7 Унутрыпалітычнае становішча Вялікага Княства Літоўскага ў хіv - першай палове хvі ст.

1. Палітычнае развіццё ВКЛ было звязана найперш з дзейнасцю вялікага князя Альгерда ў 1345—1377 гг. Ён вы- значыўся ў справе пашырэння меж ВКЛ. У выніку паспяхо-вай бітвы на рацэ Сінія Воды ў 1363 г. была вызвалена ад татараў тэрыторыя Украіны.

Пасля смерці Альгерда вялікім князем гтаў Ягайла. Ён імкнуўся замацаваць сваю велікакняжацкую ўладу ў ВКЛ і разлічваў на падтрымку з боку Польскага каралеўства. Знеш-няя небяспека з боку крыжакоў таксама рабіла неабходным збліжэнне ВКЛ і Польшчы. Самой Польшчы патрабавалася модная каралеўская ўлада. 14 жніўня 1385 г. у Крэўскім замку была заключана Крэўская унія — пагадненне пра аб'яд-нанне ВКЛ і Польскага каралеўства на чале з адным валада-ром. Адной з яго ўмоў стала патрабаванне буйных польскіх феадалаў, каб вялікі князь літоўскі, 34-гадовы Ягайла, ажа-ніўся з дачкой польскага караля 13-гадовай Ядвігай. (хацела уцячы да Вільгельма Аустрыйскага ) У выніку шлюбу з Ядвігай Ягайла далучыў да свайго велікакня-жацкага тытула яшчэ і пасаду польскага караля. Ягайла прыняў каталіцтва і атрымаў пасля гэтага імя Уладзіслаў.  потым кароль польшчы – уладзіслаў 2 Ён выдаў прывілей 22 лютага 1387 — грамату (дзяржаўны дакумент), які да-ваў дадатковыя правы і вольнасці феадалам каталіцкага ве-равызнання і не распаўсюджваўся на праваслаўных феа-далаў. Ягайла, у адрозненне ад свайго дзеда Гедзіміна, імкнуўся зрабіць каталіцкую царкву пануючай у ВКЛ, што выклікала нездавальненне праваслаўнай часткі насель-ніцтва.

2. Княжанне Вітаўта ў 1392—1430 гг. было звязана з імкненнем захаваць дзяржаўную самастойнасць ВКЛ пасля заключэння Крэўскага пагаднення. На беларускіх земляx актыўна вялася барацьба супраць акаталічвання, якое ажыц-цяўлялася пад кіраўніцтвам Ягайлы. У такіх умовах яму цяж-ка было адначасова трымаць уладу ў Польскім каралеўстве і захаваць яе за сабой у ВКЛ. Паміж Ягайлам і Вітаўтам пача-лася міжусобная барацьба, якая завяршылася заключэннем у 1392 г. Востраўскага пагаднення аб уладзе ў княстве. Ягайла перадаваў яе ў ВКЛ Вітаўту, які стаў вялікім князем літоўскім.

У пачатку XV ст. улада ў ВКЛ стала практычна нале-жаць Вітаўту. Пры ім ВКЛ стала адной з найбуйнейшых па сваёй тэрыторыі дзяржаў у Еўропе, якая размяшчалася на абшарах ад Балтыйскага да Чорнага мора.

У1430 г. вялікім князем літоўскім стаў малодшы сын Аль-герда Свідрыгайла. Яго галоўнай апорай сталі феадалы пра-васлаўнага веравызнання. Ён прыцягваў іх да дзяржаўна-га кіравання, раздаваў ім замкі і пасады. Гэта выклікала нездавальненне феадалаў ВКЛ, якіх падтрымалі буйныя польскія землеўласнікі. Дамовіўшыся паміж сабой, яны аб-вясцілі вялікім князем Жыгімонта Кейстутавіча. Адбыўся часовы раскол ВКЛ. Гэтапрывялоў 1432—1436 гг. давайны за ўладу паміж прыхільнікамі Свідрыгайлы і Жыгімонта. Вайна скончылася перамогай Жыгімонта, які стаў вялікім князем.

