7 Дәріс. Еңбек ресурстары

Жоспар:

1.Еңбек нарығы: мәні және қызмет ету механизмі. Кәсіпорынның еңбек ресурстары, олардың құрамы және құрылымы, қалыптастыру көздері. Кадрлардың құрамы және құрылымы.

2. Кәсіпорындағы кадрлық жұмыс. Кәсіпорындағы персоналды басқару тұжырымдамасы. Кәсіпорынның қызметін тиімді істеу үшін ұйымдастырушылық мінез-құлықтың мәні және маңызы. Еңбек өнімділік өсуінің резервтері және факторлары.

1. Кәсіпорын өндірісіндегі негізгі факторларға еңбек құралы, еңбек заты және мамандар жатады.

Еңбек – негізгі материалдық және рухани байлық көзі, ал еңбек ететін мамандар - қоғамның басты өндіргіш күші. Еңбек ететін адамдар – бұлар әртүрлі қабілеттегі, ынтадағы және талаптағы адамдар.

Еңбек ресурстары дегеніміз – халықтың біраз бөлігі, еңбекке жарамды, күш жігері мол, білімді және халық шаруашылығында жұмыс істеуге тәжірибесі мол адамдарды айтады.

Халықтың еңбекке жарамдылығы деген ұғым өндірістің шешуші факторы ретіндегі жұмыс күшін қолдану үрдісінде адамның қолданатын күш-қуат және интеллектік қабілеттердің жиынтығын білдіреді. Оның үстіне жұмыс күші тікелей адамның белгілі көлемдегі және сападағы жұмысты орындауына мүмкіндік беретін білімі мен қабілетін құрайды.

Белгілі уақыттағы еңбек ресурстарының тізімдегі құрамы – мамандардың және жұмысшылардың санын құрайды. Тізімдегі құрамға:

1) негізгі;

2) негізгі емес етіп қызметке қабылданған – тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысшылар саны кіреді.

Тізімдегі құрамға – барлық жұмысқа келген, сонымен бірге демалыстағы, іс-сапардағы, ауруына сәйкес жұмысқа келе алмаған, өндіріс саласындағы қызмет атқарып жүрген адамдар кіреді.

Тізім бойынша құрамдағы адамдардың орташа тізімдегі санынан айырмашылығы апта, ай, тоқсан, жыл аралықтарындағы көрсеткішпен анықталады.

Орта тізімдегі санды – бір ай ішіндегі істеген жұмысшылар санын, бір айдағы күндерді қосып (демалыс, мейрам күндерін қоса) қосындыны ай ішіндегі күндерге бөлу арқылы анықтайды. Осы тәсілмен сол сияқты, тоқсан, жылдық орташа тізімдегі жұмысшылар санын шығарады.

Өндіріс саласында істейтін жұмысшыларды өздерінің өндіріс жұмысына қатысуына байланысты екі топқа бөлуге болады:

а) өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер (негізгі қызмет етушілер);

б) өнеркәсіптік емес мекемелерде (негізгі емес) болып бөлінеді. Өнеркәсіп-өндіріс саласындағы қызмет істеушілер өздерінің жұмыс қызметіне байланысты екі топқа бөлінеді:

а) жұмысшылар және

б) қызметкерлер болып

Жұмысшылар негізгі және көмекші болып бөлінеді. Кәсіпорында бұлардың ара қатынасы талдау көрсеткішпен сипатталады

Негізгі жұмысшылардың сандық коэффициентін төмендегі формуламен анықтаймыз:

К_нж = 1 – Ж_қж / Ж_ж,

мұнда К_нж – негізгі жұмысшылардың сандық коэффициенті;

Ж_қж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі қосымша жұмысшылар саны, адам;

Ж_ж – бөлімшелерде, цехта, кәсіпорында орта тізімдегі, барлық жұмысшылар саны, адам.

