2.Гарады. Рамёства. Гандаль

У другой палове XІІІ–XYІ ст. на Беларусі ішоў інтэнсіўны працэс урбанізацыі грамадства. Калі да 1500 г. крыніцы змяшчаюць звесткі аб 83 гарадах ВКЛ, то да 1600 г. – 530. Беларускі горад у той час ўяўляў невялікае паселішча, якое налічвала ад 1,5 да 3 тысяч жыхароў. Горад з насельніцтвам 10 і болей тысяч складаў рэдкае выключэнне. Прыгонніцкая прыкаванасць селянініа да феадальнага маёнтка была асноўнай перашкодай на шляху росту гарадскога насельніцтва. Сярод усіх беларускіх гарадоў таго часу сваім вядучым значэннім у жыцці грамадства вызначаўся Полацк. У сярэдзіне XYІ ст. ён налічваў да 50 тысяч жыхароў.

Але асноўная частка беларускіх гарадскіх паселішчаў заставалася ў паўаграрным становішчы. Прычынай таго былі абмежаваныя магчымасці таварна-грашовых адносін.

У XY ст. многія населеныя пункты набываюць рысы рамесных і гандлёвых цэнтраў – узнікаюць т.з. мястэчкі. Выдзяляюцца дзве групы гарадоў – дзяржаўныя (вялікакняжацкія) і прыватнаўласніцкія. Пыватнаўласніцкай магла быць і частка горада, якая падпарадкоўвалася не гарадскім уладам, а асобным свецкім ці духоўным феадалам – “юрыдыка”.

Імкнучыся пазбавіцца ад феадальнай залежнасці, жыхары гарадоў змагаліся за магдэбургскае права – права на самакіраванне, якое атрымала назву ад нямецкага горада Магдэбурга – першага ў XІІІ ст., які набыў яго.

На тэрыторыі Беларусі магдэбургскае права першым атрымаў Брэст у 1390 г., потым Гродна – у 1391 г. Да другой паловы XYІ ст. магдэбургскае права набылі амаль што ўсе больш ці менш значныя гарады Беларусі. Вялікія князі літоўскія былі зацікаўлены ў наданні гарадам магдэбургскага права, таму што гарады станавіліся іх саюзнікамі ў барацьбе з сваявольствам буйных феадалаў. Пастаянныя войны ВКЛ вызвалі неабходнасць у пераўтварэнні гарадоў у фарпосты абароны дзяржавы. Атрымліваючы магдэбургскае права, гараджане ў выпадку вайны абаранялі не толькі сваю дзяржаву, але і “гарадскую незалежнасць”.

Па магдэбургскаму праву замест шматлікіх павіннасцяў гараджане плацілі адзіны вялікі падатак. Яны вызваляліся ад суда і ўлады вялікакняскіх чыноўнікаў або феадалаў. Аднак самакіраванне было абмежавана прызначэннем вялікім князем літоўскім з шляхты або з заможных мяшчан войта – галавы самакіравання.

Выбарным органам самакіравання быў магістрат, які складаўся з рады і лавы. Рада ажыццяўляла функцыі гарадской улады і суда па маёмасных і гамадзянскіх справах, лава судзіла гараджан па крымінальных справах.

Гарады з’яўляліся цэнтрамі развіцця рамеснай вытворчасці і гандлю. На Беларусі былі шырока распаўсюджаны розныя віды рамёстваў. Найбольш значнай была апрацоўка металаў. Сыравінай для металаапрацоўкі была перш за ўсё балотная руда, якую здабывалі на ўсей тэрыторыі Беларусі і выплаўлялі з яе жалеза. Шырока былі распаўсюджаны ювелірная, дрэваапрацоўчая, ганчарная, ткацкая справы, апрацоўка скур і інш. У XYІ ст. дакументы нагадваюць больш 100 рамесных прафесій і спецыяльнасцяў, што сведчыла аб дыферэнцыяцыі рамяства і росце таварнай вытворчасці.

Для абароны сваіх інтарэсаў рамеснікі, па прыкладу Заходняй Еўропы, з XYІ ст. аб’ядноўваюцца ў цэхі – аб’яднанні рамеснікаў адной ці некалькіх сумежных спецыяльнасцяў, аднаго веравызнання. Цэхі абаранялі іх ад канкурэнцыі з боку прышлых сельскіх, або іншагародніх рамеснікаў. Цэхі складаліся прыкладна з 60-70 чалавек. Гэта былі майстры, чаляднікі (падмайстры), вучні (хлопцы). Паўнапраўнымі членамі цэхаў былі толькі майстры. З іх на год выбіраўся кіраўнік цэха – стараста, ці цэхмістр. У час ваенных дзеянняў цэхі станавіліся баявымі атрадамі. Яны мелі свае сцягі.

Развіццё рамёстваў суправаджалася пашырэннем гандлю. Гарадскія купцы скуплялі ў навакольных вёсках прадукцыю земляробства, промыслаў і прадавалі яе на гарадскіх рынках. З часам яны наладжвалі пастаянны гандаль у крамах. Ва ўсіх гарадах і мястэчках 1-2 раза ў тыдзень праходзілі таргі, а ў буйных гарадах яшчэ і ярмаркі (1-3 разы ў год), на якія прыбывалі не толькі мясцовыя, але і замежныя купцы.

Купцы, як і рамеснікі, у XY-XYІ стст. пачалі ствараць свае аб’яднанні – брацтвы ці гільдыі – па тыпу цэхаў. Купецкія супольнасці таксама імкнуліся да манаполіі ў межах свайго горада і яго перыферыі.

У XYІ ст. ўстанаўліваюцца рэгулярныя гандлёвыя сувязі гарадоў не толькі з вёскамі і мястэчкамі, але і паміж сабой. Гандлёвая дзейнасць садзейнічала будаўніцтву дарог-гасцінцаў, якія звязвалі гарады Беларусі.

Разам з тым, нягледзячы на зараджэнне вытворчай спецыялізацыі раёнаў, на тэрыторыі Беларусі ў разглядаемы перыяд яшчэ поўнасцю не склаўся ўнутраны рынак. Развіццё гандлёвых сувязей стрымлівала феадальная адасобленасць, нестабільнасць унутры- і знешнепалітычнай абстаноўкі.

Тым не менш атрымаў развіццё гандаль, у тым ліку і пасрэдніцкі. Асноўнымі экспартнымі прадуктамі былі збожжа, сала, воск, лес, скуры, футры, смала, лён, пянька, а таксама арыгінальныя рамесныя вырабы. Увозілі ў Беларусь металы і вырабы з іх, сукно з Еўропы, прыправы з Усходу. Імпартаваліся таксама соль, віна, прадметы раскошы.

Такім чынам, развіццё рамяства і гандлю, рост гарадоў сведчылі аб фарміраванні ў нетрах феадальнага грамадства пачаткаў новых формаў грамадскіх адносін – таварна-грашовых, паступовым зараджэнні элементаў рынку.