3. Дзяржаўны лад ВКЛ у час Гедзіміна, Альгерда і Вітаў-та ўяўляў сабой неабмежаваную манархію — уладу аднаго кіраўніка ў дзяржаве. Яго абавязкамі былі абарона краіны, выданне законаў, ажыццяўленне дыпламатычных зносін з іншымі краінамі, аб'яўленне вайны і заключэнне міру, распа-раджэнне дзяржаўнай казной (грашовымі сродкамі), пры-значэнне на дзяржаўныя пасады.

У час княжання Казіміра Ягайлавіча і Аляксандра Казімі-равіча ў канцы XV — пачатку XVI ст. улада вялікага князя была абмежавана;?аЭай — спачатку толькі дарадчым, а потым заканадаўчым і распарадчым органам дзяржаўнай улады ў ВКЛ. Рада паступова набыла назву «паны-рада». У яе склад уваходзілі найбуйнейшыя феадалы-землеўласнікі, якіх з кан-ца XIV ст. называлі «панамі», і вышэйшыя службовыя асо-бы. Сярод іх былі канцлер — кіраўнік велікакняжацкай кан-цылярыі, хавальнік вялікай дзяржаўнай пячаткі; маршалак — старшыня на пасяджэннях рады; падскарбі — загадчык дзяржаўнага скарбу (фінансаў); гетман — начальнік войска і іншыя дзяржаўныя чыноўнікі. Паны займалі вышэйшыя дзяр-жаўныя пасады, вырашалі пытанні дзяржаўнага кіравання. «Паны-рада» адасобіліся ў самастойны ад вялікага князя орган улады.

У канцы XV ст. канчаткова аформіўся другі вышэйшы орган дзяржаўнага кіравання ў ВКЛ — агульны (вальны) сойм, на пасяджэннях якога, акрамя паноў-рады і службовых асоб, маглі прысутнічаць усе феадалы ВКЛ, а пазней — па 2 дэпутаты ад кожнага павета. На соймах вырашаліся пытанні аб вайне і міры, аб падатках і законах, аб выбранні вялікага князя.

Такім чынам, ВКЛ пры Аляксандру Казіміравічу пасту-пова ператвараецца ў саслоўна-прадстаўнічую манархію. Роля паноў-рады і вальнага сойма ў дзяржаўным кіраванні ста-новіцца вышэйшай за ролю вялікага князя. Ён заставаўся першай асобай у дзяржаве, аднак ужо не быў самаўладцам і падпарадкоўваўся волі паноў-рады.

Першая спроба усталяваць адзіныя прававыя нормы на ўсей тэрыторыі дзяржавы, была зроблена ў Судзебніку 1468 г.Казіміра- Першы зборнік законаў у ВКЛ. Судзебнік устанаўліваў адзіныя ва ўсім княстве віды пакаранняў. Іх было тры: пакаранне смерцю, пабоі і грашовае спагнанне.

Палiтычная барацьба ў ВКЛ у XIV—XV стст.., Крэўская ўнiя i яе вынiкi.

