30. Грамадска-палітычны рух і ўзнікненне палітычных партый на тэрыторыі Беларусі ў другой палове хiх – пачатку хх ст

У другой палове XIX ст. змест палітычнай барацьбы быў звязаны з развіццём капіталізму і захаваннем шматлікіх рэшткаў феадалізму ў эканоміцы, палітычнай сістэме грамадства. Хуткі працэс перабудовы ўсёй гаспадаркі на капіталістычны лад, вызначаны эканамічнай рэформай 1861 г., прывёў да значных змен у сацыяльным складзе насельніцтва. Узмацніліся пазіцыі буржуазіі. З другога боку, у дзяржаўным ладзе і сацыяльна-эканамічнай структуры грамадства захавалася шмат феадальных перажыткаў: прывілеяванае становішча дваранства, памешчыцкае землеўладанне, царскае самадзяржаўе і самаўладства царскай адміністрацыі, нацыянальны прыгнёт і інш.

Грамадска-палітычнае жыццё Беларусі ў другой палове XIXст. было прадстаўлена трыма грамадскімі лагерамі: дваранска-манархічным, ліберальна-буржуазным і рэвалюцыйна-дэмакратычным.

Сацыяльна-палітычную апору самадзяржаўя складаў дваранска-манархічны лагер, асновай якога з'яўляліся дваране, прыдворныя колы і праваслаўнае духавенства.

Іх палітычная пазіцыя была вызначана знакамітай трыадай: праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць. Праваслаўе прызнавалася асновай усяго рускага жыцця і пануючай у краіне верай. Самадзяржаўе разглядалася непарушнай сілай грамадства.

Во второй половине 1890-х гг. среди социал-демократов многонациональных западных губерний преобладала тенденція созданія партій

1-3 марта 1898 г. в Минске прошел съезд представителей петербургского, московского, киевского и екатеринославского «Союзов борьбы», киевской «Рабочей газеты» и Бунда. Съезд принял решение об объединении представленных на нем организаций в Российскую социал-демократическую рабочую партию (РСДРП) и выбрал ЦК партии. Бунд вошел в РСДРП на правах автономии в решении местных дел.

У 1901 г. IV з'езд Бунда, у супрацьвагу рашэнням I з'езду РСДРП, абвясціў сябе адзінай нацыянальнай партыяй яўрэйскага пралетарыяту ў Расіі і высунуў патрабаванне аб арганізацыйнай перабудове РСДРП на федэратыўных пачатках.

Барацьбу з эканамізмам і сепаратызмам Бунда у РСДРП узначалілі Г.В.Пляханаў і У.I.Ленін. 3 канца 1900 г. цэнтрам згуртавання расійскай рэвалюцыйнай сацыял-дэмакратыі стала газета «Іскра», якая выдавалася пад іх кіраўніцтвам. Яна імкнулася заваяваць вядучую ролю ў РСДРП, а разам з тым і вядучую ролю ў рабочым руху краіны. «Іскра» вяла барацьбу з усімі партыямі і арганізацыямі, якія, на яе погляд, не стаялі на пазіцыях рэвалюцыйнага марксізму, або адступалі ад іх.

Лідэры Бунда ставіліся да «Іскры» насцярожана, а часам і варожа, мяшалі яе распаўсюджанню ў Літве і Беларусі.

На территории Беларуси в начале XX в. действовали небольшие группы Социал-демократии Королевства Польского и Литвы (СДКПиЛ),

31. Адукацыя і навука на тэрыторыі Беларусі ў другой палове хiх – пачатку хх ст

Сістэма адукацыі.

Да 60-х гг. ХІХ ст. сістэма адукацыі характарызавалася рознатыповасцю навучальных устаноў. У мэтах уніфікацыі іх дзейнасці большасць навучальных устаноў перайшла ў падпарадкаванне Міністэрства народнай асветы. Былі закрыты дваранскія павятовыя вучылішчы, якія існавалі ў заходніх губернях. Пачатковымі школамі ў вёсках сталі народныя вучылішчы, у гарадах – гарадскія вучылішчы. Асноўнымі тыпамі сярэдніх навучальных устаноў сталі класічныя гімназіі і рэальныя вучылішчы, прызначаныя для мужчын, а таксама жаночыя гімназіі. Школьныя рэформы рэгламентавалі дзейнасць не толькі дзяржаўных навучальных устаноў, але і дазвалялі адкрыццё школ на сродкі грамадскіх арганізацый ці прыватных асоб. Гэта садзейнічала дынамічнаму развіццю прыватнай адукацыі.

