Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
шпоры сбм.docx
Скачиваний:
0
Добавлен:
01.05.2025
Размер:
213.75 Кб
Скачать

23. Актыўная і пасіўная лексіка беларускай мовы. Устарэлыя словы і неалагізмы, іх тыпы і асаблівасці ўжывання.

Актыуна склад – актыуныя словы,здольныя абслугоуваць усе сферы дзейнасцi людзей.

Пасiуны склад – малаужывальныя словы.

Да пасiунага складу лексiкi адносяцца: АРХАIЗМЫ(былыя актыуна ужывальныя назвы прадметау,з`яу,паняццяу,выцесненыя з ужытку iнш.словамi): 1-бел.словы~ляк-сургуг; 2-запазыч.словы~жырандоль(фр)-падсвечнiк; 3-семантычныя~ясны-знатны, вельможны; 4-гукавое афармлен.~гатэль-атэль; 5-з асобн.марфем~авантурнiк-авантурыст. ГIСТАРЫЗМЫ(словы,што выйшлi з ужытку у вынiку таго,што знiклi самi рэчы)~СССР:андарак,рыдван,стаханавец. НЕАЛАГIЗМЫ(словы,што не набылi агульнай вядомасцiI дадаткова шыр.выкарыст.) 1)iндывiдуальна-аутарскiя: пiлiва(пiлiць), колiва-калоць 2)агульнаужыв: вiдэаклiп,спонсар,рэйтынг,бiатлон.

Устарэлымі лічацца словы, што ў сучаснай беларускай мове выйшлі з актыўнага ўжывання.Сярод іх вылучаюцца гістарызмы — назвы пэўных прадметаў, з'яў мінулых эпох. Не маюць сінонімаў і ўжываюцца як нейтральныя словы ў навуковай, вучэбнай і мастацкай літ. пры апісанні старажытнасці, тлумачэнні гістарычных падзей.Архaізмы — старыя назвы сучасных прадметаў і з'яў. Архаізмы — стылістычны сродак мовы. У мастацкіх і публіцыстычных творах архаізмы дазваляюць больш ярка перадаць гістарычны каларыт эпохі, стылізаваць мову персанажаў, могуць выкарыстоўвацца як сродак стварэння камічнага і сатырычнага. Архаічнае слова заўсёды мае сінонім. Неалагізмы. Кожная мова на працягу свайго існавання няспынна папаўняецца словамі, якія называюць новыя паняцці з розных сфер дзейнасці чалавека. Такія словы называюцца неалагізмамі. Многія з іх сёння ўспрымаюцца ўжо як устарэлыя. Вялікія магчымасці сродкаў масавай інфармацыі садзейнічаюць хуткаму засваенню новых слоў, іх замацаванню ва ўсіх стылях мовы. Акрамя новых слоў, утвораных ад каранёў роднай мовы або запазычаных з іншых моў, сучасная беларуская літаратурная мова папаўняецца аўтарскімі неалагізмамі, якія належаць пісьменнікам, вучоным, грамадскім дзеячам. Роля такіх неалагізмаў у мастацкім творы стылістычная.

24. Лексіка сучаснай беларускай мовы паводле сферы яе выкарыстання: агульнаўжывальныя словы і словы абмежаванага ўжывання.

