6 - «САЛЫҚ ЖӘНЕ САЛЫҚ САЛУ» ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІС ТЕЗИСТЕРІ

1 –тақырып. Салықтардың экономикалық мәні мен табиғаты.

Мақсаты: Салықтардың пайда болуы мен қажеттілігі мен салық формасының эволюциясы, салықтардың арнайы белігілеріне байланысты жіктелуін, салықтардың функцияларын, салық элементтері туралы ұғымын, салық салу принциптері, оларға сипаттама және салық салу жүйесін құрудағы ролін, А Смиттің классикалық принциптері. Вагнер принциптерін қарастыру.

Қаралатын сұрақтар:

1. Салықтардың пайда болуы мен қажеттілігі мен салық формасының эволюциясы.

2. Салықтардың арнайы белігілеріне байланысты жіктелуі.

3. Салықтардың функциялары.

4. Салық элементтері туралы ұғым.

5. Салық салу принциптері, оларға сипаттама және салық салу жжүйесін құрудағы ролі. А Смиттің классикалық принциптері. Вагнер принциптері.

Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің бірі – Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін отырған” деуге болады.

Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.

Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен жасауылдар бақылау жүргізді.

Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын, төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.

• Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен

айналысты. Қаған меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің шаруашылығын кедейлер күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер бойынша Түргеш қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі – алым-салықтын көптігі мен қысым көрсетуі.

• Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан

Саманилер сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы пайдаланылған болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса пайдаланылды.

• Қимақ қағанаты (Ixғ. соңы – Xiғ. басы) – оларда мал

шаруашылығы басым болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына мал бақты”. Тағы дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа шалу міндеті болған.

• Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі

“иқта” болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.

Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері де жылға берілетін болған.

Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер деп аталған және олардан салық алынбаған.

Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.

Қарахан мемлекеті кезіндегі қанаудың бір түрі коммендация болды. Оның мәні: әлсіз адам өз үлесіндегі жерді күштің қамқорлығына береді, ол әлсіз адамды қорғауға тиіс. Әлсіз өзінің шамалы жерден алған өнімін және отбасын қорғағаны үшін күштіге салық төлеген.

Музари немесе барзшар – шаруалардың үлеске алған жерлерінен алынатын алым-салық..

• Қарақытай (1125 - 1212жж) әрбір үйден бір динардан ақша

жиналған. Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар арқылы жинастырылған. Ал үлестік жерлерді иеленушілердің қолдарында арнаулы грамоталары болған. Әрбір қалада билеуші болды, ол қарақытай гурханына салық төлемін жеткізін тұрды.

Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханың арнайы жіберген адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүетелген.

Жетісудің егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге өнімнің оннан бір үлесін төлеген. Ірі қалалар әкімі гурханға жыл сайын жер салығы харадж төлеп отырған.

Харадж – феодалдық рента, өнделетін жерге салынатын салық.

• Алтын Ордада (ХІІІғ. ортасы – ХVғ. ортасы) билігі жүріп тұрған

хан тұқымының әрбір өкілі белгілі бір аймақтан түсетін алым-салыққа ие болып отырды. Салық жинаумен дағалар айналысты. Сонымен қатар халық санағын өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын жүргізу деген сияқты жұмыстар атқарған (“Ата -мұра” орта ғасырлардағы қазақ тарихы, 2002ж).

• Ақ Орда, Моғолмтанның, Әбілқайыр хандығының, Қоғай

Ордасының мемлекеттік-әкімшілік құрылысы, салық түрлері мен міндеткерліктері.

Бұл хандықтардың күш-қуаты көп жағдайда халықтан алынатын алым-салыққа, міндетті төлемдерге байланысты болды. Әскерлерді азық-түлікпен қамтамасыз ету үшін жиналатын салықты тағар деп атаған. Жерден немесе онда түратын түсетін алым-салық інжу болды. Жер көлеміне байланысты - қалан салығы, екінші аймақтардан харадж, баж салықтары алынды. Баж - өнделетін жерге салынатын салық. Құшыр – мал өсірушілерден мал басының 1/ 10 көлемінде алынған. Мал салығы зекет деп аталған. Зекет – ғарін-кемтарларға үлестіру үшін мешіт жинайтын салық. Зекетті кемтар емес мұсылмандар ғана төлейді. Исламның негізгі бес нарызы бойынша жылына бір рет зекет беру керек. Зекет ішін жеуінен , борышынан артық болса 80 гр алтыннан, 56 гр күмістен зекет беруі керек. Бұлардың қырықтан бірі зекетке беріледі.

Малы: қырық қойдан, отыз сиырдан асса, бес түйесі болған адам зекет береді.

Қой мен ешкінің зекет нісабы.

40-тан –120-ға дейін бір қой не ешкі;

121-ден – 200-ге дейін екі қой не ешкі;

201-ден – 399-ға дейін үш қой не ешкі;

Осы сияқты әр жүзге бір қойдан қосылып отырады.

Сиырдың зекет нісабы.

30-дан – 39-ға дейін бір жас еркек не ұрғашы тайынша;

40-тан – 59 –ға дейін екі жасар бір құнан өгіз не құнажын;

60-тан – 69-ға дейін бір жастағы екі еркек не ұрғашы тана;

70-тен – 79-ға дейін тайынша не бір құнан өгіз не құнажын;

80-нен – 89-ға дейін екі құнажын сиыр.

Түйенің зекет нісабы.

5-тен – 9-ға дейін бір қой не ешкі;

10-нан – 14-ке дейін екі қой не ешкі;

20-дан – 24-ке дейін төрт қой не ешкі;

25-тен – 35 – ке дейін бір ұрғашы тойлақ;

Зекет мөлшеріне жетпеген алтын күмістен, жетсе де иелігіне бір жыл толмаса, әйелдердің сәндік бұйымдарынан үй сарай, бау-бақшадан, қарызы болса зекет берілмейді.

• Қазақ хандығы(ХVғ – XVIIғ) – қазақ халқы алдымызда атап

өткен салық түрлерінің бәрін пайдаланған. Ондағы бұл істі ауылбасы атқарған, яғни ауылдастардың шаруашылығын басқару, маусымдық көші-қон уақытын белгілеу, дау-жанжалдарды әділ шешін отыру, ауылға түскен салықты уақытында төленуін қадағалау.

Қазақтын ханы елді билеумен қатар, әскерлердің жоғарғы басшысы болды. Халықтан әртүрлі салықтар жинатып алып отырды (сыйлық, соғым, байғазы, жылу, айып, құн төлету, барымша т.б.)

Халықтын қарапайым көпшілік бөлігі мал өсіруші мен егінші шаруалар еді. Шаруалар жұмыс істеу және салық төлеумен қатар көптеген міндеткерлікті атқарды. Кедейлер бай – шонтарлардың малын бақты, үй қызметшісі жұмысын атқарды.

Үшір – еңбекке жарамды адамдар табысынан алынатын салық.

Пітір садақа - пақырларға 1460ж. бидай немесе 2920гр. арна не осылардың бағаларымен шашыр пітір садақа беру міндет. Байға, мұсылман емес адамға пітір садақа берілмейді.

Құрбан шалу – Құрбан айтының үш күн ішінде қан шығарып құрбан шалу дұрыс.

Құрбанға қой, ешкі, сиыр, түйелер ғана жарайды. Бір бөлікті пақырға, бір бөлімін дос-жаранға, ал қалғанын бала-шағасына берсе сауақты болады. Терісін сатпайды, кедейлерге береді(Ақиғи шариғаттар тур. 1992ж).

Осыған сәйкес қазақ халқында тағы да басқа алым-салықтар, міндетті төлемдер алынып отырды.

• “Жеті жарғы” – Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке бидың

қатысуымен Тәуке хан “Жеті жарғы” деп аталатын заң жинағын жарыққа шығарды.

Жеті жарғыға әкімшілік, қылмыстық істер, азаматтардың құқық нормалары, салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізген.

• “Сұлтандардан басқа қару асына алатын әрбір адам ханға және халық билеушілеріне жыл сайын өзінің мал мүлкінің 1/20 бөлігін мөлшерде салық төлеп отыратын болсын...”

• Қару ұстап жүре алатын кез келген адам хан мен билеушілерге жыл сайын мал мүлкінің 20-дан бір бөлігін алымға отыратын болсын(33 бап)

(Қазақстан тарих – 4 томдық ІІ том, 1997ж).

Ежелден бері қазақ халқынан хандар, феодалдар, бай адамдар

салықтардың көптеген түрлерін жинап отырды. Мысалы, қазақ халқының хандарының бірі Кенесары ханның салық саясатын алуға болады. Хандықтың қаржы мекемесі алым-салық жинаумен және керуендерден салық алумен айналысқан. Бұл мекемені Кенесарының туысы Сейілхан басқарды. Өзінің бір хатында Кенесары деп жазды: “Рахымбай, Қожабай, Шағзада молда Арғынбайды және Бұхар иелігіндегі барлық көпестерді ескертемін, зекет жинау үшін сұлтан Сейілханды, Шоқпар биді және молда Ғабдулсаттарды жіберіп отырмын, сіздер әр қостың оннан бір бөлігін беруге тиіссіздер”.