Закладзены з самага пачатку iснавання ВКЛ вялiкi хiб у бок федэралiсцкiх пачаткаў не мог не выклiкаць у велiкакняжацкай улады ўзнiкненне супрацьлеглай тэндэнцыi ў палiтыцы – да цэнтралiзацыi. Барацьба цэнтралiсцкiх i феадалiсцкiх пачаткаў пранiзвае ўсе ўнутрапалiтычнае жыцце ВКЛ у XIV—XVI стст.. Вынiкам гэтай барацьбы былi крызiсы дзяржаўнай улады, што пагражалi распадам дзяржавы. Першы крызiс узнiк пасля смерцi Гедымiна (1341), калi вялiкiм князям стаў яго любiмы сын Еўнут. Найбольш моцныя з яго братоў, Альгерд i Кейстут, зверглi Еўнута. I хаця на велiкакняжацкi прастол быў ўзведзены Альгерд, у ВКЛ склаўся своеасаблiвы дуалiзм вярхоўнай улады. Другi палiтычны крызiс узнiк у 1377 г. пасля смерцi Альгерда. Пры падтрымцы Кейстута на велiкакняжацкi прастол быў ўзведзены Ягайла, сын Альгерда. Аднак яго пазiцыi былi вельмi няўстойлiвыя, i ў 1381 г. Кейстут захапiў вярхоўную ўладу. Наступiў новы, трэцi палiтычны крызiс. Праз год Кейстут быў забiты Ягайлам. Ягайла не змог перамагчы цэнтрабежныя тэндэнцыi i адолець палiтычны крызiс сваiмi сiламi i зрабiў стаўку на знешнюю сiлу – Польшчу. К канцу XIV ст. складваюцца ўмовы зблiжэння ВКЛ i Польшчы (гэтага патрабавала i знешняя небяспека – Тэўтонскi ордэн). У 1385 г. было падпiсана пагадненне мiж ВКЛ i Польшчай – Крэўская ўнiя. Ягайла стаў польскiм каралём. Па сваiх умовах унiя была iнкарпарацыяй ВКЛ у Польшчу i вяла да каталiцкай экспансii на беларуска-лiтоўскiх землях. Незадаволеныя беларуска-лiтоўскiя феадалы пачынаюць барацьбу супраць унii. Яе ўзначалiлi Андрэй Альгердавiч – на першым этапе, Вiтаўт, сын Кейстута – на другiм. Барацьба завяршылася падпiсаннем Востраўскага пагаднення (1392) аб падзеле ўлады памiж Ягайлам i Вiтаўтам. Яна значна карэкцiравала Крэўскую ўнiю: ВКЛ было гарантавана адасобленае дзяржаўнае iснаванне, але ў саюзе з Польшчай i пад верхаўладзем польскага караля. Юрыдычна палiтычная самастойнасць ВКЛ была аформлена падпiсаннем Гарадзельскай унii 1413 г., але ўсе роўна пад уладай польскага караля. Супрацьстаянне бакоў прывяло да грамадзянскай вайны (1431—1436), пад уплывам якой былi прыняты прывiлеi польскага караля (1432) i вялiкага князя (1434), якiя пашыралi правы праваслаўных феадалаў (забарона займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады захоўвалася).

Такiм чынам, палiтычная гiсторыя ВКЛ прасякнута барацьбой цэнтрабежных i цэнтраiмклiвых тэндэнцый, а палiтычны рэжым ВКЛ паступова прымаў абрысы парламенцкай манархii (паны-рада, вольны сейм, абмежаванне вялiкакняскай улады, правы шляхты). Больш за 100 гадоў ВКЛ знаходзiлася ў стане персанальнай унii з Польшчай, застаючыся пры гэтым суверэннай дзяржавай, дзякуючы намаганням рускiх i лiтоўскiх феадалаў.

