2. Паўночная вайна.

У канцы ХYII ст. на поўначы Еўропы склаліся перадумовы для перадзелу сфер уплыву паміж вялікімі дзяржавамі регіёну. На шведскі прастол уступіў юны Карл ХІІ (1697–1718), які большую частку свайго часу аддае забавам і паляванню. Палічыўшы, што наступіў час ўнутранага аслаблення Швецыі, Расія, Саксонія і Данія ўтварылі кааліцыю пад назвай “Паўночны саюз” (адсюль і назва вайны 1700–1721 гг.). У розныя гады ў вайне са Швецыяй прымалі ўдзел іншыя еўрапейскія краіны: Рэч Паспалітая, Прусія і Гановер. Кожная з саюзных дзяржаў мела ўласны інтарэс. Кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст ІІ (у той час адначасова і саксонскі курфюст) імкнуўся вярнуць Лівонію, страчаную Рэччу Паспалітай паводле Аліўскага міру 1660 г. на карысць Швецыі. Расія была зацікаўлена заваяваць землі, якія былі захоплены шведамі ў пачатку ХYII ст. і зачынялі ёй выхад у Балтыйскае мора. Данія жадала далучыць тэрыторыю Гальштыніі.

Саюзнікі распачалі ваенныя дзеянні ў 1700 г. Саксонскі корпус Аўгуста ІІ ўварваўся ў Лівонію і асадзіў Рыгу. Дацкая армія захапіла Гальштынію. Рускія войскі ўзялі ў аблогу Нарву. Аднак, нягледзячы на ўзрост, Карл ХII адразу паказаў сябе таленавітым паўкаводцам. Высадіўшы дэсант у Гальштыніі, ён у 1700 г. прымусіў капітуляваць Данію. Расія і Рэч Паспалітая пазбавіліся саюзніка. Ў тым жа годзе Карл ХII атрымаў перамогу пад Нарвай, а ў 1701 г. пад Рыгай. У 1702 г. шведскія войскі ўступілі на тэрыторыю ВКЛ і Польшчы, захапілі Варшаву.

Грамадства Рэчы Паспалітай падзялілася на праціўнікоў і прыхільнікаў шведаў. Паміж магнатскімі фаміліямі разгарэлася вайна за ўладу. Сам Аўгуст ІІ аказаўся для Расіі вельмі ненадзейным саюзнікам і тайна вёў сепаратныя перамовы з Карлам ХІІ. Аднак шведскі кароль задумаў лішыць Аўгуста ІІ каралеўскага трона. У 1704 г. прашведскі настроеная шляхта пры падтрымцы Карла ХІІ абрала польскім манархам яго стаўленніка Станіслава Ляшчынскага. У тым жа годзе стварылася Сандамірская канфедэрацыя прыхільнікаў Аўгуста ІІ і саюзу з Расіяй. Такім чынам, у Рэчы Паспалітай утварылася двоеўладдзе.

Тым часам Пётр І аднавіў армію і захапіў у шведаў шэраг крэпасцей у Прыбалтыцы. У 1704 г., калі у вайну супраць Швецыі ўступіла Рэч Паспалітая, ён накіроўвае ў Беларусь на дапамогу Аўгусту ІІ корпус рускіх войск. Размясціўшыся ў 1705 г. у Гродна, рускія войскі пад націскам шведаў вымушаны былі ў наступным годзе адступіць на поўдзень да Кіева. Нягледзячы на фарсіраваны марш, Карл ХІІ не змог дагнаць расійскую армію. Тады ўсе свае сілы ён накіраваў супраць Аўгуста ІІ. У 1706 г. Карл ХІІ ўварваўся ў Саксонію і пасля шэрагу перамог прымусіў Аўгуста ІІ падпісаць Альтранштацкі мір. Аўгуст ІІ пазбаўляўся кароны Рэчы Паспалітай і разрываў саюз з Расіяй. У 1708 г. на тэрыторыі Беларусі зноў разгарнуліся актыўныя баявыя дзеянні. Сюды былі сцягнуты асноўныя сілы расійскай арміі. З захаду ў Беларусь увайшлі шведскія войскі. Яны занялі Гродна і ў след за расійскай арміяй пачалі прасоўвацца ў напрамку Ліда – Смаргонь – Мінск.

Каб пазбавіць шведскае войска забеспячэння па загаду Петра І паліліся населеныя пункты, знішчаліся харчовыя і фуражныя запасы. Яшчэ большымі бедамі: рабункамі, пажарамі, знішчэннем насельніцтва суправаджалася прасоўванне па тэрыторыі Беларусі шведскай арміі.

Пётр І адводзіў войска да расійскай мяжы, вымотваючы праціўніка. 14 ліпеня 1708 г. каля мястэчка Галаўчын на Магілёўшчыне шведы атрымалі апошнюю значную перамогу ў вайне с Расіяй. Аднак у Карла ХІІ не хапала сіл для галоўнай бітвы і ён павярнуў на Украіну. Там Карл ХІІ спадзяваўся забяспечыць сваю армію прадуктамі, зазімаваць і, разам з казакамі украінскага гетмана Мазепы (здрадзіўшага расійскаму ўраду), пачаць новае наступленне на ўсход.

На дапамогу Карлу ХІІ з Рыгі рухаўся корпус генерала Левенгаўпта, які ўключаў 16 тыс. чалавек, абоз з артылерыяй, баепрыпасамі і харчаваннем. Каб не дапусціць яго злучэння з галоўнымі сіламі шведаў, Петром І быў сфармірованы 12-тысячны корпус. 28 верасня 1708 г. пад в.Лясной каля Прапойску (цяпер Слаўгарад, Магілёўскай вобласці) рускія войскі разграмілі корпус Левенгаўпта. Шведы згубілі 10 тыс. забітымі і палоннымі і ўвесь абоз. Пазней Пётр І назваў бітву пад Лясной “матерью полтавской победы”. Паколькі ў той, самай буйнай на тэрыторыі Беларусі бітве, шведы страцілі артылерыю і баепрыпасы, якіх ім вельмі не хапала.

Тым часам Мазепа прывёў да Карла ХІІ толькі 3–4 тыс. казакоў. Большая частка украінскіх казакоў вела барацьбу з іншаземнымі захопнікамі.

Генеральная бітва Паўночнай вайны адбылася пад Палтавай 27 чэрвеня 1709 г. Разгром у ёй шведскага войска рэзка памяняў палітычную сітуацыю. Руская армія і сандамірскія канфедэраты атрымалі шэраг перамог на тэрыторыі Рэчы Паспалітай над шведамі і іх прыхільнікамі. Аўгуст ІІ з дапамогай Расіі вярнуў сябе карону Рэчы Паспалітай. С.Ляшчынскі ўцёк за мяжу, а яго прыхільнікі масава пераходзілі ў лагер сандаміранаў. 11 лістапада 1709 г. каля Брэста капітулявала 15-тысячнае войска Я.Сапегі, змагаўшаяся на баку шведаў.

Ваенныя дзеянні перакінуліся за граніцы Рэчы Паспалітай, пераважна на Балтыку, і ішлі далей пры поўнай перавазе Расіі.

Паводле Ніштадцкага міру 1721 г. паміж Расіяй і Швецыяй тэрыторыі Эстляндыі, Ліфляндыі, Інгрыі і частка Карэліі адышлі да Расіі. Пасля Паўночнай вайны Расія набыла рашаючы ўплыў на ўнутраныя справы Рэчы Паспалітай.