Кенесарының салық жинау саясатындағы негізгі өзгерістер жеке феодалдар жинайтын салықты енді хан қазынасына түсетін жалпы салықпен ауыстыру болды. Бұл феодалдық салықты мемлекеттік салықпен ауыстыру қадамы болды. Кенесарыға дейін Қоқандықтар қазақтардан үш түрлі салық жинады

а) түңгілік зекет - әр үйден 1 қой;

ә) алам зекет – 50 бас малдан бір мал;

б) харадж - әр қырманнан 3 қой, бұл салық егіншелерден алынады.

Сонымен қатар, кей кездерде әр үйден 3 қой не 1 ділдә (алтын ақша) көлемінде әскери салық алынған. Ал хиуалықтар Сыр бойы қазақтарынан 10 ірі қарасы бар адамнан 2 ділдә, 13 ірі қарасы не 40 қойы бар адамнан да 2 ділдә салық алып отырған.

Кенесары билігін мойындаған қазақтар Хиуа не Бұхара ханына салық төлеуден және Орыс үкіметіне түтін салығын төлеуден құтылған еді. Бұл қазақтардың алым-салықтан біршама жеңілдеуіне әсер етті. Бірақ соғыс уақытының мүддесі Кенесары хан қазынасына түсетін әр түрлі салықтарды қатаң талап етуге итермелейді, ал бұл оның қол астындағы қазақтарға ауыр соқты.

Кенесары мал шаруашылығымен айналысатын аудандардан “зекет”, ал егіншілерден “ұшыр” салығын сақтап қалды. Сонымен қатар, ол ауыл бойынша ерекше салық және әр түрлі дәстірлі сый-сияпат ретінде сыйлықтар алды.

“Зекет” салығын жинаған кезде ал белгілі бір өлшемді сақтап отырды: 40 басқа дейінгі малдан 1 бас, онан әрі әр 40 бастан 1 бас алынып отырды. Көптеген қолға түскен Кенесары жасақтарының көрсетуі және патша тыңшыларының хабары осы мәліметті растайды. Өзіне қарасты рулардан Кенесары зекетті киім, қару-жарақ, ер-тұрман түрінде жинады. Жиналған зекет негізінен әскер қажетін өтеді.

Мысалы, Жаппас руының қазағы Иманқұл Сарыбаев Орынбор Шекара комиссиясына берген көрсетуінде, өзінің арғынруында болған кезде, Кенесарының 130 төленгіті “Әр ауылдан бір жылқы, бір шапаннан зекет жинауға келгенін” хабарлайды.

“Зекет” сөзі бұл жерде дұрыс қолданылмаған сияқты. Өйткені зекет жиналған кезде салық ешқашан ауыл бойынша алынбаған. Алайда, Кенесары қоқандықтар мен хиуалықтар сияқты жан басына және үй басына салық салған емес. Мұрағаттық құжаттардан зекетпен қатар, қазақ рулары өз еріктерімен зекет көлемінен де асып түсетін садақа жинап отырғанын байқаймыз. Мұндай “ерікті жәрдем” шын мәнінде қосымша салық болды және осындай “жәрдем” жиі жиналып тұрды.

Зекетпен қатар “ұшыр” салығы да жиналды. “Ұшырды” тек егіншілікпен айналасатын рулар ғана төледі. Олар салық жинаушыларға қырмандағы астықтың 10-нан бір бөлігін беріп отырды. Бұл уақыттарда Кенесары жақтарының біршама бөлігі Сыр бойында Сарысу, Іле, Ырғыз бен Торғай жағасында егіншілікпен айналысты. Бірақ жиналған салы жалпы мемлекеттік қазынаға түсті және көтерілісшілер мұқтажы мен әскерді ұстауға жұмсалды.

Кенесарының саудаға қатынасы да ерекше еді. Бастапқыда ол Орыс саудасын патшаның отарлық саясатын жүзеге асырудың бір жолы ретінде санап, оған қарсы болды. Сондықтан да ол қазақ даласы арқылы Орынбор, Петропавловск, Троискіден Орта Азияға бет алған сауда керуендеріне шабуыл жасап, сауданы тоқтатуға тырысты. Батыс-Сібір генерал губернаторлығының мәліметі бойынша тек 1837-38 жылдары Кенесары сауда керуендеріне шабуыл жасауының нәтижесінде 277500 сомға шығын келтірді. Жәбірленгендердің ішінде Қазан, Вятка, Рязань, Петропавл саудагерлері болды.

Кенесары аңғырттықпен Ресей Орта Азиямен саудасын тоқтатса, онда өкімет қазақ жеріндегі бекіністерді жойып, әскерлерін алып кетеді деп ойлады. Бұл Кенесары ордасында болған көпес Мухсимов пен Ибрасовтың көрсетулерімен де расталады.

“Кенесарының ойы біздің көпестердің Ташкентпен және соған жақын жерлермен, қырғыз даласымен сауда қатынастарын тоқтату болды. Ол сонымен Орыс үкіметінің шет елмен сауда жасаудан түсетін пайдасын жоққа шығарғысы келді. Ал пайда түспейтін болса, онда олар сыртқа округтермен қырдағы Ақтау қамалынан бас тартады деп ойлауда” деді олар. Алайда, сәл уақыттан соң, өз ордасын Ырғыз бен Торғай (Кіші жүз) маңына ауыстырғаннан кейін, Кенесары өз ойының қателігін түсінді және бәленің бәрі саудадан емес, патшалықтың әскери-отарлау саясатында екендігіне көзі жетті. Сонымен қатар, ол шекара тізбегі аймағын мекендеген қазақтардың жергілікті орыс тұрғындарымен қызу сауда жасағанын да жақсы білген еді. Тілеу және Қабақ руларының билері Кенесары ауылына келгенде, оған орыстарға қарсы қимылын тоқтатуға ақыл берді. Себебі, “олар нан және басқа тағамдарды сатып алып, пайда ғана көріп отырғандарын” айтты.

Саудадан пайда түспейтінін түсінген Кенесары енді Троиск, Сібір шектерінен Ташкент пен Хиуаға баратын керуен жолдарын түгелдей бақылап олардан баж салығын алып тұрды. Салық салғанда, ол керуен басылардың көтерісшілерге қарым-қатынасын есепке алды.

Орыс керуендері де әрдайым көп салық төлей қойған жоқ. Мысалы, 1841 жылғы Орынбор өкіметімен уақытша бітім кезінде Кенесарының өзі қазақ даласымен сауданы кеңейтуге жағдай жасап отырды.

Бұл жерде Кенесарының орыс саудасына көзқарасының өзгеруін 1845 жылғы соңғы келіссөзге дейін, оның патша өкіметімен достық келісім жасауға болады деп үміттенгенімен түсіндіруге келетін сияқты. “Сонда, - деп ойлады ол, - қазақтар Ресеймен тығыз экономикалық байланыс орната алады”. Бұған оның Орынбор губернаторына мынадай өтінішпен хат жазуы дәлел бола алады: “Барлық сұлтандарды, старшиндарды, Орынбор тізбегі бойындағы бөліктердің басқарушыларын орнынан алып, барлық ордаларды оның қарамағына беру, сонда ол патша қызметінде өзін ақтай алады және тыныштық бұзыла қалса, бүкіл жауапкершіліктің толығын өз мойына алады. Сонымен қатар Орынбор өлкесіне дейінгі кеңістікте бейбіт сауда жүргізуге жағдай бар және оны дамытуға үміттенеді”.

Кенесары ауылдарында сауда жасаған саудагерлерге салық салмады және олардың мүддесін қорғап отырды. Генерал Генске жазылған бір хабарламада былай деп айтылған: “Бүлікшілер ауылында болған көпестер көп пайда табуда, себебі ауылдарында сауда жасағандықтан және олардың өздері келетін болғандықтан, оларға тиіспеуге бұйрық берілген”.

Кенесары өзіне қосылған рулардан да біраз нәрселер сатып алып отырған. Сібір қырғыздарының шекера бастығы хабарында Кенесары өзінің серіктерімен албан және дулат руларының орталағында жүріп, қырғыздардан жоғарғы бағамен жылқы сатып ала отырып, біраз азық-түлік қорын жасағаны туралы мәліметтер бар.

Кенесарының қолдауынан нәтижесінде қазақтардың орыс тұрғындарымен сауда байланысы кеңейе түсті және шаруашлықтың табиғи негізгі ыдырауының алғышарттары қалыптаса бастады. Кейінгі жылдары қазақ қаласындағы сауда адан әрі кең қанат жайды. Бірақ ол өзінің айырбас сипатын өзгерте қойған жоқ

Әр феодал өзі салық жинаушы және өзін өкіметтен тәуелсізбін деп санады. Бұл мемлекеттік бірлестіктердің бағынышты бөліктері арасындағы байланыстың әлсіздігіне жағдай жасады. Кенесары дәл осындай тәртіпті жоюға күш салды. Салықты тек жоғарғы өкімет жинай алатын болды, ол сөйтіп күшейіп, ол жеке феодалдардың позициясы нашарлай бастады.

[Заң газеті. 21 шілде 2001 жыл.]

Джизья – (әр адамнан алынатын салық) Араб халифатында мұсылмандар емес төлеген. Оны ер адамдар (жасы жеткен) төлеген. Бұл салықты әйелдер, балалар, қарт адамдар, құндар, кеделер, монахтар төлемеген. Ақшалай немесе натуралды түрде жиналды. Осман империясында 18ғ. дейін өмір сүрді. Содан соң хараджбен қосылды.

