СҮЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ

АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ

АБНАСЫРОВА РАЙХАН ЖАЛҒАСБАЙҚЫЗЫ

КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

(Есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету мен

ақпараттық жүйелер мамандықтарының

орта және жалғастырушы топтарына арналған)

СҮЛЕЙМАН ДЕМИРЕЛ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ

АБНАСЫРОВА РАЙХАН ЖАЛҒАСБАЙҚЫЗЫ

КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

(Есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету мен

ақпараттық жүйелер мамандықтарының

орта және жалғастырушы топтарына арналған)

АЛМАТЫ 2013

УДК 811.512.122 (07)

ББК 81.2 Қаз я 7

А 14

Сүлейман Демирель атындағы университеттің

Ғылыми Кеңесі ұсынған

Пікір жазғандар: Ж.Дәулетбекова, педагогика ғылымдарының докторы, ассоциативті профессор; Қ.Күдеринова,филология ғылымдарының докторы,доцент; Б.Оспанова, филология ғылымдарының кандидаты.

ISBN 978-601-06-18-0

А 14 Р.Ж. Абнасырова

Кәсіби қазақ тілі. Есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету мен ақпараттық жүйелер мамандықтарының орта және жалғастырушы топтарына арналған оқу құрал. – Алматы, 2012. – 124 б.

Бұл оқу құралы қазақ тілінен білім берудің қазіргі талаптарына сәйкес жасалған.

«Кәсіби қазақ тілі» атты оқулық жоғары оқу орындары есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету мен ақпараттық жүйелер мамандықтарының орта және жалғастырушы топтарына арналған. Сонымен бірге, мұғалімдер мен мектеп оқушыларына және қазақ тіліне, есептеу техникасына қызығушылық танытатын көпшілік оқырман қауым үшін де пайдалы.

ISBN 978-601-06-18-0

УДК 811.512.122 (07)

ББК 81.2 Қаз я 7

© Абнасырова Р.Ж., 2012

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда тілді мамандықпен байланыстыра оқыту жайында әртүрлі тақырыпта ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп, жоғары оқу орындарында қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың әртүрлі жолдары мен технологиялары тәжірибеге енгізілген.

Студенттерге қазақ тілін мамандыққа қатысты үйрету мәселесінің зерттелуіне (Ф.Оразбаева, Қ.Қадашева, К.Жақсылықова, Р. Шаханова, Ж.Балтабаева, К.Аяпбергенова, А.Сәтбекова, Ш.Құрманбаева, Б.Мешімбаева, Б.Мамаева, Г.Алдамбергенова, Ф.Абдразахова, Ш. Әбдиева, Г.Бейсенбекова, Г.Тұрсынова, Р.Әбдісүлейменова, М.Жорақпаева, Г.Үрістенбекова және т.б.) жан-жақты шолу жасалынып, ғылыми зерттеу еңбектер мен монографиялар, қазақ тілін мамандыққа қатысты оқыту бағытында әр жылдары жарық көрген оқулықтар мен оқу құралдарына талдау жасалынды. Бүгінгі күн талабына сәйкес даярланған оқулықтар мен оқу құралдарының мазмұны мен мақсаты тіл үйренушінің мамандығына, қажеттіліктеріне, сұраныстарына орай, қазақша кәсіби сөйлеуді дамытуға, оларға болашақ қызметіне қатысты қолданылатын терминдерді меңгертіп, кәсіби сөйлеуін қалыптастыруға бағытталған. Мұның өзі қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесі өсіп, қолданыс аясының қоғам қажеттілігіне сай барлық ғылым салаларына негізделіп, қатысымдық қырынан дамып келе жатқанының дәлелі.

