Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Каски-ХХ.doc
Скачиваний:
3
Добавлен:
01.05.2025
Размер:
3.09 Mб
Скачать

Иван мужыкпиян

Не карын, не садын, а вöр шöрись посадын олiс мужык. Быдмисö сылöн дас кык зон и дас куимöтыс — Иван. Крепыт вöлi Иван и некöр эз шогав, да токо стрась некывзiсь. Кытчö бы эз мöдöт айыс, кöть юрсö орöт, а не мунны, дак оз мун. Кутчасö воннэс тöчитны Иванöс, а кöр и юрси бердас — быдöннысö буткöтас.

Олiс Иван, йöзсö смешитiс, ай-мамсö нагорнитiс. Да локтiс кад — бритiсö кымöссö: озыр сусед аслас зон туйö сетiс армиаö. А мужыкытлö мый? Сылöн эшö дюжина кольччисö да и суседыс кадуля шогдi сетiс.

Сюрис зонкаыт саридз дорö. Кык год öтi-мöдi уджалiс да велöтчис, кадсö каттис: эд кыкдас вит годсö колö стукйыны! Куимöт годас пондiсö иньдавны том савдатöс караулö.

А уджыс öтiк вöлi — дозоритны порокöн складдэз. Токо умöль местын нiя вöлöмась, кинкö пыр пороксö гусявлöма.

Дак вот, пост вылын Иван сулалiс размöд исправнöя, а сэсся бöра асныравны пондiс, оз бы мун караулас, часовöйес пö öшöны пост вывсис, кытчö и лоöны.

Корö сiйö повковник, баитö:

— Тэ, Иван, öтнат бура дозоритан. Сэсся нем эн кер, а ойшöрнас пыр сулав кык часöн.

— Ог, — отвечайтö Иван. Корö генерав:

— Мый колö, Иван, сетам, токо мун караулö.

— Муна инö, токо сет ассит паськöмтö, оружиетö и бутылка вина сувтöт.

Генерав рад: быдöс сетас Иванлö. А савдат гардас-сёяс пöттöдз, пичкас-юас джын винасö — и пост вылö: ать-два, ать-два!

Кытшöвтiс складсö — порадок гöгöр. Локтiс вичку весьтöдз (ордчöн вöлöма важся, нитшсялöм ни; вичку). Друг колокол жек керис и колокольня вывсянь кинкö шы сетiс:

— Синтö, Иван, лэчыта видз: чожа лэбас ыджыт тöв — эн öш, эн повзьы. Вöлись, кöр лöняс тöлыс, гымалас-локтас тройка — вöввез нырпысiсь би пондас чижйыны, подковвез увтiсь бичир резсьыны. Сувтас ворота одзас — ворота ачыс оссяс. Телегаись чеччас опичер и тэ дынö. Тэ: «Стой!» — оз сувт. Лыян — пуляыс оз босьт; штыкнат — оз мöртчы. Павкöтчан кöть чуньнат сы бердö — шабаш. Он павкöтчы — сэк масьтан сiйö шашканат.

Токо дугдiс баитны — ыджыт тöв лэбис, саридзись ваввез Иван дынöдз чепсасьöны, пуэз му вылас пöрласьöны, савдаттö стена бердас пыкö.

Юис кольöм винасö Иван: «Лок, кин смев!» Сэтчö лöнь мунiс тöлыс. Туй кузя чарöтö-локтö тройка. Сувтчис ворота одзö — воротаыс ван-ван оссис. Чеччöвтiс телегаись опичер да Иван дынö.

— Стой! — горöтö савдат.

Оз сувт. Ыпкис-лыйис — оз сувт. Штыкнас пышналiс — оз сувт. Шашкасö кыскис — быдöс масьтiс опичерöс. Друг бöрас зрыв. Иван уськöтчис сэтчин — нем абу. Бöр — нем абу.

Локтö розводяшшöй:

— Иван, ловъя тэ?

— Ловъя!

— Мун шоччись!

Сёйис Иван, водiс узьны. Савдатлö мый — савдат узьö, а служба мунö.

Ашынас бöра иньдöтчис пост вылö. Мунтöнняс бутылка вина юис да мöдiкö сьöрас нöбöтiс. Кытшöвтiс постсö, сувтчис колокольня весьтö. А сэтчинсянь бöра тонгис колокол и бöра кинкö пондiс велöтны, мый керны Иванлö эта ойö.

Савдат эз на ешты уссö малыштны, кыдз ыркнитiс вынася-вына тöв — кок йылiсь пöрöтö, пуэсö вужсорнас летö.