Харадж – жерге салынатын жақын және Орта Шығыс елдерінің салығы.

Сасанидтер мемлекетінде – жер салығы (хараг) Ануширванның Кавадо І-Хосрова І салық реформасымен енгізілді. Халифатта харадж басында мұсылмандардан емес, кейін мұсылман халықтарыннан да алына бастады (жері бар халықтан). Аббасидтерге дейін харадж аудан бірлігінен алынды. 8ғ. 2-ші жартысынан бастап халифтың кейбір бөліктерінде харадж егістікке пропорционалды жиналды. Осман империясында 18ғ. соңында харадж джизьямен бірікті. Египетте 1907ж. харадж табысқа салынатын салыққа ауыстырылды.

Қарахан әулеті мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-мұралық жүйе болған. Хандар өздерінің туысқандары мен жақындарына белгілі бір ауданның, облыстың не қаланың халқынан, сол уақытқа дейін мемлекет пайдасына алынып келген салықты өзіне жинап алу хұқын тарту етеді. Мұндай салық “икта” деа аталды, ал оны берушіні мұкта немесе иктадар деп атаған. Икта институты Қазақстанның өңтүстігі мен өңтүстік-шығысының шаруашылық және саяси өмірінде елеулі рөл атқарған.

Қоналға – әскерді ұштау үшін жиналды.

Жамалға – елшілерді ұстау үшін жиналған

Дафтари – реестр, осы арқылы салық жиналу процесі жүріп отырды.

Сойырғал – Қазақ хандығы кезіндегі көшпелі ақсүйектердің отырықшылықты егіншілікпен айналысатын халыққа үстемдік құруының кең тараған түрі.

Баж салығы – 1) мемлекеттік органдардың көрсеткен қызметі үшін азаматтардан, мемлекеттерден және ұйымдардан алынатын тұтыну салығының бір түрі. Орта ғасырларда жолды, көпірді, айлақ ғимараттарын т.б. пайдаланғаны үшін мемлекет қалалар мен жекелеген феодалдардан алым-салық алған. Қазір баж салығын үкімет органдары клиенттерден(біреуден біреуге ауысқан мүлікті, сыйды, мұраны, сондай-ақ кәсіпорындар мен ұйымдарды тіркегенде) алынады. Баж салығының басқа салықтардан айырмашылығы – барлық азаматтардан бірдей алынбайды, тек тиісті мемлекеттік органдар белгілі бір қызмет көрсеткіштері үшін жеке адамнан, мекемеден ғана алынады;

2) басқа мемлекеттерден әкелінетін немесе соларға шығарылатын тауарлардан, мүліктерден ақшалай алынатын мемлекеттік салық.

Алтын Орда салықтары.Салықтарды салық жинаушылар(басқақтар) жинады. Алтын Ордада мынадай салық түрлері болды:

Харадж – монғол қазынасына түсетін негізгі жер салығы.

Ихраджат - әмірлердің, мемлекеттік лауазымды адамдардың өмір сүруі үшін жиналған ақшалай және натуралды алымдар.

Тағар – мемлекеттік тіркелімге кірген әрбір адамнан бидайды, немесе шарапты, немесе күрішті; 2 жіпті; 1 ақ монетаны, садақты, тағарды(подкова) талап етті.

Копшұр – мал ұстайтын шаруашылықтар (көшпелі және жартылай көшпелі) төлеген: 10 бастан 1 бас. Кейіннен копшұрды егіншілерден және малшылардан алынатын жалпы табыс салығы деп атады.

Тамға – қалалар мен ауылдық жерлерде сауда мен қолөнерден алынған табыс, сонымен қатар бөгеттерде тауарлардан алынған ішкі алым мағынасына ие болды.

Тарх – қазыналық сақтаулардан азық-түлікті нарықтық бағадан бірнеше есе жоғары бағамен күштеп сатып алғызу, сонымен қатар шаруалардың сатқан азық-түліктіерін төмен бағамен сатқызу.

Ұлағ – пошталық стандшеларды жылқымен қамтамасыз ету, пошталық міндеттілік.

Биғар – жол, бөгет, сарайларды жөнге келтіру жұмыстарын, салу жұмыстарын күш қолданып орындату.

Нұзұл – белгілі бір аймаққа келген әмірге өз үйінді ұсыну. Шаруалар бұл кезде әмірдің адамдарын, құлдарын және жылқыларын тамақтандырды.

Сонымен қатар халыққа әскери міндетті санды: әрбір тоғыз шаруа үйдің ішінен 1 адамды әскерге алып отырды.

1917 жылғы қазан айындағы тарихи оқиғалардан соң, яғни елде төнкеріс болып Кеңес Үкіметі орнаған соң кезекті қаржылық дағдарыс басталды. Кеңес үкіметінің орталық органдарының негізгі табыс көзі ақша эмиссиясы болды, ол жергілікті органдар контрибуция есебінен қызмет еті. Бірақ эмиссия да, контрибуция да шаруашылықтың жақсаруына жәрдемдеспеді.

Толық экономикалық күйзелістен мемлекетті 1921 жылы “әскери коммунизм” саясатының орнына келген жаңв экономикалық саясат (ЖЭС) сақтап қалды. Жеке меншік сауда мен ұсақ-түйек шаруашылық іс әрекетке қойылған тиым алынып тасталды. Жаңа салық жүйесі құрылды, займдар, несиелік операциялар жүйелері құрылды, ақша бірліктерін тұрақтандыру бойынша шаралар қолданды.

Өкінішке орай, Кеңес мемлекетінің қаржылық жүйесі өте жақсы жолға түспеді. Салықтардың орнына кәсіпорындар пайдасынан шегерімдер алудың әкімшілік әдістері қолданыла бастады, қаржылық ресурстар елдің қаржылық бюджеті арқылы қайта бөліне бастады. Кәсіпорндар шаруашылық инциативасынан айырылып, өз өнімдерін өткізу нарықтарын бақылау және халықтың сұранысын зерттеу мүмкіндігінен айырылды. Барлық мәселелр мемлекеттік жоспарлау арқылы шешілді. Кәсіпорын пайдасынан мемлекет пайдасына аударымдар 66-дан 93%-ға дейін құрады. Ал жалпылама халықтың салық төлемдері табыс салығының 13%-н құрады, бұл салықты бухгалтерия жалақыдан автоматтытүрде ұстап қалатын, ал минималды жалақыдан (70 рубль ) салық мүлде ұсталмайтын. Барлық ақша құралдарының толық орталықиануы мен жеке кәсіпорындардың қандай да бір қаржылық мәселлелерді шешудегі еріксіздігі шаруашылық басқарушыларды барлық инциативадан түңілтетін. 60жж ортасында КСРО-да түпкілікті шаруашылық реформалар жүргізу жоспарланды. Реформалардың негізгі мақсаты- халық шаруашылығын басқаруды жетілдіру және өндірісті экономикалық ынталандыру. Ал салық жүйесін реформалаудағы маңызды іс-шаралардың біріне мыналарды жатқызамыз: мемлекттік кәсіпорындар пайдасын бөлу тәртібін өзгерту, қорларға төлем төлеу, колхоздардың табыс салығы жүйесін реформалау.Тек айналымнан алынатын салық жүйесі ғана өзгеріссіз қалды.

Айналымнан алынатын салық- бұл 1930-1932 жж салық реформасы кезінде енгізілген, кәсіпорындардың бюджетке төлейтін ерекше салық түрі.(1930 ж 2 қыркүйек, КСРО және ОАК-тің жарлығы) Бұл салықты төлеушілер, яғни субьектілері – шаруашылық есеп негізінде жұмыс істейтін, жеке балансы бар және КСРО мемлекеттік банкінде есептік шоты бар мемлекеттік өндірістік бірлістіктер, қоғамдық және кооперативтік (колхоздардан басқа) ұйымдар, кәсіпорындар( фабрика, зауыт, фирмалар, көтерме сауда және өткізу ұйымдары, сауда министірлігінің арнайы маманданған көтерме сауда ұйымдары, тұтыну кооперациялары ұйымдары, т.б) Бұл салықты есептеуде қолданылатын әдіс (төлемнің 85% жоғары есептелінетін) бағалар арасындағы айырмашылық әдісі, бұл әдіс кәсіпорында бағалардың екі прейскуранты және белгілі тауарлар түріне нақты бекітілген көтерме бағасы болған жағдайларда қолданылды. Сонымен қатар көптеген тауар түрлері бойынша (тонна,дана, т.б) ставка арқылы рубль және копейкамен есептелінетін және сатудан түскен табыстан пайызбен есептелінетін.

КСРО-да айналымға салынатын салық және өндірістегі өнеркәсіптік тауарларды көтерме және бөлшек сатудан түсетін табысқа барлық сатып алушылардың жеке сатып алушыларына,кәсіпорын, бірлестіктердің ішінде арнайы көрсетілген бағалар бойынша жеке тауар түрлерін жібергенде (өсімдік майы, ашытқы, ферменттелген табак, маталар, мақта т.б) салынатын.

Айналымға салынатын салық обьектілеріне сонымен қатар мыналар да жатады: арбитрон, сот, қарама-қайшылықтарды шешетін т.б органдардың шешімі бойынша түсетін соммалар, теміржол,су,әуе, автомобиль, транспорт, ұйымдарынан тасымалдау кезіндегі тауар жетіспеушілігі, жоғалтулар, бүлінулерге өтееулер, бөлшек сауда бағаларына үстеме соммалар.