Тілді мамандыққа қатысты оқытудың ұтымды жақтары:

• тіл үйренушілер қазақ тілін кәсіби қатынас құралы ретінде қолдана алады;

• кәсібіне байланысты жинаған сөздік қорды жұмыс орнында пайдаланып, өз мамандығына қатысты ой-пікірлерін нақты, анық жеткізу дағдысы қалыптасады;

• қазақ тілінің танымдық қызметінің маңызы арта түседі;

• қазақ халқының рухани және тарихи-мәдени байлығын тіл арқылы таныту негізінде тіл үйренушілер Қазақстан тарихымен, мәдениетімен, әдебиетімен, халықтың салт-дәстүрімен танысып, білімдерін молайтады;

• күнделікті қызмет бабында ресми-іскери сөйлесуге тән тұлғаларды меңгеріп, мамандыққа қатысты ісқағаздарды жазуды үйренеді;

• болашақ маманның тұлға ретінде қалыптасуына, өсуіне және дамуына, өз мамандығын саналы сезінуіне мүмкіндік туады.

Осы тұрғыдан мамандыққа сай қазақ тілін сапалы оқыту – қазіргі уақыт сұранысынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Ұсынылып отырған оқу құралы «5B070400 Есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету» мен «5B070300 Ақпараттық жүйелер» бөлімдерінің орта және жалғастырушы топтарына арналған. Бұл оқулық «Кәсіби қазақ тілі» атты пәнді оқу барысында студенттер пайдалану үшін өте қажет. Қазақша кәсіби тілді жоғары оқу орындарында оқытудың мақсаты болашақ маманның моделімен тығыз байланысты. Нақтылы жағдайда, оқу материалын студенттердің кәсібіне сәйкес публицистикалық, техникалық және нақты топтың мамандандырылуына байланысты ақпараттық жүйе мамандығына қатысты кәсіби бағытталған мәтіндер құрайды. Мәтіндер, диалогтық, монологтық материалдар мазмұны студенттердің болашақ кәсібімен тікелей байланысты.

«Кәсіби қазақ тілі» пәнінің мақсаты – мемлекеттік тілдің атқаратын қызметі сан-салалы, соның бірі — мамандыққа қатысты тілді жеткілікті деңгейде меңгеру. Бүгінгі күні «Кәсіби қазақ тілін» жетілдіру мақсаты уақыт талабына айналып отыр. Сондықтан аталған пән заман талабына сай, көздеген мақсаты – тіл үйренушіні өз саласына бейімдеу. Тіл үйренушінің бастапқы кезеңде алған білімін тереңдету, кәсіби лексиканы меңгерту, өз көзқарасын танытуға бейімдеу – пәннің міндеті. Берілген пәнді оқу нәтижесінде студенттер төмендегідей нәтижеге жетеді:

• Оқыту үдерісі кезінде алған білімін, білігі мен дағдысын кәсіби қызметте қолдана алады.

• Өз мамандығына қатысты кәсіби жағдаяттарда ойын қазақ тілінде дәлелді, жүйелі жеткізе біледі.

• Кәсіби бағдарлы мәтіндердегі негізгі ойды, БАҚ-тағы күнделікті жаңалықтан кәсібіне қатысты ақпараттарды түсінеді.

• Қазақ тілінде өз мамандығы, болашақ қызметі туралы баяндай алады.

• Кәсіби терминдермен жұмыс істеу барысында оқығаны туралы өзінің бағасын бере отырып, пікірін, ойын қазақ тілінде дұрыс айта біледі.

• Өзінің кәсібі туралы әңгіме құра алады және сипаттайды.

• Сыни талдау әдістерін түсініп, қазақ тілінде пайдаланады.

Берілген оқулық осы аталған шарттарды толық орындай алады.

Оқу құралын құру кезінде төмендегідей міндеттерді негізге алдық:

• «Грамматикаға тым бейімделе бермей», коммуникативтік арнаға бағыттау, сөйлеу машығын қалыптастыру;

• функционалдық үлгілерді пайдаланудағы мақсат — мәтін мазмұнын тереңірек меңгерту;

• сөйлеу дағдысын қалыптастыру;

• әр түрлі коммуникативтік жағдайларда кәсіби терминдерді қолдана білуге машықтандыру.

