3 Дәріс тақырыбы

Өндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі

Жоспар:

1.Өндіріс тиімділігінің мәні, тиімділікке әсер ететін факторлар және көрсеткіштер жүйесі.

2. Салыстыру базасын таңдау. Салыстырылған варианттардың дербес жағдайлары. Ілесетін салаларда тиімділік пен капитал салымдарды есепке алу.

1. Қазақстан нарықтық қатынастарды қалыптастыру кезеңіне енді. Нарықты экономикада Нарықты экономикада еңбек өнімділігінің өсуі үшін өндірістің тиімділігін артуы, оның өсу факторлары, тиімділікті анықтау тәсілдері маңызды болып табылады.

Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың маңызды бағыттарын дұрыс анықтау үшін алдымен тиімділіктің белгілері мен көрсеткіштерін анықтау қажет.

Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің жалпылама белгісі ретінде қоғамдық еңбектің өнімділік деңгейін қолданылады.

Қоғамдық еңбектің тиімділігі – Өнқ, өндірілген ұлттық кірісі – ҰҚ, материалдық өндіріс салымдарында жұмыс істейтін жұмыскерлердің орташа санына - :Жм қатынасы арқылы анықталады:

Өнқ=ҰҚ/Жм,

Ұлттық кіріс – өндіріс салаларында осы жылда жасалған материалдық өндірістің құны. Басқа сөзбен айтқанда өндірістік процесс барысында тұтынылған шикізатты, жанармай, элекртоэнергияны т.б. өндіріс құралдарын алып тастағандағы жалпы қоғамдық өнімнің бөлігі болып табылады. Ұлттық кіріс материалдық өндіріс салаларының таза өнімінің жиынтығы арқылы есептеледі. Өз кезегінде жеке алынған саладағы таза өнім жалпы өнім мен өндірістік-материалдық шығындардың айырмасымен анықталады.

Материалдық өндірістің анықталған салаларында өнімділік жалпы өнім бойынша есептелінеді. Қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсу қарқындыдылығн салыстырғанда көрсеткіштердің бірдей өлшемде болуын ескеру керек. Бұл жағдайда Ұлттық кіріс салыстырмалы көрсеткіштермен есесптелуі тиіс.

Қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігінің маңызды көрсеткіштеріне еңбек сыйымдылығы, капитал сыйымдылығы, қор сыйымдылығы жатады.

Жоғарыда айтылып кеткендей, қоғамдық еңбектің өнімділігінің деңгейі қоғамдық өндірістің алдыңғы сатыларындағы жұмсалған және затқа айналған шикізаттың, материалдың, жанарамайдың, электрэнергияның, еңбек құралдарының экономикалық тиімділігінің жалпылама белгісі ретінде қолданылады.

Өнімнің еңбек сыйымдылығы – еңбек өнімділігіне кері көрсеткіш – материалдық өндіріс ортасындағы еңбек мөлшерінің өндірілген өнімнің жалпы көлеміне катынасы арқылы анықталады:

ЕС=Е/Кө

Қоғамдық өнімнің материалдық сыйымдылығы – шикізат, материал, жанармай, электрэнергия және т.б. еңбек заттары шығандарынығ жалпы қоғамдық өнімге қатынасы арқылы анықталдады. Салалық (кәсіпорындық, бірлестіктік) өнімнің материалдық сыйымдылығы материалдыө шығындардың өндірілген жалпы көлеміне қатынасы арқылы анықталады:

МС=М/Кө

Өнімнің материалды сыйымдылығының төмендеуі халық шаруашылығына тиімді. Сонымен қатар табиғи ресурстардың шектеулі екендігі де естен шықпауы тиіс. Соңғы жылдары жер асты байлықтарын пайдалану дың да шығындары жоғарылап келеді.

Халық шаруашылығының салыстырғандағы, өнеркәсібіндегі өнімнің өзіндік құны 3/5 шығыны шикізат, материал, жанарамай мен энергия үлесіне тиеді екен.