Бұл салық түрі салынбайтын обьектілер: салық алынуға жатпайтын тауарларды сатудан түсетін табыс (ет сүт өнімдерін сатудан, жеміжидек, т.б сатудан түсетін табыс), КСРО-Ң материалдық резервтер бойынша мемлекеттік комитетіне өнеркәсіптік қолданыс үшін , сыртқы сауда ұйымдарына экспорттау мақсатында бекітілген тәртіп бойынша көтерме бағамен жіберілгентауарлар, тапсырыс берішінің өз материалынан жасалған өнімді сатудан табыс, льгота негізінде салықтан босатылған тауарлар мен қызметтерді сатудан табыс.Мысалы : (жергілікті қайта құрылған өнеркәсіптік ұйымдардың жергілікті шикізат пен қалдықтардан долрланған өнімдері, т.б), қайта өңдеуден өткен тауарларды сатудан табыс (болу,полировка, шлифовка, сіңірту, т.б) тауарды қайта өңдеуден қалатын қалдықтарды өткізуден табыс.

Тауарлық емес операциялардан салық (1930-1932 жж Салық реформалар кезінде 1931 ж 3 тамыз КСРО ОАК жарлығы) айналымға салынатын салыққа қосымша ретінде енгізілді. Бір ай ішінде нақты жүзеге асқан тауарлық емес операциялардың жиынтық табысынан төленентін Салық ставкасы жұмыс немесе қызмет түріне байланысты 1%-10% аралығында дифференциалатын және жергілікті бюджетке аударылатын болды. 1958 ж 1 қаңтардан тауарлық емес операциялардан алынатын салық жеке төлем ретінде алынып тасталды. 1931 жылдан бастап кинотеатрлар айналымына салық енгізілді, 1935 ж ол көрсетілімдер салығымен біріктірілді. Кинотеатрлар айналымына салық билет сатудың жиынтық табысынан 30% шамасында алынды.

Салық реформасымен енгілілген тағы бір салық түрі- совхоздардан салық. Бұл салықты есептеу әдісі- ауылшаруашылық өнімдерін сату мен жалға беру, трест,т.б түсетін жиынтық табыстан, осы өнеркәсіптік және сауда өнімдерін өз қызметкерлерге мен жұмысшыларына жіберуден жиынтық табыстың 1 % көлемінде салық ставкасы бекітілді.

Бюджеке түсетін жалпы салықтврдың 78%өнеркәсіптік кәсіпорындар, 22% көтерме-өткізу базалары беріді. Сол кездегі салық заңнамасына сәйкес айналымнан салық, табыстан төлем, т.б мемлекеттік табыстарды кәсіпорындар мен мекемелер өз бетінше есептеп, бюджетке төлейтін. Ал қаржылық ұйымдар тек олардың дұрыс есептеліуі мен уақтылы төленіуін қадағалайтын.

Кинофильмдерді көрсетуден түсетін табысқа салынатын салық- бұл 1975 ж көрсетілімдер салығының орнына қабылданған салық түрі.

1975 ж 4 сәуірдегі КСРО ОАК-ң Президиумның жарлығына сәйкес салықты төлеушілер яғни субьектілері – кинотеатрлар, клубтар, мәдениет үйлері, сарайлары, т.б Салық ставкасы төлеушінің мекен-жайына байланысты дифференциаланатын: қала мен қала мектес ауылдарда-55% ауылдарда-10% салынды. Салықтан босатылғандар – советтік киноөнерінде насихатау Бюросы, КСРО киноматография қызметкерлерінің Одағы, арнайы балалар кинотеатрлары, жалпы білім беру мектептеріндегі киносеанстар. Салықтан жиналған соммалар жергілікті бюджетке аударылды.

• Қорлар үшін төлем- 04.10.1965 ж КСРО ОАК-ң жарлығымен енгізілген, кәсіпорындарды айналым құралдарын, негізгі өндірістік қорларды тиімді қолдануға ынталандыру мақсатында қолданылды. Бұл төлем пайданы бөлу формасы, КСРО мемлекеттік бюджетіне міндетті, алдымен есептеленетін төлем болып табылатын. Салық ставкасы: өнеркәсіпте-6% ал рентабельділігі салыстырмалы төмен салаларда –3%. Өндірістік қорлар үшін төлем негізгі өндірістік қорлардың алғашқы құнынан ұсталынатын, бұл- кәсіпорындарды уақтылы техникалық жаңарту мен жетілдіруге ынталандырыуы тиіс еді. Бір ерекшелігі- мұнай өндіру саласында қорлар үшін төлем өндірістік негізгі қорлардың қалдық құнынан есептелінетін 11% бойынша. Өндірістік қорлар салығында льготалар қарастырылған. 3% ставкада экономиалық ынталандыру қорларын құруға пайдасы жетпейтін, жоспарлы-кемімелі, тиімсіз кәсіпорындар салық төлемейтін. Сонымен қатар Салық төлемейтіндер:

• 2 жыл шамасында өндірістің даму қорынан құрылған қорлардан салық ұсталынбады

• банктік сауда есебінен құрылған негізгі қорлар ссуданы өтеу мерзіміне салықтан босатылды; қайта іске қосылған кәсіпорындар цехтар, ірі өндірістік құрылымдар- өндірістік қуатты игергенге нормативтік мерзім шамасында босатылды,

• ау мен суды тазалауға арналған құрылғылар

• өнеркәсіптік санитария мен еңбекті қорғауға арналған құрал жабдықтар мен құрылымдар

• тағы басқалары,

Дегенмен, бұл салықтың ынталандырушы әсері төмен болды, себебі кәсіпорында экономдалып қалған қаражат пайдадан бос қалдық ретінде бюджетке аударылыуы тиіс.

Бекітілген ренналық төлемдер- жоғарыда айтылған жарлыққа сәйкес орнатылған, 1937 жылы енгізілген төлем болып табылады. Салықты төлеушілер яғни субьектілері- таза дифференциалдық табысы бар кәсіпорындар мен бірлестіктер, салық кәсіпорын қызмет түріне тәуелсіз салынатын. Бекітілген төлемдерді енгізу арқылы бірдей салаларда кәсіпорындардың рентабельділігін теңестіруге мүмкін болды.

Төлемдерді салық төлеушілер өздері есептеп, бюджетке өз есептік шоттарынан енгізетін Төлеушілердің айлық есеп берулерінің құжаттық тексерісі бухгалтерлік есеп мәліметтері және алғашқы құжаттамасы бойынша жарты жылда бір реттен кем болмауы тиіс еді.Ауылшаруашылындағы табыс көзі-дифференциалдық рентаны мемлекет сатып алу бағалары және ұжымшаларға салынатын табыс салығы арқылы өндіріп алатын.

Ұжымшалардан алынатын табыс салығы-

1965 ж10 сәуірдегі КСРО жоғарғы Президиумы жарлығына сәйкес енгізілді. Бұл салық Кеңестік республикалардың мемлекеттік бюджеттеріне есептеленетін және аудандық және ауылдық бюджеттерді реттеуші табыс ретінде болатын.

Төлеушілер, яғни субьектілері- ауыл шаруашылығынан табыс алатын ұжымшаршылар. Ал салық обьектілері:

• 25% рентабельділікке сәйкес келетін табыс бөлігін алып тастағаннан қалған таза табыс

• Салық салынбайтын миниумнан асатын, ұжымшалардың еңбек ақы қорының бір бөлігі, бұл миниум ұжымшар жұмысшысының орташа айлық жалақысына негізделіп есептеленетін.

Салықтан босатылғандар: Көшіп келушілерден құралған немесе құамында көшіп келушілер отбасылары бар ұжымшарлар толық немесе бөлшектеп босатылатын. Ұжымшардан, кооперативтерден түсетін төлемдердің мемлекеттік бюджеттегі үлесі аз болатын,1.1%-1.5% шамасында. КСРО-да салық төлеушілер есебі қаржылық органдардың салық салу обьектілеріне немесе салық салынатын табысы бар азаматтарды тіркеуі арқылы жүзеге асатын. Тіркеу жыл сайын 1 қаңтарда жүзеге асатын. Тіркеу барысында льготаларға құқы бар азаматтар анықталып, барлық мәліметтер КСРО Қаржы министірлігі бекітке формадағы арнайы кітаптарда тіркелетін. Қаржы органдары салықтың тізімдер негізінде төлем ақпараттары- яғни салық төлеушіге жіберілетін, төленуге тиіс слық соммасы мен мерзімі жайлы мәлімет беретін құжат құрастырылатын. Құжатта салық негіздемесі көрсетіледі. Төлем туралы хабарлама табыс салығы, жалғыз басты азаматтар, шағын отбасылы азаматтар міндетті түрде КСРО азаматы болуы тиіс, ғимараттар иелеріне салық , жер салығы бойынша қатаң түрде бекітілген арнайы есеп беру бланкілерінде жіберілетін, салықтың әр түріне ерекше форма қарастырылатын. Хабарлама салық төлеушіге белгіленген мерзімде қол хат негізінде берілетін немесе арнайы формадағы хатпен пошта арқылы жіберілетін.