— Чöв, — шуö Иван, — он босьт! — и юыштiс кольöм винасö. Сэтчö лöнис тöлыс, и пуляöн лэбзьö тройка. Локтiс — не тпру не ны — тран сувтiс, воротаыс ачыс оссис. Чеччöвтiс телегаись опичер да Иваныс вылö. Мый токо эз кер савдат, некыдз оз вермы вийны локтiсьсö. Куим час пессисö, да кыдзкö ештiс Иван поткöтны опичерлiсь юрсö.

Сэтчö бух да бах — кык зрыв мöд бокас. Уськöтчис сэтчин — шы не тöв; бöр локтiс — нем абу. Локтiсö вежны Иванöс, юалöны:

— Ловъя?

— Ловъя!

— Но, мун шоччись.

Чулöтiс савдат лунсö: кыт узис, кыт куйлiс, а служба сё одзлань. Рытнас босьтiс четверт вина, джынсö гортас юис, мöд джынсö сьöрас нуис. Локтiс пост вылö, нёджжасис-керис да сувтчис колокольня весьтö. А сэтчинсянь бöра морт шы кылö.

— Талун ойыс медсьöкыт лоас. Берегитчы ёна, эн павкöтчы нем бердö. Чегас штыкыт, чеччалас торрез вылö шашкаыт, но тэнат приклад да вын эм.

Токо висьтавны ештiс — лёк тöв ыргö, Иванöс, топ чагöс, шупкалö. А сiя юис кольöм винасö: «Но, шед, кин öнi!»

Сэтчö лöньсис тöлыс, а туй кузя тöвчикöн шупкö тройка, иззэз чакöтöны. Ворота одзö тран сувтiс, телегаись гроб чеччöвтiс да Иван вылö: вот-вот нырыштас! Савдат лыйö — оз босьт; штыкöн заргис — штыкыс чегис; шашкаöн пöвсалö — рез-паз лоис шашкаыс! Но, чеглась, эшö приклад эм! И ножö прикладнас масьтыны. Гроб вевт чеччöвтiс, а пытшкас — сiя опичерыс. Бöра Иван масьтö — пöим керис.

Друг — бах-бах-бух — куим зрыв мöд бокас. Савдат сэтчин — нем абу. Уськöтчис бöр — нем абу.

«Бöра бöбöтiс! — видчö Иван. — Но, норовит, кöркö шедан!»

Сэтчö розводяшшöй да ачыс генералыс локтö.

— Но, Иван, ловъя? — юасьö генерав.

— Ловъя! Да вот паськöмтö кöс орлалi, оружиетö чеглалi.

— Кинкöт тышкасин?

И висьталiс Иван, кыдз делоыс вöлi. Генерав ыстiс отважнöй савдатöс император дынö. А император сылiсь юалö:

— Но, Иван, мый тэныт сетны подвиг понда?

— Сетыштiн бы меным гумага, мед сы сьöртi менö гортö лэдзисö да быдлаын задарма удiсö-вердiсö, кöмöтiсö-пасьтöтiсö.

— Позьö сiйö керны, — шуö император и тшöктö сетны сэтшöм документсö.

Босьтiс гумагасö Иван — кытчö окота мун. «Вай, — думайтö, — ветла саридз дорас, кытöн служитi».

Дыр я, не я мунiс, локтiс сэтчин да матiсь деревняын патера аддзис. Олö сэтчин, некытшöм горё абу. Инмис кыдзкö ойнас важ вичку дынö, а колокольня вывсянь тöдса голос:

— Важын ни тэнö, Иван, виччися.

— А мый колö месянь? — юалö Иван.

— Ме тэныт куимись отсалi, а тэ сы понда меным öтпыр отсав. Мун пыд ойнас вöрö, сэтчинiсь шырби казялан. Сы местын могила. Гарйы могиласö, лэбты гробсö — увтсис коробка аддзан. Сыын масiсь да спичаэз. Кыдз öзтан масiсьсö — петасö кык морт. Мый тшöктан — сiйö и керасö. А тэ тшöкты менö мездöтны иган сайись. Токо мый бы эз вöв гарйисикас — эн повзьы, эн пышшы коробкатöг.

Мый кадсö весь öштыны? Öнi эд не служба вылын! Босьтiс сэк жö чер да зыр и мунiс вöрö. Аддзис шырбиоксö, пондiс гарйисьны. Гарйис, гарйис — гроб петiс. Видзöтö Иван: гробыс тöдса. Повзис: сьöрас абу не пишаль, не шашка. Но, ась. Сылöн эм чер да вын. Лэбтiс гроб помсö — ыджыт тöв лэбис, гробсис опичер петiс.