Оқулықта студенттердің мамандықтарына сәйкес компьютер туралы мағлұматтармен қоса, аталған мамандыққа қатысты белгілі адамдардың өмірбаяндары берілген. Бұл арқылы болашақ мамандық иесі өз мамандығына қатысты терминдерді жатық білетін болады және қазақ тілінде мамандықтарына қатысты білімді де толық жинақтай алады. Студенттердің ой-өрісін дамыту мақсатында әр тақырыптан кейін түрлі ойындар арқылы үйге тапсырмалар беріледі. Тілдік қорларын байыту мақсатында белгілі адамдардың нақыл сөздері, мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер де берілген. Студенттер бұл тапсырмаларды тек оқып, жаттап қана қоймай, әр тақырып негізінде өз ойларын жетік жеткізе білуге үйренеді. Студенттерге мамандықтарына қатысты сөздерді есте сақтау мақсатында әр түрлі тақырыптарда ой-толғаулар жазуға беріледі. Бұл арқылы студент қазақ тілінде ойлап қана қоймай, мамандықтарына қатысты сөздерді де жиі қайталап отыратын болады. Болашақ өмірлеріне байланысты қызықты тақырыптар да оқулықта қосымша берілген. Бұл тақырыптар болашақ маман иелерін өз өмірлерін жүйелі түрде басқара білуге үйретеді. Сабақ барысында интерактивтік – кішкене топпен жұмыс, ми шабуылы, пікірталас, рөльдік ойындар, электронды оқу құралы тәрізді оқытудың түрлі әдіс-тәсілдері қолданылады.

Оқулық Сүлейман Демирел атындағы университеттің инженер факультетіндегі жүргізілген сабақтар негізінде жазылды.

Ақпарат және информатика

Ақпарат (лат. informatio — түсіндіру, мазмұндау) ұғымы күнделікті өмірден бастап техникалық салада пайдаланылатын көп мағыналы ұғым. Жалпы алғанда бұл ұғым шектеу, байланыс, бақылау, форма, инструкция, білiм, мағына, құрылым, бейнелеу, сезіну тағы басқа ұғымдармен тығыз байланысты.

Ақпарат – қарастырылатын жүйе қалпы. Хабар – заттанған ақпарат. Ақпарат жіберушіден қабылдаушыға бағытталған хабардың сапасы болып табылады.

Ақпаратты шындығында да ғылыми ұғым ретінде қарастыруға болады. Өйткені бұған дейін ақпараттың құрылымы мен қасиеттері барлық ғылым салаларында зерттелінді. Мысалы, физика – ақпарат таситын сигналдардың қасиеттерін зерттейді. Табиғаттағы көптеген құбылыстардың сигнал шығаратыны белгілі. Ал тіркелінген сигналдар белгілі бір мәліметтерді құрайды. Мәліметтер түрленіп, тасымалданып, әдістердің көмегімен қолданыс табады. Мәліметтер мен әдістердін өзара әсерлесуінен ақпарат түзіледі. Өлі табиғаттағы процестер үздіксіз энергия алмасу түрінде өтеді. Энергия алмасумен қатар тірі табиғатта бағытталған зат алмасу процесі жүреді. Зат алмасу мен энергия алмасу процестерінің арасындағы өзара байланыс ақпарат алмасу түрінде өтеді немесе оны ақпараттық процесс деп атайды.

Сонымен ақпарат — бұл ақпараттық процесс барысында түзілетін қозғалыстағы объект. Ақпараттың қасиеттері мәліметтердің қасиеттеріне де, әдістердің қасиеттеріне де тікелей тәуелді.

ХХ ғасырдағы ғылым мен өндірістің жедел өркендеп дамуы қажетті ақпаратты адамның тез қабылдауына мүмкіндік береді. Бұдан ақпаратты сыныптарға, тақырыптық топтарға бөлу, оларды сақтау, өңдеу, қажет кезінде жылдам іздеп таба білу және өзгерту заңдылықтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Осы мәселелерді зерттейтін, өмір талабынан пайда болған жаңа ғылым саласы информатика деп аталады. Бұрын бұл ғылым техника саласында кибернетика деп аталған.

Информатика – адам қызметінің әртүрлі саласында пайдаланылатын ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу, түрлендіру және тарату әдістерін үйрететін ғылыми пән.