КСРО-да салық жинаушылар функциясын уақытша және кездейсоқ жұмыстарды атқарушыларға еңбек ақы төлейтін ұйымдар мен мекемелер жүзеге асыратын. Салық төлеушілердің басқадай топтарынан салық жинаушы ретінде арнйы несиелік мекемелер, жинақтаушы кассалар, халық депуттаттарының ауылдың Кеңестері қызмет атқаратын.

Ұйымдық құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген, белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде бюджетке төленетiн қайтарусыз және өтеусiз сипаттағы мiндеттi ақшадай төлемдер.

Салықтардың экономикалық мәнi олардың өзiнiң функциялары мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бiр бөлiгi болып табылатындығында.

Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.

Салықтар мемлекетпен бiрге пайда болды және мемлекеттiң өмiр сүрiп, дамуының негiзi болып табылады. Адамзат дамуының бүкiл тарихы бойына салық нысандары мен әдiстерi өзгердi, игерiлдi, мемлекеттiң қажеттiлiктерi мен сүрау салуларына бейiмделдi. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесiнде айтарлықтай өрбiдi. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүредi.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси iс-бағытына қарамастан үұлттық мемлекет кiрiстерiнiң негiзгi көзi – ұлттық табысты қайта бөлудiң басты қаржылық құралы, мемлекеттiң кiрiстерiн және бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады. Салықтарда мемлекеттiң экономикалық мазмұны нақты түрде көрiнедi, ал салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi, олардың түрлерi мен ролi қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттiң табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгiлi философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбiр азаматтың қасиеттi борышы деген едi.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-шi бабында: заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi мiндетi болып табылады, - деп жазылған.

Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық салу саясатының негізгі бағыты – салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.

Салық салудың әдістері мен жолдары, салық салудың негізгі қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық механизміне жатады.

Қандай да бір механизмінің құрамында бірнеше тетіктер мен элементтер болады. Сол сияқты салық механизмі де белгілі бір салық элементтерінен тұрады.

Салықтың жіктелуі

Белгісі	Салық түрі	Қысқаша сипаттамасы
Салықтарды пайдалану сипаттамасына байланысты	Жалпы	Салықтардың бюджеттің басқа кірістерімен араласып жұмсалуы
	Мақсатты	Нақты шараларды пайдалану үшін қолданылады
Салық төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасы бойынша	Тікелей	Салық төлеушілердің табысына немесе меншігіне тікелей қойылады
	Жанама	Тауар бағасына немесе көрсетілетін қызметтер тарифіне үстеме ретінде қойылып, тұтынушылармен төленеді
Салықтарды өндіріп алу органдарына байланысты	Республикалық	Мемлекет табысы болып саналатын салықтар
	Жергілікті	Жергілікті бюджеттің табыс көзі болып саналатын салықтар
Салықтарды төлеу формасына байланысты	Ақшалай	Ақшалай формада төленетін салықтар
	Натуралды	Жер қойнауын пайдаланушылардың келісімінде белгіленген, кен өнімдерінің үлесі ретіндегі салықтар
Субъекті бойынша	Заңды тұлғалар	Субъектісі болып заңды тұлғалар, резидент және резидент емес, тұрақты мекемелердің корпорациялық салығы
	Жеке тұлғалар	Жеке тұлғалармен төленетін жеке салықтар
Объектілердің экономикалық белгілері бойынша	Табысқа салынатын	Кез-келген салық субъектісінің табысынан алынатын салықтар
	Тұтынуға салынатын	Тауарлар мен қызметтерді тұтынғаны төленетін шығын салықтары
Бюджеттік реттеу құралы ретінде	Бекітілген	Бюджеттің белгілі түрінің табыс көзі ретінде заңға сәйкес бекітілген салықтар
	Реттеуші	Жыл сайынғы бекітетін бюджет процессінде жоғарғы бюджеттен төменгі бюджетке оны теңестіру мақсатында берілетін салықтар
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты	Кадастрлік	Салықтарды есептеу және өндіріп алу салық объектілерінің тізімдемесі негізінде, олардың нақты табыстарын есепке алмай, көрсетілген табыс нормасымен жүзеге асырылады.
	Декларация бойынша	Салық төлеуші табыс көлемін, қажетті жеңілдіктері мен шегерімдерін көрсетеді және салық сомасын есептейді.
	Табысты алу көзінде	Табысты алған жерде салық төлеуші жұмыс істейтін заңды тұлғаның бухгалтерімен сол жерде есептеліп, төленеді.
	Патент негізінде	Кәсіпкерлік қызметтің әртүрлі қызмет түріне патент енгізуінде.

Қазiргi кезде салықтар фискалдық, реттеушi және қайта бөлу сияқты негiзгi үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының iшкi белгiлерi мен өзiндiк ерекшелiктерiн бiлдiредi.

Фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негiзгi функция. Оның көмегiмен бюджеттiк қор қалыптасады, мұның өзi салықтардың қоғамдық мiндеттерiн арттыра үседi. ґйткенi салықтар мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiн толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтiк-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етедi.

Салықтардың реттеушi функциясы мемлекеттiң экономикалық қызметтерiнiң ұлғаюымен байланысты болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етедi. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерiнiң, алу әдiстерiнң өзгеруi, жеңiлдiктер мен шегерiмдер пайдаланылады. Бұл реттеуiштер қоғамдық ұдайы өндiрiстiң құрылымы мен үйлесiмiне, қорлану мен тұтыну көлемiне ықпал етедi.

Қайта бөлу функциясы арқылы түрлi субъектiлер табысының бiр бөлiгi мемлекеттiң қарамағына өтедi. Бұл функцияның iс-әрекетiнiң ауқымы жалпы iшкi өнiмде салықтардың алатын үлесi арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендiрiлу дәрежесiн көрсетедi: бұл үлес 1997 жылы – 19,7%, 1998 жылы – 16,6%, 1999 жылы – 17,4%, 2000 жылы – 22,6%, 2001 жылы – 22,2 болды (салыстыру үшiн: Украинада - 29%, Ресейде – 33,3%).

Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесiн қоғамның оның нақтылы кезеңiндегi әлеуметтiк-экономикалық мақсаттар мен мiндеттерiне қарай әзiрленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргiзедi.

Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негiзгi бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуiр бөлiгiн қалыптастырудың өзiн ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсендiлiгiнiң күшеюiндегi экономикалық ынталылықтың уәждемелiк механизмi арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлiгiнiң табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкiндiк жасайды. Салық жүйесi арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерiнiң неғұрлым тиiмдi және берiк әлеуметтiк қорғалуы қамтамасыз етiледi.

''Салық'' ұғымымен ''салық жүйесi'' ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық түрлерiнiң, оны құру мен алудың нысандары мен әдiстерiнiң, салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттiң салық жүйесiн құрайды.

1991 жылға дейiн, яғни КСРО ыдырағанға дейiн елде көбiнесе экономиканы басқарудың әкiмшiл-әмiршiл жүйесiне, бағаларға қатаң мемлекеттiк реттеуге сәйкес келетiн салық жүйесi қызмет еттi. Бюджеттiң басты кiрiс көздерiнiң бiрi болған айналым салығы тiркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттiк реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендiкке ие болғаннан кейiн 1991-1995 жылдары қабылдаған бiрқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесi қалыптасты.

1991 жылғы желтоқсанның 25-нен бастап бiздiң елiмiзде тұңғыш салық жүйесi жұмыс iстей бастады. Ол ''Қазақстан Республикасындағы салық жүйесi туралы'' заңға негiзделедi. Бұл заң салық жүйесiн құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың түрлерiн, олардың бюджетке түсу тәртiбiн белгiлеген алғашқы құжат едi. Осы заңға сәйкес Қазақсатанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен бастап 13 жалпы мемлекеттiк салық, 18 жергiлiктi салықтар мен алымдар енгiзiлдi.

Қазақстан Республикасының Үкiметi 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзiмдi тұжырымдамасын қабылдап, онда елiмiздiң салық жүйесi мен салық заңнамасын бiрте-бiрте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендiру көзделдi. Осыған байланысты ''Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы'' 1995 жылғы сәуiрдiң 24-iнде Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар жарлығы шықты. Ендi бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуiр қысқартылып, олардың саны небәрi 11 болып қалды.

Қазақстан Республикасы Презилентiнiң 1995 жылғы сәуiрдiң

24-iндегi заң күшi бар жарлығы Қазақстан Республикасының

1999 жылғы шiлденiң 16-сындағы N440-1 заңына сәйкес заң мәртебесiн алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтармен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлдi.

Салықтардың, оларды төлеушiлердiң, салықтарды алу әдiстерiнiң, салық жеңiлдiктерiнiң жиынтығының болатындығынан салық жүйелерiнiң әжептеур күрделi үлгiлерi болуы мүмкiн.

Барлық өркениеттi елдерде салықтардың бүкiл жиынтығы әртүрлi қағидаттар бойынша былайша жiктеледi:

салық салу объектiлерi бойынша;

салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билiк жасайтын органға қарай;

пайдалану тәртiбi бойынша;

объектiнiң экономикалық белгiсi бойынша.

Салықтарды салу объектiсi бойынша, олар тура және жанама салықтар болып бөлiнедi.

