26. Қорқыт Атаның рухани ілімі.

Қорқыт Ата (VІІІ ғ.) –түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Қорқыт Ата – қазақ ойшылы, исі түркіге ортақ дана. Қорқыттың басынан өткен қызықты оқиғалар «Қорқыт ата кітабы» деген атпен жазылып, хатқа түскен. Сырдария бойында данышпан ойшыл Қорқыт ата өмір сүрді ол кітаби Қорқыт эпостық жырының атасы қазақ арасында Қорқыт ата туралы  тарихи жыр дастандар аңыздар ән күй көп кездеседі. Қорқыт атаның негізгі көз қарастары тағдырға жазылған деген фотолизмге қарсы күресіп адамдарға мәңгә өмір іздеуші тұлға ретінде өзін көрсетті ол өмірдің қиындықтарына мойын сүнбай үнемі күресе білуге шақырды әр істің ізгілікпен жақсылыққа негізделіп жүзе асуын уағыздады бұл ғұламаның кейінгі ұрпаққа берген рухани тәлімі. Қорқыт ата қазақ даласында тұңғыш рет қобыз жасаушы болып табылады қазіргі уақытта 22-ден астам күйлері белгілі шартарапқа тараған Қорқыт дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ «Сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ». Өлмейтін өмірді өнерден табады. Қорқыт бабамыздың артынан қалдырған жырлары өте маңызды. Қорқыт кітабі 12 жырдан тұрады. Бүкіл түркі елдеріне ортақ бұл кітаптың 2 түрлі ннұсқасы бар оның бірі Ватикан (Рим) Дрезден (Германия) қаласында кітап қоймаларында сақталған. Қорқыттың нақыл сөздерінде қазақ мақалдарына өте ұқсас одан көшпелі елдің салт-сана табиғат және қоғамға деген көз қарасы көрініп тұр. Орыс, неміс, итальян сияқты т.б. тілдеріндегі аудармалары бар. Қорқыт Атаның ел аузында қалған көптеген нақыл сөздері әлі күнге дейін өз өзектілігін жоғалтпайтыны анық. «Құмды қанша үйгенмен төбе болмас, Қара есектің басына жүген таққанымен тұлпар болмас», «Күңге сарыпай шапан жапқанмен, бәйбіше болмас», «Тозған мақта боз болмас, ежелгі жау ел болмас», «Ананың көңілі балада, баланың көңілі далада», «Сырын білмеген аттың сыртынан жүрме», «Ең сүйкімді әйел – отбасының құты болған әйел»  - секілді қанатты сөздері қазақ халқының мақал-мәтеліне айналды. Осы нақыл сөздердің жолдары арқылы отбасындағы ананың рөліне ерекше назар аударылғандығын байқаймыз.

27. Сопылықтың түркілік бұтағы: қ.А.Иасауидің хәл ілімі.

Дәстүрлі түркілік дүниетанымның негізісыршылдық (мистикалық) дін екендігін ескерсек, сопылық дүниетанымның түрік мұсылмандығының ең маңызды ерекшелігін қалыптастыруының себептерін ұғыну қиынға соқпаса керек. Бұл құбылыстың табиғилығын дін феномонологиясы тұрғысынан алғанда діндердің таралуындағы ескі ұстындардың толығымен жойылмайтындығын, жаңаларының сол ұстындар, құндылықтар, түсінік, ұғымдар негізінде өз орнын табатындығынан көруге болады. Бұл барлық әлемдік діндерде кездесетін күбылыс. Осы құбылысты Қожа Ахмет Иасауидің сопылық-моральдық ілімінен де көруге болады. Мысалы, оның қүрма символикасы арқылы Хз. Мүхаммед пайғамбарға байлануы, бұған Арыстан бабтың себеп болуы, өмірін пайғамбар өміріне ұқсатуға тырысуы, пайғамбарға ұқсаудың белгісі ретінде ұлының атын Ибрахим қоюы, оның жасына келгенде, яғни алпыс үш жасқа толғанда тірідей қылуетке түсуі - осының бәрі оның іліміндегі исламды қөшпелі түркілерге таратудағы ең маңызды әдістемелік әрі құбылыстық жаңалығы болып табылады.