Бөлімшелердегі, цехта, кәсіпорындағы мамандардың құрамы деп әртүрлі категориядағы, жұмыс істейтін жұмысшылардың барлық жұмысшылар санына қатынасын айтамыз.

Мамандардың құрамын талдау жасап анықтағанда жұмысшылар саны (КЖі) кәсіпорындағы жалпы ортатізімдегі жұмысшылар (Ж_ж) санына салыстыру арқылы анықталады.

КЖі = Жі / Жж, немесе КЖ = (Жі * 100) Жж,

мұнда Жі – орта тізімдегі жұмысшылар сандары (і – категориядағы), адам.

Еңбек ұжымы сан, құрамы жағынан, маманданған деңгейі әр уақытта тұрақты көлемде болмайды. Олар өзгеріп отырады: кейбір жұмысшы жұмысын өзгертеді, оның орнына басқа жұмысшы қабылданады. Осындай мамандардың өзгеріп отыруын – мамандардың ауысуы дейміз.

Кәсіпорында мамандардың осындай жағдайын бірнеше көрсеткіштер көмегімен анықтап отырады:

1. Мамандардың (жұмысшыладың) ауысу (кету) коэффициенті (К_аж) – белгілі бір уақытта түрлі жағдаймен жұмыстан шығарылған жұмысшылардың санының (Ж_жш) дәл сол уақыттағы жалпы ортатізімдегі санына (Ж_ж) қатына-сымен анықтайды:

К_АЖ = Жжш/Жж * 100(%)

2. Мамандарды (жұмысшыларды) қабылдау коэффициенті (Кқж) – белгілі бір уақытта қабылданған жұмысшылар санының (Жқж) дәл сол уақыттағы жалпы орта тізімдегі санына (Жж) қатынасымен анықталады:

Кқж = Жқж/Жж * 100(%)

3. Мамандардың тұрақсыздық коэффициенті (К_тзж) – белгілі мерзімінде (Ж_жш) жалпы жұмысшылар арасында еңбек тәртібін бұзып немесе өз арызымен жұмыстан шыққан жұмысшылар санының (цехтағы, бөлімшелердегі) кәсіпорынның сол мезгілдегі орта тізімдегі жұмысшылар санына бөлу арқылы анықталады.

К_тзж = (Ж_жш / Ж_ж) * 100 (%)

Кәсіпорында еңбекті ұйымдастыруды дұрыс жүргізуде және жоспардағы белгіленген жұмыс көлемін орындау үшін, әрбір жұмысшының еңбек етіп отырған саласындағы жұмысын анықтау мақсатымен еңбегі мөлшерленуі тиіс.

Еңбекті мөлшерлеу – өндіріс жағдайында белгілі бір нақты жұмысты орындауға жұмсалатын уақыттың жоғары деңгейін анықтау (белгіленген сағат, алмасу уақыт бірлігінде жоғары көрсеткіште өнім өндіру).

Еңбекті мөлшерлеу тәжірибе статистикалық және талдау әдістері арқылы іске асырылады. Мұның ішінде талдау әдісі прогрессивті деуге болады, мұнда мөлшерлеудің қалыптасуы ғылыми тұрғыда болғандықтан өндірісте кең қолданылады. Ал тәжрибе – статистикалық әдісте, кәсіпорындағы қалыптасқан мәлімет бойынша жоспардағы мезгіл мен өткендегі мерзімдер мәліметін салыстыру арқылы жүргізіледі.

Талдау әдісі – жан-жақты бірнеше операцияларды талдаудан өткізіп, қарап өтеді:

• өндіріс үрдісін зерттеуде өндіріс құрамындағы элементтерді бөлшектеп зерттеу арқылы;

• еңбек шығынына әсер ететін барлық факторларды зерттеу арқылы;

• операция құрамын жаңалаудағы шараларды жобалау және оның орындалу әдісін белгілеу арқылы;

• жұмыс орнын жақсарту шараларын жасау арқылы;

• жұмысты орындауға уақыт есебін анықтау арқылы;

• өндіріске еңбек мөлшерін ендіру арқылы.

