насельніцтва гарадоў займалася рамяством. У мэтах абароны сваіх эканамічных інтарэсаў рамеснікі аб'ядноўваліся ў звязы па прафесіях, якія зваліся цэхамі. У гэтыя гады хутка развіваўся гандаль. Купцы вялі гандаль з Рыгай і іншымі заходнееўрапейскімі гарадамі. У гарадах праводзіліся кірмашы па продажы тавараў.

Такімі былі асноўныя асаблівасці сацыяльна-эканамічнага жыцця Беларусі ў XIV - XVI стст. Узмацнялася эканамічная залежнасць сялян ад феадалаў. Цэнтрамі культурнага жыцця, развіцці рамяства і гандлю станавіліся гарады.