18.Тауарлы шаруашылық: пайда болу жағдайлары және тарихи үлгілері.

Тауарлы шаруашылықтың пайда болуының қажетті шарты: нақты бір өнім шығарушыға өндірушілердің мамандануын білдіретін қоғамдық еңбек бөлінісі, яғни тауарлы шаруашылық - өндірілген өнім айырбасқа (сатуға) түседі.

жеке меншіктің болуы;

тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы.

Тауарлы өндірістің шығу себебі жеке меншік және шаруашылық қатынастары арқылы өндірушілердің бір - бірінен оқшаулануы. Ол жеке меншік алғашқы қауымдық қоғамның ыдырау кезеңінде бой көтерді. Белгілері: Тауарлы өндірістің даму сипаты айырбаспен нарықтың дамуына байланысты.

• жеке меншіктің пайда болуы;

• тұтынушылар өз қажетін қанағаттандыра алу қабылеттілігі;

• еркін кәсіпкерлікпен айналысуға жол ашылды;

• қоғамдық өнімнің басым бөлігі тек жеке тұтыну үшін емес, нарық арқылы сатуға арналды;

• экономикада мемлекеттік және жеке сектордың болуымен сипатталады.

Тауар – сатуға немесе айырбасқа түсетін өнім. К.Марстың ойынша, тауардың екі қасиеті бар:

• адамның сұранысын қанағаттандыру, яғни тұтыну құны;

• басқа затқа айырбастау мүмкіндігі, яғни айырбас құны (өз құны).

Тұтыну құны – тауардың пайдалылығы, адамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыру қасиеті.

Айырбас құны (тауардың өз құны) – тауардың басқа тауарларға айырбасталу қабілеттілігі. Тауардың мұндай қасиеттері оны өндіруге жұмсалған еңбектің екі жақты сипатына байланысты:

Бірінші жағынан, еңбектің нақты түрі белгілі бір тұтыну құнын өндірумен сипатталады. Яғни, нақты еңбек арнайы еңбек құралдарын пайдаланумен, жұмыскердің мамандығымен, одан қалды нақты нәтижесімен көрінеді. Сондықтан тұтыну құнын жасайтын еңбекті нақты еңбек деп атайды. Адамның жұмыс күші шығындары тұрғысында барлық еңбек біркелкі және оның нақты түріне тәуелсіз. Мұндай еңбек абстрактылы еңбек. Нақты және абстрактылы еңбек – бұл тауарды жасайтын бір еңбектің екі жағы.

19.Нарық: мәні, анықтау белгілері, негізгі қызметтері.

Нарық–экономикалық категория ретінде тауарлар қозғалысы барысында адамдар арасында туындайтын экономикалық байланысты жұртқа жариялайтын орын ретінде түсіндірді. Алғашқыда нарықтың әртүрлі тауарларды сатумен байланысты жұртқа жариялайтын орын ретінде түсіндірді. Нарық көп жақты болып келеді. Нарықтың екі ұғымы бар: •тар–айырбас сферасында орын алады •кең–өндіріс, бөлу, айырбас, тұтыну процестерін қамтитын адамдар арасындағы экономикалық қатынасатардың жүйесі Нарықтың пайда болу жағдайы:қоғамдық еңбек бөлінісі, өндірушінің дербестігі, экономикалық маневрдің еркіндігі, қндірушілердің жеке меншік шеңберіндегі экономикалық оқшаулануы. Нарықтың ерекшеліктері: -жекешелендіру;-баға еркіндігі;-бәсекелестік ;-ешкімге тәуелді емес;-таңдау еркіндігі;-жеке бас мүддесін ойлау;.“Рынок белгілі бір өнімдер сатылып-сатып алынатын нақты алаң емес, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы мәмлелер еркін жасалынатын, бағалар жеңіл әрі жылдам теңесетін кеңістік”,- А.Маршалл (Принципы политэкономии . М:1984).Рыноктың атқаратын қызметтері: 1.Өзін-өзі реттеу қызметі. Өндіріс пен тұтыну құрылымдарын үйлестіру, сұраныс пен ұсынысты көлемі мен бағалары бойынша тепе-теңдігін қамтамасыз ету. 2.Ынталандырушы қызметі. Аз шығын жұмсай отырып, көп пайда алуға мүмкіншілік беретін тиімді өндірісті экономикалық ынталандыру. ҒТП негізінде өндіріс пен жалпы экономиканың интенсивті өсуін қаматмасыз ету. 3.Ақпараттық қызметі. Экономикалық өмірді демократияландыру үшін экономикалық тиімсіз элементтер рыноктық тетіктер арқылы жойылып, өзін-өзі басқару қағидаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Рынок адамдар арасындағы өндіру, бөлу, айырбастау, тұтыну процестерін қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі. Ол экономиканың қызмет етуінің күрделі механизмі. Оның қызмет етуі әртүрлі меншік нысандарын, тауар-ақша қатынастарын және қаржы-несие жүйесін пайдалануға негізделген. Қазіргі кезде өркениетті рыноктық қатынастарды қамтамасыз ететін жағдайларды таңдау аса маңызды. Мұндай жағдайларды екіге бөлуге болады: 1.Рыноктық байланыстарды қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізудің қалыптасқан жағдайларын дамыту. Оның ішінде: -әртүрлі меншік нысандарының қызмет етуін жетілдіру (жеке, кооперативтік, акционерлік, мемлекеттік, т.б.). -мемлекеттік реттегіштерді сақтай отырып өндірісті демократияландыру. Рыноктың кемшіліктерін мемлекет қызметтерін жүзеге асыру арқылы толтыруға болады. Ол үшін мемлекеттік басқару жүйесінің өзі демократиялық қағидаларға сай құрылуы тиіс. -рыноктық инфрақұрылымды дамыту. Ол негізгі үш рыноктың қызмет ету дәрежесіне байланысты: 1) Тауарлар мен қызметтердің рыногы. 2) Өндіріс факторларының рыногы. 3) Қаржы рыногы. 2. Құқықтық заң актілерін қабылдау шаруашылық жүргізуді рыноктың жаңа әдістеріне сай жетілдіру. Яғни: 1) Әртүрлі меншік нысандарын иелену, пайдалану және шаруашылық жүргізуді рационалды етудің нақты шараларын енгізу. Меншік құқықтарын сақтау және заңдастыру. 2) Экономикадағы басымды салаларды жаңарту, қолдау көрсету, қайта өңдейтін салалардың дамуын ынталандыратын кешенді механизмдерді іске қосу. 3) Отандық кәсіпорындардың шетел инвестицияларын тарту мүмкіншіліктерін ұлғайту. Аралас кәсіпорындардың құрылуына мемлекеттік қолдау жасау.