Өнімнің капитал сыйымдылығы мен қор сыйымдылығы белгілі дәрежеде бір-біріне жақын көрсеткіштер. Өнімнің капитал сыйымдылығы капиталдық салым шамасының шығарылатын өнім көлемінің анықталған түріндегі артуына қатынасы арқылы анықталады:

КСө=К/∆Кө

Қор сыйымдылығын да капитал сыйымдылығы сияқты өндірілген ұлттық кіріс көлеміне қатынасымен анықтауға болады.

Халық шаруашылығы мен оның джеке салаларында, әсіресе өнеркәсіпте қор қайтарым шамасының кезеңі қолданылады. Бұл – шама қор сыйымдылығына кері шама.

2. Өндіріске жаңа техникаларды және жұмыс істеп тұрған құрылыстарды қайта құру кезінде олардың тиімділігінің іс-шараларын жүзеге асыруда күрделі қаржының алатын орны ерекше.Осыған байланысты күрделі қаржылардың жалпы (абсолюттік) және салыстырмалы тиімділігі есептелінеді.

Кез келген жаңа техника мен технологиялар үшін әр бір күрделі қаржы салымдары бойынша абсолюттік тиімділік дәрежесі бөлек есептеліп,яғни тиімділік коэффициенті мен өтеу мерзімін салыстыра отырып.

Өтімділік мерзімі деп (Т) күрделі қаржы салымдары мен пайдаға қатынасы арқылы анықталады.:

Т= К/П немесе Т= К/(В-С)

мұндағы Т-күрделі қаржылардың өтелу мерзімі, жылдар;

К- күрделі шығындар;

В – кәсіпорын өндірген өнім көлемі;

С- жыл бойында өндірілген өнім көлемінің өзіндік құны;

П- пайда;

Ал күрделі қаржылардың тиімділік коэффициенті өтелу мерзіміне кері көрсеткіш:

Е= 1/ Т, или E=(B-C)/ К;

Бұл көрсеткіш жұмсалған шығындардың жедел түрде бір жылдың ішінде өтелуін сипаттайды.

Есептік өтелу мерзімі мен күрделі қаржы салымдарының көлемі нормативтік көрсеткіштермен салыстырылады, яғни Е=0,12, а Тн=8,3 жыл (жаңа техника үшін 0,15 и 6,7 жыл).

Егер Тр ≤Тн; Ер ≥ Ен, онда күрделі қаржы салымдары тиімді пайдалануға бағытталған

Варианттар бойынша қосымша күрделі қаржы салымдары келесі формула арқылы:

T=K2-K / С1-С2 и E=Ci - C2 / К2-К1

мұндағы К2 и Ki – базалық және енгізілетін күрделі қаржы салымдары варианттар бойынша;

Ci и С2 – варианттар бойынша өнімнің өзіндік құнының мөлшері;

Егер Тр - төмен, ал Ен- нормативтік мөлшерден көп болса, онда қосымша күрделі қаржы садымдары тиімді жұмсалған.

Егер көптеген варианттар пайдаланылса, онда салыстырмалы тиімділік көрсеткіші ретінде келтірілген шығындардың минимумы қолданылады:

С + ЕнК—>min, или К+ ТнС—> min

мұндағы К- әр бір вариант бойынша күрделі қаржы салымдарының үлестік салмағы (яғни өнімнің бір бірлігі үшін);

С- сөнімнің бірлігінің өзіндік құны варианттар бойынша;

Ен-салымдардың тиімділік салалық нормативтік коэффициенті;

Тн- күрделі қаржы салымдарының нормативтік өтелу мерзімі.

Келтірілген шығындар – белгілі бір мерзім ішінде ағымдағы және күрделі қаржы салымдарының өндірістік шараларға бағытталған шығындардың белгіленген шығындарды салыстырғандағы қосындысын (Тн немесе жыл ішінде) атайды.

Тиімді вариант болып, егер жұмсалағн шығындардың min-жұмсалса.