Тура салықтар – салық төлеушiнiң кiрiсi мен мүлкiнен тiкелей төленген салықтар. Олар өз кезегiнде нақты және жеке салықтарға жiктеледi. Нақты салықтар салық төлеушiлердiң мүлкiнiң (меншiгiнiң) кейбiр түрлерiне (үй, жер, кәсiп, ақшалай капитал және т.с.с.) салынады. Жеке тура салықтар – бұл жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкiне салынатын салықтар. Нақты салықтардын айырмашылығы – жеке салық салу әрбiр салық төлеушiнiң жек табысы мен мүлкiн де, оның қаржы жағдайын да ескередi.

Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрiнде белгiленген салық төлеушiнiң кiрiстерi мен мүлкiне тiкелей байланысты емес салықтар. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама салықтарға сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметтен түсетiн түсiмдер де (кеден баждары түрiндегi, экспортқа немес импортқа салынатын салық түрiндегi кеден кiрiстерi, iшкi рынокте сатылатын тауарлар бағасы мен олардың фактуралық құнының айырмасы) жатады.

Жанама салықтар мемлекеттiң фискалдық мүшелерiн бiлдiредi. Оларды саналы қолдану баға белгiлеудiң процесiне жағымды ықпал жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуi мүмкiн.

Жанама салықтар салудың мәнi салықтың тауар бағасына (немесе қызметтiң тарифiне) қосылатындығында, кiрiстiрiлетiндiгiнде. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтiң) нақты тұтынушысы төлейдi, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тiкелей байланыс болмайды.

Салықты алатын және оған билiк жасайтын органға қарай орталық (жалпымемлекеттiк) және жергiлiктi салықтарды ажыратады.

Пайдалану тәртiбiне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы) болып бөлiнедi.

Жалпы салықтар тиiстi деңгейлердегi бюджеттерде шоғырландырылады және жалпымемлекеттiк қажеттiлiктердi қаржыландыруға пайдаланылады. Мақсатты (арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегiдей түрлi арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.

Объектiнiң экономикалық белгiлерi бойынша табысқа салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын салықтар төлеушiнiң салық салынатын кез келген объектiден алған табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар - бұл тауарлар мен қызметтер көрсетуi тұтыну кезiнде төленетiн шығынға салынатын салықтар.

Салық салу объектiлерiн есепке алу және оларды бағалау тәсiлдерiне қарай салық алудың мынадай төрт әдiсi қолданылады: кадастрлық, салық төлеушiнiң мағлұмдамасы бойынша, табысты алу көзiнен ұстап қалу, патенттiк негiзде.

Бiрiншi жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектiлерiнiң нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлiк салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тiзiмдемесi негiзiнде жүзеге асырылады.

Мағлұмдамада салық төлеушiлер табыстың көлемiн, қажеттi жеңiлдiктердi, шегерiмдердi көрсетедi және салық сомасын есептеп, төлейдi. Олар салықтардың түрлерi бойынша салық мағлұмдамасын есептi салық кезеңiне сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлiк құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушiлер (арнаулы салық режiмiн қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар бойынша мағлұмдаманы есептi салық кезеңiнен кейiнгi жылдың 31-шi наурызына дейiн бередi.

Жеке табыс салығы бойынша мағлұмдаманы мынадай салық төлеушiлер:

төлем көзiнен салық салынбайтын табыстары барлар;

түрғын үй салу мен осындай құрылыс үшiн құрылыс материалдарын сатып алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептiк көрсеткiштен жоғары сомаға бiр жолғы iрi сатып алуды iске асырғандар;

Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының шегiнен тыс жерлердегi шетел банктерiндегi шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;

Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалық актiлерiне сәйкес мағлұмдама беру жөнiндегi мiндеттеме жүктелген адамдар;

Қазақстан Республикасы Парламентiнiң депутаттары, судьялар табыс етедi.

Салық төлеушiден салық мағлұмдамасын табыс етуден белгiленген мерзiмiне дейiн жазбаша өтiнiш алған жағдайда уәкiлеттi мемлекеттiк орган салық мағлұмдамасын табыс ету мерзiмiн екi айдан аспайтын мерзiмге ұзартуға құқылы. Бiрақ салық мағлұмдамасын тапсыру мерзiмiн ұзарту салық төлеу мерзiмiн өзгертпейдi.

Үшiншi әдiс бойынша салық төлеушi жұмыс iстейтiн ұйымның, мекеменiң бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды (төлейдi).

Төртiншi әдiспен салық кәсiпкерлiк қызметтiң сан алуан түрлерiне берiлетiн патент негiзiнде төленедi. Патент – арнаулы салық режiмiн қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендiгiн растайтын құжат.

Салық есебiнiң екi әдiсi қолданылады:

1. кассалық

2. есептеу әдiсi.

Кассалық әдiске сәйкес табыстар мен шегерiмдер жұмысты

орындау, қызмет көрсету, мүлiктi жөнелту мен кiрiстiру және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетiнен бастап есепке алынады.

Есептеу әдiсi бойынша табыстар мен шегерiмдер ақы төлеудiң

уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткiзу және кiрiске алу мақсатымен тиеп жiберу мезетiнен бастап есепке алынады. Бұл әдiс салық службалары үшiн қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушiлерi қолдануға қабылдаған. Төлеушiлер үшiн оның кемшiлiгi – салық төлемдерi жеткiзiлiм тiптi төленбеген жағдайда да аударылуы тиiс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.

Салық салу элементері мыналар:

• субъект;

• объект;

• салық көзі;

• салық ставкасы;

• салық өлшем бірлігі;

• салық оклады;

• салық жеңілдіктері;

• салық төлеу мерзімі мен тәртібі;

• салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері;

• салық төлеуін бақылау;

• салықтық жазалау шаралары.

Осы элементтерге жеке-жеке тоқталатын болсақ:

Салық төлеуші (субъект) салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.

Қазақстанда салық төлеушілер:

• резидент және резидент емес заңды тұлғалар;

• Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар болып жіктеледі.

Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген тауарлық-материалдық игіліктер.

Салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.

Салық ставкасы – бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгіленеді.

Пайыздық салық ставкасы прогрессивтік, регрессивтік және пропорционалдық (тұрақты) болып бөлінеді.

Прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады.

Пропорционалды ставкалар керісінше, салық салынатын табыстың мөлшеріне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.

Регрессивті салық ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерінің өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі.

Тұрақты салық ставкасы салық объектісінің көлемінен тәуелсіз бірыңғай сома түрінде белгіленеді.

Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем бірлігі.

Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін салық сомасы.

Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту т.б. жатады.

Салық төлеуші шегерімдерді жылдық жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді.

Салық төлеу мерзімі – салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің бюджетке төлену уақыты.

Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі белгілі бір дәйектілікті белгілейді.

Салық төлеушілердің құқығы:

• қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы, салық заңдарындағы өзгерістер туралы салық қызметі органдарынан ақпарат алу;

• салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау және оны өзі, не өз өкілі арқылы білдіру;

• салық бақылауы нәтижелерін алу;

• салық бақылау нәтижелері бойынша салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу жөнінде салық қызметі органдарына түсіндірме табыс ету;

• жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы бойынша бюджетпен есеп айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу;

• Салық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық қызметі органдары лауазымды адамдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым жасау;

• салық құпиясының сақталуын талап ету;

• салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.

Салық төлеушінің міндеттері:

• салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындау;

• салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамау;

• нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдарының салық салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын мүлікті тексеруіне жол беру;

• салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;

• сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана және тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізу.

Салықты төлеуді бақылау – салық заңдарының орындалуын, мемлекетке түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және олардың уақтылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды тексеру. Салықты төлеуді басқаруды тек қана салық қызметі органдары жүзеге асырады.

Салық қызметі органдарының міндеттері:

• салық төлеушінің құқықтарын сақтау;

• мемлекет мүддесін қорғау;

• салық төлеушілердің міндеттемелерін дұрыс орындауын және жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын толық әрі уақытылы аударуын бақылау;

• салық төлеушілердің, салық салу объектілерінің және төленетін басқа да міндетті төлемдердің есебін жүргізу;

• салық тексерулерін нұсқама бойынша жүргізу;

• салық құпиясын сақтау;

• салық заңнамасын бұзған салық төлеушілерге әкімшілік шаралар қолдану;

• мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу, сақтау, бағалау, өткізу және оны өткізуден түскен түсімнің бюджетке толық әрі уақытылы түсуін бақылау.

Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге асырады.

Салық қызметі органдарының негізгі құқықтары:

• Салық Кодексіне сәйкес кесімдік-құқықтық актілерді жасау және бекіту;

• өз уәкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы, атқарылуы және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;

• салықтық бақылау жүргізу;

• ҚР Заңнамасында бекітілген талаптарды сабақтай отырып салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды, есептерді, сметаларды, қолма-қол ақшаны, бағалы қағаздарды, есеп айырысуларды, декларацияларды және өзге де құжаттарды тексеру;

• Салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын бұзушылықтарды растайтын құжаттарды тәркілеу;

• ҚР үкіметі бекіткен тізбе бойынша салық төлеушіден электрондық құжаттарды алу;

банктерден және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан салық төлеушінің банк шоттарының нөмірін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық туралы мәліметтер алу, т.б.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси iс-бағытына қарамастан үұлттық мемлекет кiрiстерiнiң негiзгi көзi – ұлттық табысты қайта бөлудiң басты қаржылық құралы, мемлекеттiң кiрiстерiн және бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастырудың шешушi көзi болып табылады. Салықтарда мемлекеттiң экономикалық мазмұны нақты түрде көрiнедi, ал салықтардың әлеуметтiк-экономикалық мәнi, олардың түрлерi мен ролi қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттiң табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгiлi философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу – әрбiр азаматтың қасиеттi борышы деген едi.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-шi бабында: заңды түрде белгiленген салықтарды, алымдарды және өзге де мiндеттi төлемдердi төлеу әркiмнiң борышы әрi мiндетi болып табылады, - деп жазылған.