Талдау әдісінде жіктелген талдау, есептеу әдісін қолдануы мүмкін. Мұнда күні бұрын дайындалған мөлшерлерді қолдану негізінде жүргізіледі. Сонымен бірге, талдау–зерттеу жүргізу арқылы, жұмысшылардың жұмыс уақытын хронометраж, суретке түсіру тәсілдерін қолдану арқылы жұмыс уақытын жоғалтуын зерттеуге болады. Еңбекті мөлшерлеу адам–сағат немесе адам–минут уақытымен белгіленеді.

Сонымен, өнім бірлігінде уақыт мөлшерінің құрамын немесе қолмен атқаратын жұмыс және машина–қол, машинамен атқаратын жұмыстардағы шығын элементтерін төмендегі формуламен анықтаймыз:

t_мөл = t_нег + t_қос + t_жод + t_дқ + t_үз + t_туз,

мұнда t_мөл – мөлшерлеу уақыты;

t_нег – негізгі уақыт;

t_қос – қосымша уақыт;

t_жод – жұмыс орнын дайындау уақыты;

t_дқ – дайындық қорытынды уықыты;

t_үз – үзіліс, демалу т.б. керекті үзіліс уақыты;

t_туз – қалпына келтіре алмайтын уақыт (техникалық т.б. үрдістердің әсерінен)

Еңбек ресурстарын тиімді пайдаланудың еңбек өнімділігіне тигізетін әсері мол.

2. Еңбек өнімділігі дегеніміз – кәсіпорында жұмысшылардың нақты еңбегі мен қабілетінің нәтижесінде, белгілі бір жұмыс уақытында саны мен сапасы жоғары өнімді өндіру деңгейін сипаттайтын маңызды экономикалық категория.

Еңбек өнімділігінің деңгейін өнімге кеткен еңбек шығынын еңбек үрдісінің қорытындысы мен салыстыру арқылы анықтайды.

Еңбектің көп саладағы жұмсалған алуан түрлі шығындарын екі топқа бөлуге болады:

а) Жанды еңбек шығыны – нақты өнімді өндіру мен тікелей айналысатын жұмысшылар категориясының жұмыс уақыты;

б) Мүліктенген немесе затқа айналған шығын немесе өткендегі еңбек шығыны. Бұл затқа айналған еңбекте өнеркәсіп өндірісіндегі өндіріс құралдарын жасауға кеткен еңбек шығындары, яғни шикізат, материалдарды, жабдықтарды т.б. өнеркәсіп салаларындағы өнім өндіруде қолданылатын құралдарға кеткен, өткен мезгілдегі еңбек шығындары.

Осыған орай еңбек өнімділігі жанды еңбек өнімділігі және қоғамдағы еңбек өнімділігі болып бөлінеді.

Қоғамдағы еңбек өнімділігі барлық жанды еңбек шығыны мен өткендегі еңбек шығындарын қосып есепке алса, жанды еңбек шығыны тек кәсіпорындағы өнімге кеткен шығынды қамтиды.

Сонымен, жанды еңбек өнімділігі өнеркәсіптің әрбір өндіріс бұйымдарындағы – бригада, цехтардан бастап салаға дейінгі еңбек өнімділігінің тиімділігін сипаттайды. Тек жанды еңбек - өнімді тікелей дайындайды.

Затқа айналған еңбек шығыны - өндірістің бастапқы кезеңінде жанды еңбектеніп, жанды еңбектің материалды жағдайын көтеруге қызмет атқарып, жанды еңбек өнімділігіне қатыспайды.

Қоғамдық еңбек өнімділігінде ғана жинақталған қорытындыны, тиімділікті анықтағанда жанды және затқа айналған жалпы еңбек шығындары бірге есептелінеді.

Еңбек шығынын азайтып, еңбек өнімділігін арттыру арқылы өнімнің өзіндік құнын арзандатуға болады. Өнім өндіруде еңбек шығыны азайған сайын, өнімнің өзіндік құны арзандап, кәсіпорынның пайдалылығы өседі.