— А-а, локтiн вöлись? Вот ме тэнö и сёя!

— Норовит! Пиннетö чеглалан! — отвечайтö Иван, а ачыс коробкасö кошшö. Опичер пиннесö йирö, öта-мöд бердö нiйö тöчитö. Тöчитiс, тöчитiс — из тор кватитiс пон моз — оз курччöвтсьы. Эшö öддьöнжык пондiс пиннезнас гырчигтыны, а Иванлöн коробкаыс киас ни, масiсьсö ни öзтiс; одзас кык морток сувтiсö, юалiсö:

— Мый колö?

— Нуöтö менö деревняö.

Кватитiсö Иванöс конувтöттяс, кыскисö ямасис, а опичер ештiс даки сапкыны-курччöвтны Иванлiсь сапог нырсö, да сымда и аддзылiс.

Мортоккез лэдзисö Ивансö патера дынас, асьныс мунiсö. Пырис керкуас мужык и думайтö: «Вай-ко эшö öзтыла масiсьсö». Чирк керис спичкасö, öзтiс. Локтiсö кык морток, юалöны:

— Мый колö?

— Мунö да иган сайись мездöтö генераллiсь ныв. Мортоккез сiдз и керасö.

А нывка петас да Иван дынö локтас.

Сiдз кыссьö мисеч, кык, куим. Казялас генерав, што нылыс пышшалö гортсис, тшöктас слугаэсö бура видзöтны да тöдны, кытчö сiя ветлö. Тöдас генерав, што нылыс Иван дынö ветлö, и йöртасö мужыктö тюрмаö.

Пукалö Иван, тöждiсьö. А генерав юрсö ворлiсь тшöктiс орöтны. Вот öтпырись Иван и корö часовöйсö:

— Служилöй, ветлы миянö да вай меным масiсёк. Кувны мöда ни, дак кöть юрбита кулöм одзам.

Но, часовöй кут да и вай.

Кöр локтiсö кык мортокыс, тшöктiс Иван разьны тюрмасö да керресö саридзö шупкавны.

Генерав уссö гардö, думайтö, кыдз Иванöс вийны. Сэсся корас нывсö и баитö:

— Тэ юав Иванлiсь, кыдз сiя этö вермис керны. Сылöн, натьтö, эм колдовскöй зеллё. Бöбöт сiйö.

Кытчö-кытчö, а этчö женскöйыт мастер: кужöны леститчынытö, кöр колö.

Öтпыр нывкаыт юасьö-баитö, виöн мавтö, мöдпырся баитö. Осьтiс эд Иванлiсь öмсö ручыт! Кыдз токо ланьтiс Иван, нывка и шедтiс бисö. Петiсö кык морток, юалöны:

— Мый колö?

— Сеталö сивилёнас эта мужыклö да нуöтö тартарарыö. Сiдз Иван быдöс öштас, мый сылöн вöлi, и чунь öтнас вöр шöрö сюрас. Кытчö воштiсьны? Бергалö, нёджжасьö. Сэтчö нывка петас:

— Ой, Иван, мый дырна ме тэнö виччиси! Вöлись локтiн!

— Кин тэ сэтшöмыс?

— Ме тэнат инь, тэ — менам жöник. Мунам миянö.

— Но, мунам, — шуö Иван, а ачыс думайтö: «Сiдз, натьтö, ме тэныт и веритi, гöна син. Ме невестаöс гортiсь аддза».

Пырисö бурся-бур дворечö. Нывка лöсьöтiс небыт постеля, тшöктö водны.

— Ог, — шуö Иван. — Ме ог радейт небытiнас узьны. Ме то этчö вода, джоджас.

Водiс, узьö. Саймис ойнас Иван, а нывкаыс абу жырас. Чеччис, осьтiс ыбöссö мöд жырас и аддзö: нывка босьтiс джаджись сьöд круг, пуктiс сiйö джоджас, бергöтчис шондi паныт куимись. Друг оссис джоджув ыбöс, и нывка öшис.

Иван — сэтчин. Аддзис сьöд круг, сувтiс сы вылö, бергöтчис куимись и усис пемытiнö, а мышкас борддэз быдмисö. Лэбзис, лэбзис, югытiнö локтiс да дзебсисис тэлляинö. Аддзö, нюр дорын нывкаэз пукалöны да сёйöны гöн сорнас пон яй и сiйö нюр ванас кылöтöны.

«Дак вон кин тэ, — думайтö Иван. — А эшö иньö меным вöзйисян!»