7. Грамадска-палітычнае развіццё Вялікага княства Літоўскага (другая палова ХІІІ – першая палова XVI ст.). Палітычная сістэма. Статуты ВКЛ. При князе Гедымине (1316-1347гг) большая часть (80%) бел. земель вошла в состав ВКЛ. Его терр-ия увеличилась почти в 3 раза. Примерно ¾ населения были белорусы. Гедемин не отдавал предпочтения ни православию, ни католичеству, поэтому была веротерпимость. Сохранялись бел. язык и культура.   Деятельность Гедымина была направлена на укрепление и расширение ВКЛ. в 1323г он перес столицу в Вильню. Гедымин стал называть себя королем Литвы и Руси, а гос-во – Великим Княжеством Литовским и Русским. Под Литвой подразумевалась терр-ия по верхнему и среднему течениям Немана, а под Русью верховья Зап. Двины и Днепра. В 20-30е гг Гедымин мирно приобрел Брест, Минск, Витебск, Гродно, Полоцк… С 1345 власть была разделена между сыновьями Гедымина: Ольгердом и Кейстутом (дуумвират – правления одновременно 2умя князьями). Кейстут отвечал за борьбу с крестоносцами, а Ольгерд расширял ВКЛ на восток и боролся с монголо-татарами.  Ольгерд (1345-1377гг):  -присоединил Смоленскую, Брянскую, Киевские земли + Подолье  - победил крестоносцев на р.Страве в 1348г.  - разбил татар на р. Синие Воды в 1362г + освободил от тарар терр-ию Украины  -в 70е присоединил Чернигово-Северское княжество  - совершил 3 похода против Московского княжества в 1368 (осадил Москву, но вернулся), 1370 (стоял у Кремля, но заключил перемирие + династический брак) и 1372 (неблагоприятное для Литвы перемирие в Любутске) После смерти Ольгерда ВкЛ стал Ягайло (1377 – 1392гг). Начало княжения ознаменовалось его борьбой с родным братом Андреем Полоцким, дядей Кейстутом и его сыном Витовтом. Ягайло приглашает Кейстута с Витовтом в Кревский замок, здесь Кейстут был задушен, Витовту удалось сбежать. Андрей Полоцкий был вынужден покинуть Полоцк, заключив союз с Москвой, через несколько лет вернулся в ВКЛ и стал поддерживать Витовта.  Для поддержки своей власти Ягайло в 1385г. заключил с Польшей Кревскую унию, став одновременно ВкЛ и королем Польши и пообщеав за это распространять католичество в ВКЛ. В 1387 он издал привелей, дававший доп. власть католическим феодалам, что вызвало недовольство православной части населения. Социально-экономической основой развития белорусских земель в средневековую эпоху являлось сельское хозяйство. Верховным собственником земли был великий князь. За военную и гражданскую службу князь наделял людей землей во временное или постоянное пользование. Этих людей называли боярами, а с XV в. – шляхтой. Крестьяне собственной земли не имели. Они работали и жили на земле магнатов или шляхтичей. Формой общественной организации являлись соседская сельская община, которая входила в состав более широкой организации – волости. В зависимости от количества земли, которой они пользовались, и характера повинностей, крестьяне делились на тяглых, огородников, бобылей, коморников, кутников и др. От степени личной зависимости от феодалов выделялась челядь невольная (крестьяне, которые не имели своего хозяйства, жили в имениях феодалов), челядь придворная (прислуга), «похожие» люди (крестьяне с правом перехода из одного имения в другое) и «непохожие» люди (крестьяне, которые были лишены такого права), данники (платили натуральную дань), дольники (отдавали часть собранного урожая), люди тяговые (отрабатывали барщину), осадные (платили оброк), огородники (работали у феодала, не имели своей земли).     В середине XV в. помещики стали переходить к фольварочной системе хозяйства. Крестьяне за пользование землей должны были отрабатывать определенное количество дней на помещичьей земле своим инвентарем (барщина)  или платить деньгами (чинш).   1447г - Привилей Казимира  - феодалы получают право на суд над крестьянами  1529г. – Статут ВКЛ -  вводится 10-тилетний срок поиска беглых крестьян  1557г. – Устава на волоки - крестьяне закреплялись за определенным земельным наделом, провозгласил её Сигизмунд Август, волока: 19,5 десятины, или в современном исчислении 21,3 га  1566г. – Второй Статут – подтверждён 10-тилетний срок поиска беглых крестьян  1588г. – Третий Статут – 20-тилетний срок поиска беглых крестьян. Крестьяне потеряли право перехода от одного феодала к другому.  В XIV – первой половине XVI в. производительные силы феодализма обусловили интенсивный процесс отделения ремесла от сельского хозяйства, что сопровождалось ростом городов и поселков городского типа – местечек. Наиболее крупными городами (свыше 8 тыс. человек) были Витебск, Могилев, Пинск, Полоцк, Слуцк,  Гродно, Брест.  С конца XIV в. князья начали дарить городам право на самоуправление, так называемое магдебургское право. Первым получил это право Брест (1390 г.). До второй половине XVI в. магдебургское право получили почти все крупнейшие города Беларуси. Главным органом административного руководства городом был магистрат. Он состоял из рады (выборного органа) и лавы (суда). Во главе рады стоял войт, назначаемый великим князем. Местом работы рады были ратуши. Основную массу населения городов составляли ремесленники, купцы, которых называли горожанами.  Большинство населения городов занималось ремеслом. В целях защиты своих экономических интересов ремесленники объединялись в союзы по профессиям, которые назывались цехами. Члены его делились на мастеров, товарищей, или челядников, и учеников. Цеха были организацией мастеров. Чтобы добиться этого звания, необходимо было в течение  нескольких лет пройти школу ученика и подмастерья.  В эти годы быстро развивалась торговля как внутренняя, так и внешняя. Купцы вели торговлю с Ригой и другими западноевропейскими городами. В городах проводились ярмарки по продаже товаров.  Вывод Усиливалась экономическая зависимость крестьян от феодалов. Центрами культурной жизни, развития ремесла и торговли становились города.