Ажыццяўленне школьных рэформ супала з правядзеннем палітычнага курсу на далейшае пашырэнне рускага ўплыву на беларускіх землях пасля падаўлення паўстання 1863 – 1864 гг. За ўдзел выкладчыкаў, студэнтаў і навучэнцаў у паўстанні былі закрыты Горы-Горацкі земляробчы інстытут, Навагрудская гімназія, Свіслацкая і Маладзечанская прагімназіі. Былі ліквідаваны польскія школы, у навучальных установах забаранялася выкладанне польскай мовы. Усім выкладчыкам загадвалася клапаціцца, каб у сценах школ гутарковай мовай была руская.

Змены ў сістэме адукацыі Беларусі прывялі да ўстойлівага росту колькасці навучальных устаноў на працягу другой паловы ХІХ – пачатку ХХ ст. Калі ў канцы 50-х – пачатку 60-х гг. ХІХ ст. ва ўсіх навучальных установах Беларусі навучалася прыкладна 16,5 тыс. чалавек

У галіне пачатковай адукацыі ўрадавая палітыка была накіравана на тое, каб значную частку затрат на ўтрыманне народных вучылішч перакласці на сялян. Шырока практыкаваўся збор сельскай грамадой грашовых сродкаў на будаўніцтва і ўтрыманне народных вучылішч. Толькі выпускнікам гарадскіх чатырохкласных вучылішч паступалі у сярэднія навучальныя ўстановы, але пры ўмове дадатковай падрыхтоўкі па замежных мовах.

Сярэдняя адукацыя- пануючых класаў. Навучанне ў сярэдніх навучальных установах з’яўлялася платным. Класічныя мужчынскія гімназіі класічных моў – грэчаскай і лацінскай. Толькі выпускнікі гімназій мелі выключнае права паступлення ва універсітэты. У рэальных вучылішчах дысцыплінам прыродазнаўча-матэматычнага цыкла. Выпускнікі рэальных вучылішч маглі паступаць у тэхнічныя, гандлёвыя вышэйшыя навучальныя ўстановы. Выхаванкі жаночых гімназій атрымлівалі атэстат на званне настаўніцы пачатковай школы. У пачатку ХХ ст. на тэрыторыі Беларусі рост колькасці пачатковых (народных вучылішч і царкоўна-прыходскіх школ) і сярэдніх (гімназій і рэальных вучылішч) агульнаадукацыйных школ. адкрываюцца прыватныя школы і вучылішчы.

У гэты перыяд склалася сістэма прафесійнай адукацыі. Калі да 1900 г. на тэрыторыі Беларусі дзейнічала 4 настаўніцкія семінарыі, то ў 1916 г. іх было ўжо 12. Для падрыхтоўкі настаўніцкіх кадраў былі адкрыты тры настаўніцкія інстытуты – у Віцебску, Мінску, Магілёве. Акрамя таго, падрыхтоўка спецыялістаў у галіне народнай гаспадаркі і культуры ажыцяўлялася ў рамесных, сельскагаспадарчых, камерцыйных, медыцынскіх, музыкальных і мастацкіх навучальных установах. Вышэйшых навучальных устаноў у Беларусі не было. Расійскія ўлады неаднаразова адхілялі хадайніцтвы грамадскасці Беларусі аб адкрыцці універсітэта ці політэхнічнага інстытута.

Гістарычныя, этнаграфічныя, мовазнаўчыя і краязнаўчыя даследаванні. З другой паловы XIX ст. пачалося свядомае вывучэнне Беларусі. Навуковыя экспецыціі. У 1855 г. на аснове ўласнай археалагічнай калекцыі Яўстафій Тышкевіч з дапамогай свайго братка Канстанціна Тышкевіча стварыў Віленскі музей старажытнасцей.

Павел Шэйн. “Матэрыялы для вывучэння быту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю”, дзе змешчаны каштоўныя звесткі па духоўнай і матэрыяльнай культуры беларусаў другой паловы XIX ст.

Іван Насовіч –складальнік “Слоўніка беларускай мовы” (1870).

Мікалай Нікіфароўскі- ў 90-я гг.: “Нарысы простанароднага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў ужытку”, “Нарысы Віцебскай Беларусі” і інш.

Мітрафана Доўнар-Запольскага - Шэраг артыкулаў па этнаграфіі вывучэнне беларускага вяселля і некаторых іншых бакоў сямейнага быту..

Яўхім Карскакі.. Вынікі шматгадовай працы ён апублікаваў у трохтомніку “Беларусы”,

Вацлаў Ластоўскі ў 1910 г. выдаў на беларускай мове “Кароткі нарыс гісторыі Беларусі”, дзе імкнуўся паказаць адметнасць гістарычнага лёсу беларускага народа.