Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Каски-ХХ.doc
Скачиваний:
0
Добавлен:
01.05.2025
Размер:
3.09 Mб
Скачать

Комиöн буржык

Ая-зона вöравны мунасö да бипур дорын шонтiсьöны-косьтiсьöны. Зоныс и шуö:

— Вай, тятю, рочöн баитны.

— Баитам нö, — шуö айыс. — А мый йылiсь?

— А мый син вылö усяс.

— Сэки пондöт. Вот зоныс и шуö:

— Тютюн, зипунко-от горун! Айыс зоныслö шуö:

— Ванька, вап-вап-те надо кусать!

Некöда оз вежöртö, мый рочöн висьталiсö, и айыс юалö:

— Тэ мый висьталiн, Ванька? Ванька шуö:

— Зипуныт, мыся, сотчö... А тэ мый? Айыс шуö зоныслö:

— Нинкöмтö, мыся, кусöт.

Кусöтасö паськöм-кöмкöтнысö да вöлись шуасö:

— Огö пондö рочöн баитны — комиöн буржык.

Вежа висьттэз

Адты

Кыдз шогмöм Кама му

Кыдз шогмöма Кама ю

Кыдз шогмис Му

Кысянь светас лоис Му

Му ― кымöрлöн тор

Мыйсянь сюыс öтiк роза, öтiк шепа

Мыля ид шепыс дженыт

Мыля ошыс дженыт бöжа

Пера да Зарань

Шогмöма вöв коколись

Шондi да Тöлiсь

Кысянь светас лоис му

Перво чочком югытас му абу вöлöм — сё ва, и ва, и ва. Тöвныр вайöтас кыськö бус да ёг, чапкас ваас. И шогмас учöтик му сюр, пондас быдмыны и лоас му.

Ёгсис жö, тыдалö, и вöр быдмас. Омöн вöр — муыс оз тыдав. Эта вöрын звир шогмас. Звирсис морт шогмас — учöтик. И перво пуэс вылын олас: муыс уль, кизер.

Кыдз шогмис му

Менам гед сiдз висьтасьлiс.

Кöркö де вöлас кымöр, кымöр и кымöр. Му абу, вöр абу.

Лэбзяс кытшöмкö кай, кошшö пуксьыны, а пуксьыны нем вылö. Кай орöтас бордтылсö да чапкас кымöрок вылö. Кымöрыс чорзяс — му чой лоас.

Сы вылö кайыс пуксяс, овны пондас.

МУ ― КЫМÖРЛÖН ТОР

Перво вöлöма токо кымöр. А муным шогмöма сiдз. Öтпырись еныс öддьöнöв чорыта гымыштöма, и кымöрсис торъялас торок. Еныс кутас да зэрас сы вылö — киськалас, — и торокыс пондас быдмыны. Быдмас да быдмас — и му лоас.

Шогмöма вöв коколись

Кöркö чочком югытыс вöлöма пустöй, сэтöн Ен öтнас олöма. Еныслöн вöлöма вöв, сiя омöн вöлыс вылын гöняйтöм. Вот кыдзкö вöлыс унаöв сёяс и гöнитiкас сiт коколь öштас — картаöдззас оз вермы керпитны. Сiя коколись му лоöм.

Кыдз шогмöм кама му

Кама муыс — умöль му, ёрдöм му. А мöд муыс — бур, сэтчин чудыс оз ов, сiйö Ен керöма. Мартя деревняын старик олiс, сiя шувлiс: «Омöн вöлöма саридз — мутор абу. Лэбзьöм кай — сiтсö уськöтöм. Сiя лоöма мулöн дын, мулöн вуж. Эта вужыс годсö олöм да ыджыта быдмöм, вöлись еныс сылiсь нимлун порйöтöма, муыс и чорзьöм. Сэтчö локтöм ош, гыжъялöм мусö — и шогмöмась нюр да керöс: ась пö чуддэс сэтöн оласö». Сiдз сiя и лоöма.

Пера да зарань

Ме вот учöтнам эшö кывлi... Быль ли, небыль... Важын ни эта вöлöм. Сэк и тöв абу вöлöм таланьын. Ыджыт Шондi абу и вешшывлöм эна местаэзiсь. Пыр вöлöма мича да гажа. Быдмöма сэк татöн басöк лапъя вöр — Парма. Олöмась вöрас звир-пöтка пöлöс. Отир эшö абу на вöлöм.

Уна ли, етша ли чулалас кад — Пармаыс чужтас зонöс. Нимтасö сiйö Пераöн. Бытшöм да кодя быдмас кöзяин — и вöрыслö и муыслö. Керас сiя аслыс ньöв, лöсьöтас ёссез. Ветлöтö аслас му кузя, видзöтлö, медбы и пуэс быдмисö бура, медбы и звир-пöтка пöлöс олiс бытшöмика, медбы и чериыс уялiс сöдз ваэзын.