Салықтарда ежелден салық жүктемесiн (салық ауыртпалығын) бөлудiң екi қағидаты қалыптасқан:

1. пайда (алынған игiлiктер) қағидаты;

2. ''қайыр көрсету'' (төлем қабiлеттiлiгi) қағидаты.

Алынған игiлiктерге және төлем қабiлеттiлiгiне салық салудың

қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерiн белгiлеуге және табыстың өсуiне қарай олардың өзгеруiне саяды.

Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын А. Смит ұсынған едi. Олар мынаған саяды:

1. салық – салық төлеушiнiң әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиiс (әдiлеттiлiк қағидаты);

2. салықтың мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);

3. әрбiр салық салық төлеушi үшiн неғұрлым қолайлы уақытта және әдiспен алынуы тиiс (қолайлылық қағидаты);

4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиiс (үнем қағидаты).

Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ еттi, бұл процеске реттемелеудi енгiздi және А. Смитке ''салықтар – оны төлейтiндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны'' деп қорытынды жасауға мүмкiндiк бердi. Салық салудың кейiнгi даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелдендi, толықтырылды.

Мемлекеттің салықтық қарекетінің сипаты мен салық салудың мәнін анықтау салық салудың принциптері туралы мәселені туғызады.

Салық салу принциптері тарихи танымдылықты иеленеді. Адам Смит Кейінірек «Салық төлеушінің құқықтар декларациясы» деп аталған бұл принциптер «Салық салудың классикалық принциптері» атауына ие болды.

1. Әділдік принципі- кімде- кім табысын мемлекеттің қорғалуы нәтижесінде алатындықтан, оны қолдауға қатысуы керек.

2. Анықтылық принципі. Салық төлеушіге салық төлеудің әдісі, мөлшері алдын –ала белгілі болу керек.

3. Қолайлылық принципі. Салық салық төлешіге әлдеқайда қолайлы уақытта, қолалйы әдіспен алыну керек.

4. Үнемділік немесе тиімділік принципі. Бұл принциптің мәні - салық төлеушінің қалтасынан қанша ақша шықса, сондай сомма мемлекет қазынасына түсу керек.

А. Смит салық салу мәселелерін зерттей отырып, былай деген: «Салықты төлеу – құлдықтың емес, еркіндіктің белгісі»

19 ғасырда неміс экономисті А. Вагнер «Ұжымдық қажеттілік теориясы» тұрғысынан мемлекеттің салық қарекетін кеңінен қарастырып, салық салудың 4 топқа топтастырылған 9 принципін қалыптастырды.

1-топ. Қаржылық принциптер:

1. Салық салудың жеткіліктігі

2. Салық салудың икемділігі.

2-топ. Халық шаруашылық принциптері

1. Салық салу көздерін таңдау принципі

2. Салықтарды анықтау мен оны аударудың шарттарын дұрыс үйлестіру принципі

3-топ. Этикалық (әділдік) прнициптер

1. Салық салудың жалпылылығы

2. Салық салудың біркелкілігі

4-топ. Әкімшілік-техникалық принциптер немесе салықтық басқару принциптері

1. Салық салудың анықтылығы

2. Салық төлеудің қолайлылығы

3. Салық жинауда шығындарды максималды азайту.

Қазіргі салық салу ілімінде салық салудың келесідей принциптері қарастырылады:

1. Экономикалық

2. Құқықтық

3. Ұйымдастырушылық

Экономикалық принциптер:

1. Салық салудың экономикалық негізделуі

2. Салық салудың әділділігі

3. Елдің ортақ экономикалық кеңістігінің талаптарына салық жүйесінің сәйкестілігі

4. Салық төлеушінің мүмкіндігін есепке алу принципі

5. Салық салудың теңділігі

6. Салық салудың максималдылығы

Құқықтық принцпетер:

1. Мемлекеттің шектелмеген салықтық егемендігі

2. Биліктің заң шығарушы буындарының салықты белгілеуі мен оны алып тастаудағы басымдылығы

3. Салықтық заңнамалық актілерінің ҚР Конституциясына сәйкестілігі

4. Салықты белгілеуде заңдылықты сақтау

5. Салықтық заңнамалар жүйесіндегі Салық кодесінің жоғары тұру

6. Азаматтардың жағдайын нашарлататын салық заңдарының кері қайтару күшін жоққа шығару

7. Салықты белгілеу кезінде азаматтардың конституциялық құқығын сақтау

8. Салық салудың міндеттілігі

9. Салық салудың анықтылығы

10. Салық заңнамаларының жариялылығы

Ұйымдастырушылық принциптер:

1. Салық жүйесінің біртұтастығы

2. Салықтық орталықтық (орталыққа шоғырлану)

3. Салықтың көптігі

4. Салықтың икемділігі

5. Салық салудың қолайлылығы

ҚР Салық кодексінде салық салудың принциптері:

1. Салықты төлеудің міндеттілігі

2. Салық салудың айқындылығы

3. Салық салудың әділдігі

4. Салық жүйесінің біртұтастығы

5. Салық заңдарының жариялылығы

Салық салу әдісі деп салық базасына қатысты салық ставкаларын қалыптастыру тәсілдерін айтамыз.

Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық салудың қағидаттары баянды етiлген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бiрге салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеудiң мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң бiртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негiзделедi.

Салық төлеушi салық заңнамасына сәйкес салықтық мiндеттемелерiн толық көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi.

Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер айқын болуға тиiс. Салық салудың айқындығы салық төлеушiнiң салықтық мiндеттемелерi туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiбiн салық заңнамасында белгiлеу мүмкiндiгiн бiлдiредi.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» Заңы

2. ҚР «республикалық бюджет туралы» Заңы ( сәйкесінше жылға)

3. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан кодексі, 1 қаңтар, 2009 жыл.

4. Идирисова Э.К. «Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизенса», Алматы: Қаржы –қаражат, 1999г.

5. Илиясов К.К., Идирисова Э.К. «налоги развитых зарубежных государств», Алматы: Қаржы-қаражат», 1997г.

6. Карагусова Г. «Экономическая сущность налогов». Алматы: Қаржы-қаражат», 1994г.

7. Мельников В.Д. «Государственные регулирование экономики Казахстана», Алматы: Қаржы-қаражат», 1995 г.

8. Мещеряков В.Д. налоговые системы развитых стран мира. Спарвочник – М.: Фонд «правовая культура», 1995г.

9. Баймуратов У.Б. «Национальная экономическая система» Алматы: Ғылым 200г.

10. Қаржының жалпы курсы. Мельников Б.В. Алматы 2001ж.

11. Методы налоговой оптимизации, или как избежать опасных ошибок- учебное пособие под.ред. Брызгалина А.В. – М.: Аналитика ПРЕСС,1999г.

12. Налоги и налооблажение- учебник под ред. Юткиной Т.Ф. – М.: ЮНИТИ 2001г.

13. Налоги и налооблажение.- Гурина А.С. оқу құралы Санк Петербург 2001г.

14. Налоги: Оқулық. под ред. д.э.н., профессора Черника Д.Г. М.: Финансы и статистика, 2000г.

15. Налоги и налооблажения. Оқу құралы: Ильясов К.К., Зейнельгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. –Алматы, 1995г.

16. Налогооблажение доходов юридических лиц в Казахстане. С Ержанова: Алматы, 1997 г.

17. «Налоги и налогообложение в Казахстане». Оқу құралы. Идирисова Э.К. Алматы: Фонд «Формирование налоговой культуры» 2003г.

18. Худяков А.И. «Налоговое право в РК» Оқу құралы, Алматы: «Жеті жарғы»,1998-304с.

19. Налоги и налооблажение. Оқу құралы/ под ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина – М: ЮНИТИ, 2000-160с.

20. Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане». Оқу құралы, Алматы: ЛЕМ, 2002г.

21. Киперман Г.Я., Тимофеева О.А. «Налоги в рыночной экономике», М: Финансы и статистика,2 басылым,2001ж.

22. Худяков А.И., Бродский Б.М. Теория налогоообложения: Учебное пособие. Алматы. 2002г.

23. Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение в Республике Казахстан: Учебник. Астана. 2007г. 400с

24. Нурумов А.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран Учеб.пос. -Алматы,2005. -216с.

25. Қаржы. Құлпыбаев С. Оқу құралы. Алматы. «Мерей». 2000ж. 154бет

26. Аяпова Ж. М., Арынов Е.М. Экономикалық түсіндірме сөздік., Алматы:,1993ж. -320б.

27. А. Д. Үмбетәлиев. Ғ. Е. Керімбек Салық және салық салу: Оқулық. Алматы . Экономика, 2006ж. 864б.