Лэбзис бöр дворечö Иван. А сiйö панталö дзор старука:

— Кин тэ, бур молодеч, и мыйлö татчö локтiн?

— Ме Иван и кошша туй гортö мунны.

— Татiсь эшö некин ловйöн эз петавлы!

— Он кö лэдз менö, пиньтöм, — асьтö орлала. Шынньöвтiс старука и баитö:

— И сэтшöмыс эз на вовлы. А ме локтi тэныт отсавны. Босьт джаджсис чочком кружоксö, сувт сы вылö коккезнат да бергöтчы шондi ньылат куимись. Вот и мунан гортат. Сэтчин тэнö невеста виччисьö. Да одзлань кер быдöс сiдз, кыдз вöтасян. Тэрмась, чу, локтö кöзяйкаыс.

Судзöтiс чочком кружоксö Иван, сувтчис сы вылö, бергöтчис куимись, потолокас кайис да пырис оссьöм ыбöсö.

Лун лэбзьö, кык лэбзьö — гортыс сё оз тыдав. Пельпоннэс пондiсö висьны, а пуксьыны некытчö, гöгöр ва. Керпитö, шевкйö-лэбзьö, русö курмалö. Эшö дырся-дыр борддэзнас уджалiс, вöлись кöсiн петiс. Но, а сэтöн недыр ни гортсö аддзыны, öнi му кузя мунны, а муыс сё ни гортöдззас вайöтас.

Вир петö кынöмыс сималö, да и садьыс дзикöдз бырис. Кыссис сунки-панки кöсжык местаö да сэтчö и онмöссис. Вöтасьö, бытьтö айыс гöтралö зоннэсö и сiйö, Ивансö, öтлаын. А Иван оз бы гöтрась, абу пö эшö невестаö, поди пö зыбкаын вöлись гыччöтöны. Гöтрасьö пö тiйö, воннэз, да видзöтö: менö эд вузалö. Кöдзыт лоас — эд пырö свадьбанас некытчö шонтiсьны.

Узис, узис Иван да и саймис. «Вай-ко, — шуö, — эшö лэбалышта. Малыштiс пельпонсö — бордыс абу; мöдсö малыштiс — тожö абу. Да эта не беда, коккес эшö эз косьмö. Сетiс команда аслыс и ать-два, ать-два маршируйтö, савдатсянь гортö локтö.

Дыр я, не я мунiс, да сёжö гортас локтiс. Мамыс рад, айыс рад: вот пö Ивансö гöтраламö.

А öтöрас сулалöны ни вöввез быдса дюжина. Айыс дас куимöтö доддялö.

— Эн доддясь, тятю, ме ог на гöтрась. Мун воннэзöкöт, да видзöт, менö некинлö эн вузав. Пондат локны невестаэзнас, поди мороз öддзас лёкасьны — эд пырö некытчö.

Мунiсö невестаэзла воннэс ылö-ылö. Иван виччисяс, виччисяс — виччисьны мылаыс бырас. Кышалас шинелёксö, нинкöммез кöмалас — тöвнас ныын и шоныт, и небыт коклö, не то што сапогын — и мунö воннэсö кошшыны.

Вот туй вылас сулалö керку, Посöдзас старик кисö кымöс вылас пуктöм, нёджжасьö:

— Эй, сват, лок шонтiсь да шоччись!

Казялiс Иван, што воннэс эта дынö сюрöмась, и горöтö:

— Лэдз воннэзöс — пыра!

Старик трук-трук котöртö, воротасö осьтö:

— Пыр, сват, пыр!

«Мый жö керны? — думайтö Иван. — А, мый лоас, сiя и ло — пыра». Оськöвтiс подворотнясö, а старик сотанаö пöртчис да сералö:

— Но, тэ меным и колiн. Важын ни ме тэнö виччися!

— Эн на ошшась, поди тэ меным шедiн! — Пöрччалiс нямöттэсö, свистайтiс сотаналö рожаас.

— На, — шуö, — косьты, да тэрмась!

А нямöттэс куш осьта. Вот и каттисисö сюррез бердас, синнэсö везтiсö.

Повзис сюраыт, синтöг пö менö колис эд савдатыс, и кытсалö сотана увтырсö. Быдласянь чеччалiсö чорыт коккез, дзик анькытш киссис. Кватитiс Иван ыджытжыксö бöжöттяс, да ножö сiйöн öвтны: ме пö тiян коддесö тöда и ог тöд, сотняöс öт кинам джагйи. Мöддэт жöв керсисö, кеймисьöны, тшöктöны лэдзны сотанасö да медыджытныслiсь синнэсö асланыс местö бöр тэчны, сэк пö вöлись кыдзкö керсям воннэзнат.