Öтчид Пераыс лэдзчас Кöсва дорö, аддзö: мышкыртчöма кымöрсянь сизим рöма Енöшка да юö васö.

— Тэ мыля юан менам юэзiсь васö? — юалö Енöшкаыслiсь Пера. — Мун татiсь.

— Ме эг тöд, што ваыс тэнат, — шуö Енöшка, — а ютöг ме ог вермы овны. Сет ни юны пöттöдз.

— Сета, ежели тэ менö кайöтан кымöрас. Ме бы видзöта, мый сэтчин керсьö.

— Пуксьы, — шуö Енöшка, — сюрö вылö.

Пера пуксяс сы сюр вылö, мöдыт и лэбтас сiйö кымöрас.

Сувтас кымöрас Пера, и оссяс сы одзын Енма. Кытчö оз видзöт, быдлаын каррез да каррез — дöс алмазiсь да чар изiсь керöмöсь. Быдлаын биэз сотчöны: ыджытöсь и учöтöсь, гöрдöсь, лöзöсь и вежöсь. А шöрас сотчö медыджыт би, Шондi-Би.

Окота лоас Пераыслö босьтны кöть неыджыт би тор да лэдзчöтны сiйö му вылас. Локтас сiя Шондi-Биыс дынö да кватитас бы. Сэтчö кыдз гымыштас, кыдз вирдыштас — и чапкас Перасö ылö-ылö Би дынсяняс.

Пондас усьны Пераыс тартарарыö. Но вот кутас кинкö сiйö, лэбтас и пуксьöтас мыйöкö небытö. Видзöтö Пераыс, аддзö: пукалö сiя кымöровöй подушкаэз вылын, зарни додьын, а кыскö сiйö эзысёвöй вöв. Бокас сыкöт пукалö басöкся-басöк нывка. Синнэс сылöн лöз кымöрись, рожабаннэс — асывся зарниись, юрсиыс — сöстöм зарниись, а паськöмыс свиттялö, нельки синнэз янöтö.

— Тэ кин сэтшöмыс? — юалö нывкаыслiсь Пера.

— Ме Зарань, Шондiлöн ныв. Быд асылö ме сайма одзжык Шондiысся и быд рытö вода сысся сёрöнжык. Ме дозирайта, медбы Шондiыс некинöс эз сот. А тэ мыля сидзин Шондi-Биас? — юалö сiя Пераыслiсь.

— Ме мöдi лэдзчöтны сiйö му вылас, — шуö Пера.

— А мыйлö сiя тэныт му вылас?

— Медбы каррез сэтшöмöсь жö гырисьöсь да басöкöсь быдмисö, кыдз Енмаас.

— А кин пондас нiя каррезын овны? — юалö Зарань.

— Миян тэкöт челядьным. Эд ме тэныт, тыдалö, гленитчи, раз тэ менö дорйин, — шуö Пераыс.

— О-о, смев тэ, зонка. Смев да удав, — шуö Зарань, — эшö некин эз на лысьт кайны татчö, а тэ вот кайин. Эшö некин эз на лысьт павкöтны Шондi-Бисö, а тэ вот павкöтiн. Дорйи бы ме кöть кинöс, но тэнö эшö и радейта.

— Сэк лэдзчам мекöт му вылас, — шуö Пера, — ме мыччала тэныт ассим эмбурöс: керöссэз да вöррез, юэз да тыэз, видззез да ыббез.

— Лэдзчам.

И иньдöтас Зарань ассис эзысёвöй вöвсö увлань, муыслань.

Лэдзчасö нiя му вылö, и Пера пондас мыччавны Зараньыслö ассис эмбурсö: вылын мыссэз-керöссэз да гажа вöррез, сöстöм юэз да басöк тыэз, дзордзалан видззез да веж ыббез. Гленитчöмась нiя Зараньыслö, и эз ло паныт сiя кольччыны Пераыскöт му вылас. Сэк окалас Парма-вöрлöн зоныс Шондiлiсь нывсö.

Казялас этö кымöр сайсянь Шондiыс, лöгасяс Зараньыс вылö и пышшас эна местаэзiсь: ась пö кынмöны кöдзытсяняс.

Му вылас сэк жö лоöма кöдзыт да пемыт, пондöмась пöльтны ойся тöввез, кынмöмась юэз да тыэз, лым столаэз тыртöмась быд пельöсок. Лёк тöвчик пондöма гöрддзыны ассис кузь бöж, каляннэз пондöмась уннявны-повзьöтчыны,

Сэк Пера лэбтас Зараньсö киэз вылас да пыртас вöрö. И Парма-мамыс панталас нiйö ласкова и дзебас аслас лапъя да небыт уввез увтö.

Сизим год сьöрна абу вовлöма талань Шондiыс, сизим год сьöрна олöмась Пера да Зарань вöр пытшкын. Сы коста Зарань быдтас ни Пераыслö сизим зонöс — вынася-вынаэзö, — да сизим нылöс — басöкся-басöккезö. Зоннэс пондасö вöравны ни, а ныввес — гортолiсявны.