Иасауидің өмір сүрген кеңістігі мен уақыты стратегиялық және саяси тұрғыдан өте маңызды кеңістік болса, мәдени және діни-философиялық көп қабаттылығы жағынан да өркениеттердің тоғысқан жері, сауда-экономикалық жолдардың торабы болатын. Міне, түріктер осындай қайнаған тіршілік негізінде араб және парсы, Шығыста Қытай, ал батыста Ресей қыспағынан ислам-сопылық ілімі арқылы өзіндік жаңа сипаттағы дәстүрлі түркілік дүниетанымдық арнасының көзін аша білген болатын.Түрік мемлекеттерінің саяси, әрі мәдени-дүниетанымдық негізде қалыптасуы мен ондағы адам санасының құндылықтық-құбылыстық рухани жаңғыруының көш басында алғаш түркілік руханият мектебінің іргетасын қалаған ұстаз Қожа Ахмет Иасауи тұрды. Оның ілімі традиционалист ғұламалардың формализміне, сыртқы ғибадат феноменологиясына қарсы мән, мазмұнға маңыз берген, шынайы парасаттылық пен адамгершілік ұстанымдарын қалыптастырды. ХІІ-ші ғасырдан кейін Ислам әлемі сопылық дүниетаным, ахилік сияқты кәсіпкерлік бірлестіктер, тариқат түрінде-текке (зауиййа, ленгерлер), рибаттар-рухты тәрбиелеудің қоғамдық ошағына айналды . Иасауи ілімінің өзегі—адам және оның рухани тәрбиесі мен кемелдігі болып табылады. Оның осы мақсатта өсірген әрбір шәкірті адамзат тарихында жеке құндылық көздеріне айналды. Иасауи дүниетанымы мен түркілік сопылық мәдениеттің ерекшеліктері мен категорияларын "дафтари сани" түсінігі төңірегінен табуға болады. Біздіңше, ислам өркениеті және дәстүрлі түркілік дүниетаным негізінде қалыптасқан "дафтари санидың" сопылық-философиялық табиғатының негізін "хәл ілімі", яғни, жүрекке (қалбке) бағытталған практикалық-эмпириялық доктриналар жүйесі құрайды. Иасауидің өмір сүрген кеңістігі мен уақыты стратегиялық және саяси тұрғыдан өте маңызды кеңістік болса, мәдени және діни-философиялық көп қабаттылығы жағынан да өркениеттердің тоғысқан жері, сауда-экономикалық жолдардың торабы болатын. Міне, түріктер осындай қайнаған тіршілік негізінде араб және парсы, Шығыста Қытай, ал батыста Ресей қыспағынан ислам-сопылық ілімі арқылы өзіндік жаңа сипаттағы дәстүрлі түркілік дүниетанымдық арнасының көзін аша білген болатын.

Қорыта айтқанда Иасауи ілімі аркылы қалыптасқан діни түсінігіміз бен тіршіліктің тарихи доктриналық негіздері XІ ғасырларға дейінгі ислам өлкелеріндегі әр түрлі секталардың пайда болуымен қатар жүріп жатқан түріктердің Аббасидтер халифатынан тәуелсіз жекелеген саяси биліктерінің (хандықтардың) калыптасу дәуіріне сай келеді.

Бүгінгі Иасауи ілімін қайта қарастыруымыздың өзі осындай тарихтың өткені мен бүгіні және болашағы арасындағы сабақтастық пен тұтастықтың адамдық санадағы жаңғыруының іздерін, рухани арналарын тану болып табылады адамдық санадағы жаңғыруының іздерін, рухани арналарын тану болып табылады.