Иван пöрччалiс сотана сюррез бердiсь нямöттэсö да горöтчис:

— Вайö, баитны пондам. А сотана шуö:

— Тэ, савдат, дыр служитiн и бура тöдан службасö. Дак велöтышт менчим томмесö маршируйтны. Кыдз верман велöтны — воннэтö лэдза.

— Ладно, — шуö Иван. — Нуöт менö беспияннэт дынö. Сувтöтiс пöрись савдат бессэсö стройö да кыдз рякöстас:

— Смирно!

Ачыс думайтö: «Чöлö, бес табун, ме морита тiянöс!» А бесыт, поди асьныт кывлiтö, öтiк минута вежмасьтöг оз вермы овны. Вот и пондiсö коккезнысö чуклявны, бöжжезнаныс öвтны да юррезнаныс беринявны. Иван кватитiс öтiкö сюррезöттяс, сувтöтiс ордчöн аскöттяс и бöра ыкöстiс:

— Смирно!

Сулöтöв-керис сiдз, а сэсся бокисьыс и личöтiс öт коксö, чукыльтiс коклидзимсö. Иван горöтлö:

— Кыдз сулалан, сюра юр, али коккет оча оз локтö?! Дак ме веськöта нiйö!

Пöрöтiс иззэз вылас и ножö клёнöтны коккесö молотокöн, Мöдыт лёкгоршöн горöтö, дзик пурт увтын порсь. Бес чукöрыт повзис да гизь öт-мöдöрö паськалiс Котöртiсö сотана дынö, норасьöны:

— Веж миянлiсь велöтiсьсö, а то сiя роднымöс орöтас! Кöть не отир нiя, а, тыдалö, жаль жö сотанаытлö лоис бес табуныт. Корис дынас Иванöс и шуö:

— Бур, справнöя велöтiн. Токо эшö öтiкö кер: эм менам вöй кöбыла, колö и сiйö велöтны.

Согласитчис Иван и водiс узьны. Сылö старука вöтöн уськöтчис:

— Кöбылаыс — сотаналöн ачыс иньыс. Тэ лöсьöт кöртовöй бедь, седлоас, подпругаас да сермöтас кöрттуввез дор. А сэсся — ачыт тöдан, мый керны. Кöр велöтан сiйö, сотана пондас вöв сетны. Босьт рукйöсьсö, бур вылас эн заритчы

Одз чеччис Иван, лöсьöтiс, мый колö. Чорыт коккез отсалiсö вöвсö сермöтавны да подпругасö зэлöтны. Иван чеччöвтiс седлоö и ножö бедьнас вöлыслiсь ордлыэсö лыддьыны, каджсö волькöтны. А вöлыт кыдз шальнöй чепсасьö, керöссянь керöсö чеччалö.

Сэтчöдз виззис Иван, што вöлыс кок йывсис таралiс, а сермöт увтiсь да седло увтiсь шорöн дзолльö вир. Öдва картаöдззас вайöтiс да тойыштiс сэтчин и мунiс воннэсö корны.

Лэдзисö воннэсö ворота саяс, Иван рашшот корö. Од кö сетö, дак гöрд петук, шуö, лэдза тiянлö. А чорыт чуннет тöдöны ни савдатлiсь киподсö да мывкыдсö и оз споритö.

— Босьт, — шуöны, — вот этö медбур вöвсö да и мун татiсь Аттьö, уна отсалiн миянлö, век ог вунöтö.

Иван кутiс медумöль вöвсö да и мунiс аслас туй кузя. Локтiс горт посöдз дынас, чик несйис вöлыс да брык таралiс, а сы туйö чеччис басöкся-басöк нывка, кок увтас тыр зарни сьöм ольсассьöм.

— Аттьö тэныт, Иван, петкöтiн менö сэтчинiсь. Эшö бы невна, дак менö дзикöдз косьтiсö. Ме тэнö куимись дорйи склад дынас, велöтi, кыдз менö мездыны колокольня вывсис, а тэ эн кывзы. Сы понда, што тэныт отсалi, ме вылын бессэс ва кыскалiсö. А дзор старукаыс менам тётка вöлi, да нiя жö босьтiсö.

Кутiс нывкасö ки пöлöттяс Иван, пыртiс ай-мамыс дынö да тшöктiс благословитны ассиныс медучöт зоннысö. И пондöтчис сэк вöвлытöм пир, кытшöм и каскиын оз овлы. А сур-брагаыс сэтшöм чöскыт вöлi, кыдз эта каскиыс басöк.