27. Марфемная структура слова. Аснова і корань.

Большасць слоў падзяляецца на структурныя часткі – марфемы: корань і афіксы (прыстаўка ці прэфікс, суфікс, інтэрфікс, канчатак ці флексія, постфікс). Марфемы выражаюць лексіка-граматычнае значэнне слова: гара – гарысты – узгорак. Службовыя словы не падзяляюцца на марфемы: але, пад, аж.

Аснова – нязменная частка слова (без канчатка), што выражае лексічнае значэнне. У словах кшталту надворjэ, лініjа, у выраjі, сваjэ аснова заканчваецца на -й. Аснова можа быць вытворнай (корань + іншыя марфемы: марскі, летні) і невытворнай (корань: лес, стол, гай). Суплетыўныя асновы (розныя): добры – лепшы, дрэнны – горшы, ты – цябе.

Канчатак – зменная частка слова, што выражае граматычнае значэнне і служыць для сувязі слоў у сказе. Нязменныя словы (прыслоўе і дзеепрыслоўе) канчаткаў не маюць: заўчора, па-летняму, унізе, угору (падкрэслены суфікс), спазніўшыся, думаючы. Некаторыя словы маюць нулявы канчатак: дзень_, край_.

У зваротных дзеясловах і дзеепрыслоўях маюцца постфіксы -ся, -ца, -цца.

Марфемы могуць мець варыянты: нага – на назе – ногі – ножка – нажны.

Аснова – частка формы слова без канчатка,формаутвар.суфiксау iнфiнiтывау-ць,-цi,-чы i постфiкса –це(у форме2-ой асобы мн.л. дзеясл.загаднагу ладу), якое выражае лексiчнае значенне слова.

Асновы бываюць:1.простыя(1 караневая марфема)-вытворныя(з нескалькiх марфем);невытворныя.(2 i больш)-аснова складаецца толькi з адной марфемы. 2.складаныя(2 i больш)

Утваральная аснова – аснова, ад якой утворана слова(мор-марскi)

Утвараючая аснова- якiя утвованы ад утваральнай пры дапамозе афiксау.

Суплетыуныя асновы – асновы, формы якiх утвораны ад розных асноу(добры-лепш, дрэнны-горш, я-мяне, мы-нас)

У марфемннай будове могуць адбывацца змена.

Апрошванне – змена у будове слова, пры якой вытворная аснова становiцца невытворнай. (БАГАТы, ДАР, НАРОД; У старажытнасцi БАГ-ат-ы,ДА-р, на-РОД)

Перараскладанне- змена у будове слова, якая праяуляецца у перамяшчэннi мяжы памiжмарфемамi пры захованнi падзелу слова на марфемы(недабраць: неда злiты у адну).

28. Паняцце марфемы і морфа. Віды марфем. Аламорфы і варыянты марфем. Субморф.

Марфема – найменшая чатка слова у пэуным значэннем(лекс.i грамат.)

Марфемiка – раздзел мовазнауства, у якiм вывучаюць марфемы, iх тыпы, прынцыпы выдзялення.(Б елаваты-3 марфемы; Бел- колер снегу, малака; -ават-непауната дзеяння;-ы-(адз.л., м.р., Н. скл.)

Варыянты марфемы, або морфы – вiдаiзмяненнi марфемы, якiя назiраюцца у формах слова або у розных словах.(У вынiку гicт. I пазiц. чаргавання)Сады- у садзе-сажанец*3 варыянта параневай марфемы(сад-,садз-, садж-)

Марфемы: 1.корань(абавязковая марфема)2.афiксы(неабазков.)- прыстаука або прэф,кс,суфiкс, кончатак або флексiя, постфiкс, афiкс

Марфемы: 1.Свабодыя – могуць супадаць з асновай хоць у адным поуназначным слове.2. звязаныя-ужываюцца толькi у спалучэннi з iнш. Марфемамi асновы.

Караневыя марфемы могуць быць свабодн.i звяз., афiксальныя – толькi звязаныя.

29. Паняцце словаўтваральнага тыпа і словаўтваральнай мадэлі. Прадуктыўнасць словаўтваральнага тыпа.

Словаутарвальны тып – схема пабудовы слоу пэунай часцiны мовы. Усе вытворныя словы аднаго тыпу маюць агульнае словаутвар. значэнне,носьбiтом якога з`яуляецца формант.(Прыкл. бярознЯК, вiшнЯК, дубнЯК,лiпнЯК→няк супадаюць аднародн.дрэу)

Тыпы: 1.прадуктыуны – з`яуляецца узорам для утварэння новых слоу(апавядальнiк, выхавальнiк. збiральнiк)2.непрадукцыйны – не выкар. для новых слоу(багацей, кашчэй)

Словаутваральныя гнезды – супольнасць словаутваральных лонцужкоу, якiя маюць адно зыходнае слова(Прыкл.касiць – касец, касьба,выкасiць –выкошваць – выкошванне, пакасiць –пакос,скасiць –cкошваць –скошванне,касiлка)

Словаутвар.мадэль –адзiнкi нiжэйшага парадку, якiя аб`ядновываюць вытворныя з пункту гледжання некаторыя прыватн. асаблiв. словаутвар. Сл. Мадэль улiчвае кантрэтн., асаблiвае утвар. пэунага слова цi группы слоу у межах аднаго словаутвар. тыпу.

У межах аднаго тыпу можа i неможа адбывацца чаргаванне(Прыкл.Волга – волжскi,але Лейпцыг - лейпцыгскi) У адных выпадках есць iнтэрфiкс, а др.не (прыкл.Кiрав-а-град, але Ленiнград)