Ветлöтас-ветлöтас кытöнкö Шондi и окота лоас сылö видзöтны, мый ни лоис нылыскöт. Локтас сiя талань бöр. Сэк жö лоас бöра шоныт да югыт. Пышшасö тöввез и каляннэз, дзебсисяс тöвчик. Сыласö юэз да тыэз, пондасö дзордзавны быдмассэз. Енöшка мышкыртчас Кöсва весьтö юны.

Пондас корны Шондiыс Зараньсö, медбы кайис сiя бöр кымöрас, кытöн пыр шоныт да гажа, кытöн быдöс тырмö, мый бы эз ков.

Зарань оз бы кай.

— Меным, — шуö, — и татöн бур. Сэк Шондi пондас грöзитчыны:

— Ме бöра пышша татiсь, ась тi кынматö.

Зарань и баитö:

— Сизим год олiм — эг кынмö. Вöр шонтiс.

Шондi мöдмоз повзьöтлö:

— Сэк сота быдöннытö öтлаын вöрыскöт.

Повзяс Зарань и шуö Пераыслö:

— Токо кымöрас ме верма видзны сiйö, медбы эз сот. Колас кайны. Каям быдöнным.

Пера и шуö:

— Ме татöн чужи, быдми, татчö и кольчча. Торйöтасö сэк нiя челядьнысö кык торйöн — мукöдсö кольны му вылö, мукöдсö кайöтны кымöрö. Но лöгасяс сэк Парма-вöр:

— Ме нiйö шонтi, вердi, а нiя пышшöны бы. Ась мунö Зараньыс öтнас, кысянь локтiс, а челядьыс ась кольччöны му вылö.

И лöсьöтас сiя говк: öтöрын ыкöстан — мöдöрын кылö.

Пондас Зарань кытсавны челядьсö, медбы кайöтны Енмаас: ыкöстас öтöрö — мöдöрö кылö. Сiдз нiя и янсöтчасö: Зарань мунас лунлань, челядьыс — ойлань.

Дыр горзас, корас челядьсö Зарань, но нiя озö кылö.

Эта коста Шондiыс сыбурна пондас сотны ни, нельки ваэз косьмасö, муыс потласяс, быдмассэз кельдöтасö.

Нем керны — Зарань каяс кымöрас öтнас, медбы не сетны Шондiыслö сотны челядьсö. Коляс му вылас ассис эзысёвöй вöв да зарни додь, медбы кöр-нибудь кайисö челядьыс сы дынö Енмаас.

Эта кадö Пераыс öктас ассис зоннэсö, сетас нылö ньöввез да кайöтас медвылын керöс вылö мыччавны шондiсö.

— Видзöтö, — шуö сiя нылö, — вон ыджытся-ыджыт би, Шондi-Би; сысянь быдöс бурыс: шоныт и югыт, сысянь каррез быдмöны. Но сысянь жö и быдöс умöльыс: сiя сотö и кынтö, сiя янсöтiс быдöннытö тiянöс и менö мамныткöт. Ме пондылi сыкöт вермасьны, но öтнам эг вермы. А öнi мийö унаöсь.

Лэбтасö сэк сизимнан зоныс сизим ньöв и лыясö веськыта Шондi-Биас. Öтдруг ныкöт лыяс Пераыс аслас медыджыт ньöлiсь. Зэгалас быдöс Шондi-Би, чеччöвтас сы бердiсь ыджыт тор да киссяс бичиррезöн омöн му кузяс.

Öзъясö Пармаас сэк биэз, ыджытöсь и учöтöсь, лöзöсь и вежöсь. И пондасö быдмыны каррез, сэтшöмöсь жö гырисьöсь да басöкöсь, кыдз Енмаас.

Нiя каррезын важся каддэзсянь олö отир — Пералöн да Зараньлöн челядь. Шуöны нiйö пермяккезöн да зыранаöн. Кодя отир.

И шоныт, и гажа эта странаын. Вылын мыссэз-керöссэз да гажа вöррез, сöстöм юэз да басöк тыэз, дзоридзза видззез да веж ыббез, а сiдзжö каррез да посаддэз — ыджыт эмбурöн тырöма край.

Шондi бы и öнi пышшö татiсь (быд годö сы коста тöввез овлöны), но оз вермы, раз ыджыт тор сылöн мусö шонтö.

Сiя бы и сотö гожумнас, но Зарань оз сет. Сiя сё медодз чеччö асывнас и медбöръя водö рытнас — дозирайтö, медбы некинöс эз сот Шондiыс.

Токо быд гожумся асылö мусö да вöрсö вевттьö кыз сöстöм лысва. Этö Зарань одз асывнас, кöр эшö быдöнныс узьöны, горзö — гажтöм сылö челядьыстöг.

Да и челядьыс сё тшöкжыка баитлöны, кыдз бы аддзыны эзысёвöй вöвсö зарни додьнас да кайны Енмаас.