28. Финансы. Учеб.пос. Под ред. А.М. Ковалевой М: Финансы и статистика, 1998г.

29. А.А. Нұрымов, С.А. Шоймбаева. «Салық және салық салу» Астана 2009 ж.

30. Смит А. Исследование о природе и причинах богатств народов. (Книга1-з).М: Наука,1992г.

31. Рикардо Д. Начало классической экономики и налогового облажения. Сочинение. Т.1-2.М: Госиздатполет, 1995 г.

2 Тақырып. Қазақстан Республикасының салық жүйесі: құрылу кезеңдері мен бүгінгі жағдайына сипаттама.

Мақсаты: «Салық жүйесі» ұғымының экономикалық мазмұны мен құрылымын, салық жүйесінің принциптерін, Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуымен реформалау кезеңдерін, Қазақстан республикасында салық жүйесін басқаруын қарастыру.

Қаралатын сұрақтар:

1 «Салық жүйесі» ұғымының экономикалық мазмұны мен құрылымы.

2 Салық жүйесінің принциптері.

3 Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуымен реформалау кезеңдері.

4 Қазақстан республикасында салық жүйесін басқару.

Салық жүйесін мемлекет пен жеке және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни, салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шараларды толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады.

• 1 кезең (1992-1995 ж.ж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;

• 2 кезең (1996-1998 ж.ж) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды анықтау;

• 3 кезең (1998-2000 ж.ж) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру;

• 4 кезең (2001-2002 ж.ж) – Жаңа Салық Кодексі қабылданып, іске қосылды;

Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған ҚР Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізінде жүргізілуі және т.б. құбылыстар іске аса бастады.

Осы Заң бойынша алғаш рет ҚРда 42 салықтың түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:

- жалпы мемлекеттік салықтар - 10;

- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар - 11;

- жергілікті салықтар мен алымдардың түрлері – 18 түрі.

Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылғын құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және т.б. салықтар құрады.

Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі, т.б. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады. Қазақстан үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады.

Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып ҚР Президентінің 24.04.95 ж. қабылдаған «Салық және бюждетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлығы табылады. Ол 1995 ж. 1-шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылды.

1999 жылы салық жүйесі 5 рет күрделі өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1 қаңтарынан бастап ҚРда 17 түрлі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымынан Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1-қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде ҚРда қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда, 9 салық түрі, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

ҚР салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, үкіметке, Қаржы Министрлігіне жүктеледі.

Салық қызметі органы ҚР Қаржы Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.

Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюждетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік бақылауды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды.

Салық заңнамасын бұзған салық төлеушiлерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттерiп алу, бұзу ауыртпалығына қарай үлестiк немесе еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетiн төлемдер мерзiмiн өткiзiп алғаны үшiн өсiмдер түрiнде санкциялар қолданылады.

Слық салу ісін ұйымдастыруда және іске асыруда негізгі жұмысты аудан бойынша салық комитеттері жүргізеді десек артық болмайды.

Аудан бойынша салық комитеті мынадай бөлімдерден құралған:

• салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімі;

• салық аудиті бөлімі;

• еріксіз өндіру бөлімі;

• құқықтық қамтамасыз ету бөлімі;

• ұйымдастыру-бақылау бөлімі;

• ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімі;

Енді әрбір бөлімнің негізгі қызметтерін қысқаша көрсетсек, ол төмендегідей:

Салық төлеушілермен жұмыс істеу бөлімінің негізгі қызметі:

• салық төлеушілердің есебін жүргізу;

• салық төлеушілерге тіркеу нөмірін беру;

• салық төлеушілерге салық заңнамаларын түсіндіру;

• есеп құжаттарын, декларацияларды қабылдау, олардың дұрыс жасалғанын камералдық тексеру;

• патент беру;

Салықтық аудит бөлімінің негізгі қызметі:

• құжаттық тексерулер жүргізу;

• кәсіпорындардың жабылуына байланысты тексеру жүргізу;

• салық комитетіне түскен арыздарды, өтініштерді тексеру;

• хронометраждық зерттеу жүргізу арқылы патент құнының дұрыстығын тексеру т.б.

Салықтарды еріксіз өндіру бөлімінің негізгі қызметі:

• салық төлеушілердің бюджетке төленбеген қарыздарын анықтау, талдау;

• салық төлеушінің есеп шотынан салықты өндіріп алу туралы үкім шығару;

• салықтан қарызы бар салық төлеушілердің банктегі шоттарын тексеру;

• салық төлеушілердің мүліктерін тәркілеу;

• аукцион ұйымдастырып тәркіленген мүлікті сатып, бюджетке салықты түсіру;

• жекелеген салық төлеушілерде фискалдық жады бар бақылау касса аппараттардың бар жоқтығын , дұрыс жұмыс жасауын тексеру т.б.

Құқықтық қамтамасыз ету бөлімінің негізгі қызметі:

• салық комитетін Заңдармен, нұсқаулықтармен, өзге де заңнамалық кесімдермен қамтамасыз ету;

• соттарда, құқықтық қорғау органдарында салық комитетінің мүддесін қорғау, т.б.

Ұйымдастыру-бақылау қызметінің негізгі қызметі:

• салық комитетінің іс-жоспарын жасау және оны іске асыру;

• 2-Н есебін жинақтап, жасау;

• жоғарғы органдарға мәліметтер беру;

• мәліметтер алмасу, т.б.

Ақпаратпен қамтамасыз ету және есеп бөлімінің негізгі қызметі:

• бюджетке түскен салықтардың есебін жүргізу;

• салық төлеушілердің жеке шотын ашу және жүргізу;

• 1-Н есебін жинақтап, жасау;

• болжама мәліметтердің орындалу есебін тұрақты жүргізу, т.б.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының «Бюджет жүйесі туралы» Заңы

2. ҚР «республикалық бюджет туралы» Заңы ( сәйкесінше жылға)

3. «Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан кодексі, 1 қаңтар, 2009 жыл.

4. Идирисова Э.К. «Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизенса», Алматы: Қаржы –қаражат, 1999г.

5. Илиясов К.К., Идирисова Э.К. «налоги развитых зарубежных государств», Алматы: Қаржы-қаражат», 1997г.

6. Карагусова Г. «Экономическая сущность налогов». Алматы: Қаржы-қаражат», 1994г.

7. Мельников В.Д. «Государственные регулирование экономики Казахстана», Алматы: Қаржы-қаражат», 1995 г.

8. Мещеряков В.Д. налоговые системы развитых стран мира. Спарвочник – М.: Фонд «правовая культура», 1995г.

9. Баймуратов У.Б. «Национальная экономическая система» Алматы: Ғылым 200г.

10. Қаржының жалпы курсы. Мельников Б.В. Алматы 2001ж.

11. Методы налоговой оптимизации, или как избежать опасных ошибок- учебное пособие под.ред. Брызгалина А.В. – М.: Аналитика ПРЕСС,1999г.

12. Налоги и налооблажение- учебник под ред. Юткиной Т.Ф. – М.: ЮНИТИ 2001г.

13. Налоги и налооблажение.- Гурина А.С. оқу құралы Санк Петербург 2001г.

14. Налоги: Оқулық. под ред. д.э.н., профессора Черника Д.Г. М.: Финансы и статистика, 2000г.

15. Налоги и налооблажения. Оқу құралы: Ильясов К.К., Зейнельгабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. –Алматы, 1995г.

16. Налогооблажение доходов юридических лиц в Казахстане. С Ержанова: Алматы, 1997 г.

17. «Налоги и налогообложение в Казахстане». Оқу құралы. Идирисова Э.К. Алматы: Фонд «Формирование налоговой культуры» 2003г.

18. Худяков А.И. «Налоговое право в РК» Оқу құралы, Алматы: «Жеті жарғы»,1998-304с.

19. Налоги и налооблажение. Оқу құралы/ под ред. И.Г. Русаковой, В.А. Кашина – М: ЮНИТИ, 2000-160с.

20. Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане». Оқу құралы, Алматы: ЛЕМ, 2002г.

21. Киперман Г.Я., Тимофеева О.А. «Налоги в рыночной экономике», М: Финансы и статистика,2 басылым,2001ж.

22. Худяков А.И., Бродский Б.М. Теория налогоообложения: Учебное пособие. Алматы. 2002г.

23. Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение в Республике Казахстан: Учебник. Астана. 2007г. 400с

24. Нурумов А.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран Учеб.пос. -Алматы,2005. -216с.

25. Қаржы. Құлпыбаев С. Оқу құралы. Алматы. «Мерей». 2000ж. 154бет

26. Аяпова Ж. М., Арынов Е.М. Экономикалық түсіндірме сөздік., Алматы:,1993ж. -320б.

27. А. Д. Үмбетәлиев. Ғ. Е. Керімбек Салық және салық салу: Оқулық. Алматы . Экономика, 2006ж. 864б.

28. Финансы. Учеб.пос. Под ред. А.М. Ковалевой М: Финансы и статистика, 1998г.

29. А.А. Нұрымов, С.А. Шоймбаева. «Салық және салық салу» Астана 2009 ж.

30. Смит А. Исследование о природе и причинах богатств народов. (Книга1-з).М: Наука,1992г.

31. Рикардо Д. Начало классической экономики и налогового облажения. Сочинение. Т.1-2.М: Госиздатполет, 1995 г.