10. Эпоха Адраджэння на тэрыторыі Беларусі.

Адраджэннем, ці Рэнесансам, прынята называць эпоху ранняга буржуазнага грамадства, культуры, эпоху, якая характарызуецца рэвалюцыяй у вытворчасці і культуры, зараджэннем капіталістычных адносін, складаннем новага класа - буржуазіі (XIV - XVI стст.). Адрыў ад сярэдневякоў'я ў вытворчай сферы, замена сацыяльнай структуры грамадства спараджалі новае светаадчуванне. Адметнай рысай Адраджэння з'яўляецца гуманізм - прызнанне цэннасці чалавека як асобы, яго права на свабоднае развіццё. Для гуманістаў цэнтрам светабудовы быў не чалавек - "раб божы", а чалавек - творца, які валодаў усебаковымі ведамі.

Эпоха Адраджэння на Беларусі - ў асноўным XVI - першая палова XVII ст. - час уздыму рамяства, росту гарадоў і складання ўнутранага рынку, станаўлення і развіцця беларускай мовы, нацыянальнай пісьменнасці, літаратуры, грамадска-палітычнай думкі і ўвогуле беларускай культуры. У гэты перыяд выдаваліся першыя буквары, граматычныя слоўнікі, былі створаны выдатныя помнікі грамадска-прававой думкі - Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг. Літаратурным шэдэўрам кўльтуры Беларусі эпохі Адраджэння стала паэма Міколы Гусоўскага "Песнь пра зубра". Твор прасякнуты любоўю да роднай зямлі, трывогай за яе лёс і гонарам за слаўнае мінулае. Мікола Гусоўскі (каля 1480 - пасля 1533) нарадзіўся на Беларусі ў сям'і паляўнічага. Першапачатковую адукацыю атрымаў на Бацькаўшчыне, потым вучыўся ў Польшчы, Італіі. Вядомымі дзеячамі эпохі Адраджэння на Беларусі былі Францыск Скарына, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі і інш.

Найбольш значнай з'явай у духоўнай культуры Беларусі першай паловы XVI ст. стала ўзнікненне беларускага кнігадрукавання, першага сярод усходніх славян. Заснавальнікам беларускага і ўсходнеславянскага кнігадрукавання стаў вучоны і пісьменнік, доктар філасофіі і медыцыны з горада Полацка Францыск Скарына (каля 1490 - каля 1551). Першыя яго кнігі выйшлі ў Празе ў 1517 - 1519 гг. Надрукаваны 23 кнігі Бібліі на беларускай мове. У 1522 г. Ф.Скарына вярнуўся ў Вільню, заснаваў друкарню і выдаў тут яшчэ дзве кнігі - "Малая падарожная кніжыца" і "Апостал". Гэта былі першыя кнігі, выпушчаныя у першай друкарні, заснаванай на тэрыторыі Беларусі. Кнігі Скарыны адрасаваліся перш за ўсё свецкаму чытачу. Скарынавы кнігі ўяўляюць выключную з'яву як паводле колькасці змешчаных у іх гравюр, так і паводле выключнай тэхнікі выканання. Усіх ілюстрацый 51. Гэта гравюры, партрэты, сюжэтна-тэматычныя кампазіцыі. Кнігі Скарыны шырока распаўсюджваліся ў Еўропе і мелі ўплыў на чытачоў у многіх краінах свету.

Прадаўжальнікам культурна-асветніцкіх традыцый Скарыны стаў Сымон Будны - царкоўны, грамадска-палітычны дзеяч. У 1562 г. у Нясвіжы ён стварыў друкарню, у якой была выдадзена славутая праца Буднага "Катэхізіс" - першая беларускамоўная кніга на тэрыторыі Беларусі.

У 70 - 80-я гг. XVI ст. пачаў перакладаць і друкаваць на беларускай мове "Евангелле" Васіль Цяпінскі. У прадмове да гэтай працы Цяпінскі адзначае, што беларускі народ мае даўнія і багатыя культурныя традыцыі, якія паступова страчваюцца з наступам каталіцкай і польскай экспансіі. Віну за гэта ён ускладаў на паноў, духавенства, якія не клапаціліся аб развіцці нацыянальнай культуры, пашырэнні адукацыі на роднай мове.

З канца XVI ст. узніклі і пачалі дзейнічаць брацтвы - нацыянальна-рэлігійныя арганізацыі праваслаўнага насельніцтва. Яны аб'ядноўвалі рамеснікаў, гандляроў, часткова духавенства, шляхту. Буйныя беларускія брацтвы існавалі ў Вільні, Полацку, Менску, Бярэсці і іншых гарадах. Брацтвы вялі актыўную барацьбу супраць уніяцкай і каталіцкай цэркваў. Вялікую ролю адыгрывалі брацтвы і ў пашырэнні асветы і кнігадрукавання. Пачатковыя і сярэднія брацкія школы былі адкрыты ў многіх гарадах і мястэчках. Большасць дзеячаў беларускай культуры канца XVI - пачатку XVII ст. былі членамі брацтваў. Мялецій Сматрыцкі ўпершыню надрукаваў "Граматыку", якая амаль два стагоддзі выкарыстоўвалася ў якасці падручніка ў Расіі, па ёй вучыўся М. Ламаносаў.

Усплеск культурнага жыцця быў бы немажлівы ў неадукаваным грамадстве. У XVI - першай палове XVII ст. На тэрыторыі Беларусі ўсталёўваецца пэўная сістэма школьнай адукацыі: пачатковыя школы пры праваслаўных брацтвах, пратэстанцкіх зборах, езуіцкія навучальныя ўстановы. У 1579 г. у Вільні пачала дзейнічаць езуіцкая Акадэмія - першая вышэйшая навучальная ўстанова. Выхадцы з Беларусі займаліся ва універсітэтах Польшчы, Германіі, Аўстрыі, Францыі, Італіі.

Беларускае дойлідства да гэтага часу мела пераважна абарончы характар (Сынкавічы, Маламажэйкава). Ў XVI ст. пашырылася будаўніцтва прыватных замкаў. Былі пабудаваны палаца-замкавыя ансамблі ў Міры, Нясвіжы.

У выяўленчым мастацтве важную ролю адыгрывалі іканапіс, драўляная скульптура, кніжная мініяцюра, гравюра, распаўсюджваецца партрэтны жывапіс. Своеасаблівай з'явай партрэтнага жанру з'яўляецца сармацкі партрэт. Чалавек у такім творы паказваўся па вызначанай схеме - у парадным адзенні, у акружэнні прадметаў, якія адлюстроўвалі не толькі ўнутраны свет мадэлі, характар, але і перадавалі прыналежнасць да той ці іншай саслоўнай групы насельніцтва, дазвалялі даведацца аб палажэнні асобы ў грамадстве. Тэрмін "сармацкі" паходзіць ад назвы старажытных ваяўнічых плямён сарматаў, якія насялялі у IV - VI стст. да н. э. вялікую тэрыторыю Усходняй Еўропы. Беларуская і польская шляхта лічыла іх сваімі продкамі і такім чынам тлумачыла сваё прывілеяванае становішча ў грамадстве. Да ліку найбольш выдатных помнікаў адносіцца партрэт Юрыя Радзівіла.