Ғұндар мемлекеті

Біздің заманымызға бұрын I мыңжылдықта Орта Азияның байтақ жерін этникалық құрамы әр түрлі тайпалар мекендеген. Шаруашылықтың дамуы, тұрмысының ортақтығы, саяси бірлік оларды өзара жақындатып, ірі тайпалық бірлестіктер құрылды.

Б.з.б. III ғасырдың аяғындағы Қытай деректерде «Ғұн» атауы кездеседі (хунну немесе сюнну) Ал европалық жылнамашылар оларды гунни деп атады. (206 жыл-ғұндардың билеушісі Мөде шаньюй)

Ғұн қоғамында патриалхалдық-рулық қатынастар үстемдік етті. Ғұндар 24 руға бөлініп, әр руды ақсақалдар басқарған. Мемлекет билеушісінің титулы – Шаньюй. Олар өз туыстарынан түменбасын (әскер басшы) сайлап, оларға жер бөліп берді. (24 түменбасы болған) Түменбасылар мыңбасыларды, жүзбасыларды сайлаған. Қоғамда билік мұрагерлікпен беріліп отырды. Басқару аппаратын қаржыландыру үшін халыққа салық салынды. Жылына 3 рет өткізілетін халық жиналысында мемлекеттік іс талқыланым, көк (аспан) құдайына арнап құрбандық шалынған.

Әскердің негізі – атты жауынгерлер Ғұндарлардың әскери қуаты қытайлықтарға Ұлы Қытай қорғанын салдыртты. Ұзындығы 5000 шақырым, биіктігі 6-10м, ені 5-6м.

Ғұндардың құқықтық ережелері:

• ұрлық жасаған адамның жері алынады

• шайқаста жаудың басын алған

Б.з.б. 206жылы – Ғұндардың билеушісі Мөде Шаньюй (б.з.б. 228-174ж) батыста үйсіндерге шабуыл жасады. Солтүстікте Саян-Алтай тайпаларын бағындырып, оңтүстікте Қытайдағы Хань әулетін женеді. Қытай билеушісі Мөде Шаньюйге бас иіп, «Тыныштық және туыстық» туралы шартқа отырып, жыл сайын оған салық төлеп тұрды. Осы кездегі Ғұн одағының территориясына Байкалдан Тибетке, Шығыс Түркістаннан Хуанхэның орта ағысына дейінгі жерлер қосылды. Халқы 1,5 млн адам.

Б.з.б. 55ж Ғұн одағы екіге бөлінді

- Оңтүстік бөлігі Хань империясына бағынышты болды.(Шаньюй Хуанхэ)

- Солтүстік Ғұндар Маңғолияның солтүстік батысындағы Қырғыз-Нұр көлі маңына ордаларын орнатты. Шаньюй Чжи-Чжи.

Б.з.б. 47 ж. Солт. Ғұндар Тянь-Шаньнан өтіп, қыңлылармен көрші болды. Чжи-Чжи Шаньюй үйсіндердерге қарсы қаңлылармен әскери одақ құрды.

Б.з.д. 93 ж. Ғұндардық Қазақтарға 2 рет қоңыс аударды. Ғұндар Сырдарияға, арал жағасына, орталық және батыс Қазақстанға жетті.

Ғұндар тарихы жаугершілік жорықтармен белгілі аты аңызға айналған үлкен ақыл иесі, қаһарман жауынгер көреген қолбасшы, саясаткер, айлакер дипломат Атилла (Еділ) (410-453ж.ж.) басшылығымен Ғұндар еуропалық елдерін бірқатарын тізе бүктірген.

Б.з.V ғасырдың ортасында – Атилла әскері шығыс Рим империясын жеңді. Еділ патша тұсында Ғұн империясы өз дамуының жоғары сатысына жетті.

- Еуропаны Рим үстемдігенен азат етті.

- Құл иеленушіліктің жойылуына ықпал етті.

- Ғұндарда әскери-демократиялық құрылыс нығайды.

451ж Атилла әскері Галлиядағы Каталаун даласында рим-франк соғыс одағымен шайқасты.

452ж Атилла Италияны ойрандап Падуя, Милан қалаларын алды.

453ж Еділ қайтыс болғаннан кейін Ғұн императоры ыдырай бастады.

Үйсін мемлекеті

Б.з.б. I ғасырдың аяғында Қаз. далаларында сақ/ды ығыстырған жаңа тайпалық одақтар т.б. Олар: үйсіндер, қа /р

Б.з.б. I ғасырда үйсін тайпалары Орта Азиядан Жетісуға қоныс аударды. Б.з.б. 160 жылы үйсіндер – тиграхауда сақтарының жерін мекендеді.

Ертедегі Қытай жазбаларында «усун» (көшпелі мемлекет) атауы б.з.б. I ғасырдың соңынан бастап кездеседі. (чжань цянь дерегі)

Үйсіндердің негізгі орналасқан жері – Шле даласы. Террит. Шу мен Талас өзендері, Қаратау, Тянь-Шань тауы, Балхаш көлі, Ыстықкөл. Мемлекет ушке бөлінген: шығыс,батыс, орта(б.з.б. 73ж)

Астанасы – Чигучен (Қызыл Аңғар) қаласы (Ыстықкөл жағасы) Халқы 630 мың адам, тұрақты атты әскері – 30 мың. Соғыс жағдайында 180мың әскер жасақталған.

Билеушісінің титулы – гуньмо (күнбегі)

Тайпа көсемдері мен рубасылары – бектер.

Б.з.б. I ғасыр ежелгі үйсін қоғамында тұрайлы жерлерді жеке меншікке иелену бастап жеке меншіктің болғанының тағы бір белгісі – жеке адамға тиесілі мүліктің ерекше таңбалармен белгіленуі. Таңбалар дүние – мүлікке, үй малдарына салынды. Бай үйсіндерде 4-5 мың жылқы болған.

Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болды. Олар ұйғыр тайпалары, Енисей қырғыздары, Еділ бойы халықтарымен сауда байланысын жасаған. Қыңлы, Ғұндармен жайылым, сауда жолы үшін соғысқан. Үйсіндердің алғашқы қоныстары Шу алқабында, Қырғыз Алатауының сілеміндегі Құлан ақылы маңында салынған.