Натуральнае папаўненне тэрміналагічнай лексікі неаддзельна ад умоў развіцця і функцыянавання нацыянальнай мовы. Паколькі беларуская мова характарызуецца працягласцю і перарывістасцю яе гістарычнага развіцця, то ёсць падставы сцвярджаць, што натуральнае фарміраванне беларускай тэрміналогіі таксама з'яўляецца працяглым, але перарывістым. Іменна перарывістасцю працэсу фарміравання беларуская мова адрозніваецца ад рускай. Такія экстралінгвістычныя фактары, як забарона беларускай мовы Варшаўскім сеймам у 1696 г. і негатыўныя адносіны да яе царскага ўрада Расіі адмоўна ўздзейнічалі на пераемнасць натуральнага фарміравання тэрміналагічнай лексікі, паколькі замацаванне навуковых тэрмінаў адбываецца перш за ўсё ў працэсе іх ужывання ў друкаваных выданнях. Лексікаграфічная ж і ўласна тэрміналагічная работа у такіх сацыяльных умовах наогул не магла быць арганізавана. Пэўнае ўяўленне аб складзе і развіцці навуковай лексікі старабеларускай мовы маем зараз толькі з сучасных даследаванняў дзелавых помнікаў беларускай дісьменнасці 14-18 стст..Першапачатковай асновай фарміравання тэрміналагічнай лексікі старабеларускай мовы правамерна лічыць намінацыі розных прадметаў і з'яў прыроды ў народным маўленні і пазней фіксацыю гэтых намінацый у пісьмовых помніках старабеларускай мовы. У гэтай сувязі неабходна адзначыць вялікую ролю пісьмовай традыцыі, развітых лексічных, словаўтваральных, граматычных і іншых моўных сродкаў у развіцці тэрміналогіі кожнай нацыянальнай мовы. Так дзякуючы старажытнай пісьмовай традыцыі, высокаму ўзроўню развіцця беларускай мовы ў 14 - першай палове 17 ст., на беларускай літаратурнай мове ў 19 ст. былі створаны не толькі шэдэўры мастацкай літаратуры, але і напісаны ,навукова-папулярныя творы, творы палітычнай сатыры і інш. Гэтая ж з'ява наглядаецца і ў іншых славянскіх мовах.

Лексiка абмежаванага ужытку:1)дыялектызмы – дыялектныя словы,уласц.адной тэрыт.абмеж.гаворцы цi дыялекту I непашыран. У лiт.мове выкарыст у лiт.мове з мэтай стварэнння мясцов.каларыту цiiндыв.мовы персанажа. Лекс.д. – словы,невядом.лiт.мовы 1-уласналексiч(мясцов.назвы)~драг-венiк,змецены; 2-этнаграфiч(мясцов.назвы, невядом.у iнш.раенах)~ёуня-суш.споры сена. Семантычн. д. – у мясцов.ужыв.з iнш.значэннем ~ кабан-певень(Мозыр).Фанетычн.д. – фанет.асаблiвасцi . Грамат.д. – гр.асаблiвасцi. Словаутвар. – словаутвар. Асабл.:прыножак-падначка 2) тэрмiн – словы або словазл., абазнач.паняццi навукi, тэхнiкi - агульналiт~мост,рэмень; агульнаужыв~рэакцыя,кантакт. Тэрмiналогiя – сук-ць тэрмiнау галiны навукi.Прафесiяналiзмы – словы людзей пэунай прафесii ~ друкары-падвал,паласа,разварот. 3) Жагон.словы(пераасэнсоун,метафарыз. мовы лiт.мовы~студэнты: засыпацца, хвост. Аргатызмы – сакрэтн.словы, выкаст дэкласав.элементы.

Спецыяльная лексіка. Акрамя агульнанароднай лексікі у літаратурнай мове ёсць многа слоў, якімі карыстаюцца і якія разумеюць галоўным чынам прадстаўнікі пэўнай прафесіі, спецыяльнасці. Гэта спецыяльная, або прафесіянальна-тэрміналагічная, лексіка.Да спецыяльнай, або прафесіянальна-тэрміналагічнай, лексікі адносяцца прафесіяналізмы і тэрміны, прафесіяналізмы— словы, якія ўжываюцца ў мове прадстаўнікоў вузкіх спецыяльнасцей і прафесій. Гэтыя словы бытуюць галоўным чынам у вуснай мове людзей пэўнай прафесіі і ў большасці выпадкаў не з'яўляюцца навуковымі абазначэннямі данага прадмета або паняцця. Тэрмін — гэта слова або спалучэнне слоў, прынятае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяў і абазначэння спецыяльных прадметаў. У адрозненне ад іншых слоў-нятэрмінаў тэрмін увогуле адназначны, не можа быць сінанімічны іншым словам. Гаварыць аб адназначнасці тэрміна можна толькі ў межах дадзенай тэрміналогіі, у межах канкрэтнай навукі, таму што нярэдка мнагазначнае слова ў розных навуках можа мець зусім розныя значэнні. У мастацкіх і публіцыстычных творах прафесіяналізмы і тэрміны могуць выкарыстоўвацца як сродак моўнай характарыстыкі персанажаў, як элемент стілізацыі твора.