Еңбек өнімділігі – бір жұмысшының белгілі бір уақытта (сағат, күн, ай, тоқсан, жыл) істеген мезгілінде өндірілген өнім саны немесе өнімді өндіру бірлігіне жұмсалған еңбек шығынымен өлшенеді.

Еңбек өнімділігі бірінші жағдайда – өнімді өндіруге кеткен уақыт бірлігінде, екінші жағдайда – еңбек сиымдылығы - дайындалған өнім бірлігінде есептелінеді.

Еңбек өнімділігі төмендегі формуламен анықталады:

мұнда Е_ө – еңбек өнімділігі;

Ө_к – өндірілген өнім көлемі;

Е – өнімді өндіруге жұмсалған еңбек шығыны;

немесе

мұнда Е_с – еңбек сиымдылығы.

Еңбек сиымдылығы дегеніміз – өнімді өндіруге жұмсалған еңбек мөлшерінің, өндірілген өнім көлеміне қатынасын айтамыз. Еңбек шығындары оның құрамына өндіруге байланысты болып бөлінеді:

-технологиялық еңбек сиымдылығы;

-өндірісте қызмет ету еңбек сиымдылығы;

өндірістегі еңбек сиымдылығы;

-өңдірісті басқару еңбек сиымдылығы.

Осы аталған сиымдылықтардың негізгісіне тоқталсақ:

Өндірістегі еңбек сиымдылығы (Ө_Е.С) негізгі және көмекші жұмысшылардың еңбек шығындарын қамтиды, оны мына формуламен анықтауға болады:

Ө_Е.С. = T_{ЕХ. Е.С.} + Е_ҚЫЗ,

мұнда Ө_Е.С - өндірістегі еңбек сиымдылығы;

Т_ЕХ.Е.С. – технологиялық еңбек сиымдылығы, оған барлық негізгі жұмысшылардың кесімді және мерзімді еңбек шығындары жатады.

Е_ҚЫЗ – өндірісте қызмет ететін көмекші жұмысшылардың еңбек шығындары.

Толық еңбек сиымдылығы (Т_Е.С) барлық категориядағы өнеркәсіп – өндіріс қызметкерлерінің еңбек шығындары, оны мына формуламен анықтайды:

Т_Е.С. = T_{ЕХ. Е.С.} + Е_ҚЫЗ + Т_БАС

мұнда Т_бас – өндірісті басқаруға маманданған инженерлік – техникалық жұмыс істеушілер, қызметкерлер, кіші қызмет етуші қызметшілер.

Сонымен, өнім бірлігіндегі толық еңбек сиымдылығы (Т_е.с.) - өнім бірлігін жасауға кеткен барлық жанды еңбек шығынының сомасы. Ол адам- сағатпен өлшенеді.

Бұл әдістер өнеркәсіп салаларында әртүрлі техникамен жабдықталуына сәйкес, әртүрлі деңгейдегі өлшем болуына байланысты тәжірибеде пайдалануы белгілі қиындықтарды туғызады. Сондықтан, өнеркәсіпте бұл әдіс кейбір салаларда еңбек өнімділігін өлшеу болмаса, өндірісте сирек қолданылады.

Еңбек өнімділігін арттыруда ең бастапқы мәселе - ірі индустрияны материалдық негізде қамтамасыз ету, өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктерді ендіру, жұмысшылардың білімін көтеру, мәдени-техникалық деңгейін арттыру, еңбек тәртібін реттеу және оны ұйымдастыруды жақсарту.

8 Дәріс. Еңбек ақы төлеу

Жоспар:

1. Еңбек мотивацияның формалары және мәні. Еңбек ақы төлеудің мәні және қағидалары, еңбек ақыны дифференциациялаудың экономикалық негіздері. Тарифтік жүйе, оның мазмұны және еңбек ақыны ұйымдастырудың мәні.