Информатиканың негізгі нысаны, яғни оның шикізаты мен беретін өнімі ақпарат болып табылады. Сондықтан ақпарат ұғымы информатика пәні мен ЭЕМ-да жұмыс істеудің ең маңызды атауларының бірі болып есептеледі.

Информатика пәні келесідей ұғымдарды қарастырады:

• есептеу техникасы құралдарының аппараттық жасақтамасы;

• есептеу техникасы кұралдарының программалық жасақтамасы;

• аппараттық және программалық жасақтамалардың өзара әсерлесу құралдары;

• аппаратық және программалық құралдармен адамның өзара әсерлесу құралдары.

Аппараттық және программалық кұралдармен адамның өзара қарым-қатынасының әдістері мен құралдарын қолданушы интерфейсі деп атайды.

Информатиканың негізгі мәселесі – есептеу техникасының аппараттық және программалық құралдарымен жұмыс істеу тәсілдерін жүйелеу болып табылады.

Бүгінгі таңда информатиканың негізгі мәселелерінін құрамына келесі бағыттарды жатқызуға болады:

• есептеу жүйелерінің архитектурасы (мәліметтерді автоматты түрде өңдеуге арналған жүйелерді құрудың тәсілдері мен әдістері);

• есептеу жүйелерінің интерфейсі (аппараттық және программалық жасақтаманы басқару тәсілдері мен әдістері);

• программалау (компьютерлік программаларды даярлау әдістері);

• мәліметтерді түрлендіру;

• ақпаратты қорғау;

• автоматтандыру;

• стандарттау (әр түрлі есептеу техникасы құралдарына сәйкес аппараттық және программалық құралдар арасындағы, мәліметтердің берілу пішімі арасындағы үйлесімдікті қамтамасыз ету).

Өткен 1985 жылдан бастап информатика пән ретінде өзгеріске түсті. Ол автоматикадан шын мәнінде алыстай бастады. Таза техникалық сала - (компьютерлік ғылымдар) атты жеке ғылыми бағытқа бөлініп шықты. Ақпаратты қорғау мен ақпарат қауіпсіздігі, деректер мен мағлұматтардың (білім инженериясы) тұрпаттала өрнектелуі, әлеуметтік информатика және т.б. осы сияқты бағыттар пайда болды. Бүгінгі күні қай бағыттың басым екендігі туралы айту қиын, бірақ соның қажеті де жоқ шығар. Бірақ, информатиканың барлық жетекші бағыттарының негізгі қағидалары оқу курсында да бейнеленуге тиіс екендігі анық. Оның үстіне, осы бағыттардың пайда болуы информатиканы саны күн сайын барынша өсіп келе жатқан өзге пән мәселелерімен байланыстыруға мүмкіндік береді. Мысалы, информатика енгізген виртуалдандыру феномены қазіргі қоғамның айқындауыш сипаттарының бірі болып табылады.

Тірек сөздер: ақпарат, ақпараттық қоғам, ақпарат түрлері, ақпаратты жинау, ақпаратты беру, ақпаратты өңдеу, ақпаратты сақтау, ақапаратты тарату, заттанған ақпарат, кибернетика, Мәліметтерді тасу, мәліметтерді түрлендіру.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Ақпарат деген сөзге сіз қандай мағына берер едіңіз?

2. Ақпарат алатын көздерді атап айтыңыз.

3. Адам ақпаратты қалай және қайда сақтайды?

4. Адам қабылдайтын ақпарат мысалдарын сызбаға жазыңыз.

5. Адамдар ерте заманда бір-бірімен қалай мәлімет алмасты?

6. Информатика сөзінің білдіретін мағынасын айтыңыз және информатиканың қарастыратын мәселелері қандай?

7. Көрсетілген тірек сөздерді пайдаланып 5-6 сөйлем құраңыздар.

8. Мәтіннен қосымша тірек сөздерді тауып жазыңыз.

9. Мәтіннен бірнеше зат есімдерді алып, синонимдік қатар құрыңыз. Мысалы: Ақпарат- хабар, мәлімет, мәлімдеме, мағлұмдама.

10. «Менің оқу орным» тақырыбына ой-толғау жазыңыз.