2. Ацэнка эфектыўнасці бібліяграфічнай дзейнасці

Вельмі значным пытаннем пры вывучэнні эфектыўнасці бібліяграфічнай дзейнасці з’яўляецца яе ацэнка, вызначэнне адэкватных вымяральнікаў, з дапамогай якіх можна ацаніць эфектыўнасць бібліяграфічнай сістэмы. У якасці такіх вымяральнікаў выступае сістэма крытэрыяў і паказчыкаў. Сёння сярод даследчыкаў найбольш прызнаным з’яўляюцца наступныя ўяўленні аб зыходных паняццях “крытэрый” і “паказчык”.

Крытэрый – гэта мерыла якасці дзейнасці, сутнасная якасная прымета, якая адпавядае асноўнаму патрабаванню да дзейнасці, выражанаму праз мэту гэтай дзейнасці. Паказчык – гэта колькасная характарыстыка адной з якасцей аб’екта, спосаб раскрыцця крытэрыя ў колькасным выражэнні. Такім чынам, крытэрый і паказчык адрозніваюць не толькі па колькасна-якасным параметрам, а па функцыянальнаму прызначэнню. Крытэрыі задаюць агульны ўзровень ацэнкі дзейнасці, паказчыкі выступаюць у ролі “інструмента”, “механізма” ацэнкі (напрыклад, колькасць запытаў на бібліяграфічны дапаможнік – паказчык яго актуальнасці; цытуемасць – паказчык каштоўнасці дакумента і г.д).

Даследчыкамі прапаноўваліся самыя разнастайныя крытэрыі і паказчыкі бібліяграфічнай дзейнасці. У працэсе вывучэння спецыяльнай літаратуры з выкарыстаннем метада кантэнт- аналіза было выяўлена больш за 300 характарыстык, якія ўжываліся ў якасці ацэначных крытэрыяў і паказчыкаў працэсаў і вынікаў бібліяграфічнай дзейнасці. Усе спробы ўпарадкаваць гэта мноства, дыферэнцыраваць яго па сутнасным аснаванням, надаць яму стройнасць і завершанасць не прывялі да жадаемага выніка. Гэта абумоўлена семантычнай неадназначнасцю паняццяў “крытэрый” і “паказчык”, шматфактарнасцю бібліяграфічнай дзейнасці, вялікай колькасцю характарыстык, відаў, працэсаў бібліграфічнай дзейнасці, прадуктаў і паслуг, якія падлягаюць ацэнцы, а таксама вельмі часта адсутнасцю фармалізаваных вынікаў бібліяграфічнай дзейнасці.

Такая складаная па свайму характару дзейнасць як бібліяграфічная не можа быць ацэнена па адной якаснай прымеце, па аднаму крытэрыю. У літаратуры розныя характарыстыкі бібліяграфічных сістэм прапаноўваліся на ролю галоўнага крытэрыя эфектыўнасці: рацыянальнасць, карыснасць, выніковасць, рэлевантнасць і інш. Няма сумненняў, што ўсе гэтыя крытэрыі значныя і могуць характарызаваць эфектыўнасць сістэмы цалкам, разам з тым гэтыя крытэрыі і рознапарадкавыя, таму што адносяцца да розных структурных элементаў бібліяграфічнай дзейнасці (рацыянальнасць – да працэсаў; карыснасць – для прадуктаў і паслуг і г.д.). Акрамя таго, пры абгрунтаванні крытэрыяў павінен быць вызначаны падыход, які ляжыць у аснове іх выдзялення.

Сваю канцэпцыю вызначэння крытэрыяў і паказчыкаў М.Г.Вохрышава будуе з выкарыстаннем сістэмна-дзейнаснага падыходу, які дазваляе ёй разглядаць крытэрыі як сістэму узаемазвязаных паміж сабой элементаў. З дугога боку, дзейнаснае разуменне эфектыўнасці дазваляе ёй суаднесці крытэрыі з такімі характарыстыкамі бібліяграфічнай дзейнасці як мэта, вынікі, сродкі. Мэтай бібліяграфічнай практычнай дзейнасці з’яўляецца такое задавальненне грамадскіх патрэбнасцяў у бібліяграфічнай інфармацыі, калі пры мінімальных затратах спажывец атрымоўвае патрэбную яму інфармацыю з пэўнай ступенню паўнаты, максімальна дакладна адпавядаючую яго патрэбнасцям, у кароткія тэрміны і найбольш даступнай для выкарыстання форме. Зыходзячы з гэтага аўтар і выдзяляе асноўныя крытэрыі эфектыўнасці функцыянавання бібліяграфічных сістэм: паўната, дакладнасць, аператыўнасць, даступнасць, рацыянальнасць, і лічыць, што яны прымянімы як для ацэнкі бібліяграфічнай дзейнасці цалкам, так і асобных яе напрамкаў.

Па кожнаму з гэтых крытэрыяў М.Г.Вохрышава прапанавала паказчыкі, з дапамогай якіх можна ацаніць бібліяграфічную дзейнасць. Напрыклад, крытэрый паўнаты азначае ацэнку бібліяграфічнай дзейнасці ў аспекце максімальнага задавальнення патрэбнасцяў у дакументах і яго змест раскрываюць такія паказчыкі як паўната адлюстравання дакументаў у бібліяграфічных сістэмах; паўната давядзення бібліяграфічнай інфармацыі да спажыўцоў; паўната ахвата спажыўцоў бібліяграфічнымі паслугамі. Крытэрый дакладнасці дазваляе ацаніць адпаведнасць бібліяграфічнай інфармацыі патрэбнасцям карыстальнікаў і яго паказчыкамі выступаюць рэлевантнасць (адпаведнасць выдаваемай інфармацыі запытам), пертынентнасць (адпаведнасць выдаваемай інфармацыі патрэбнасцям), дакладнасць выбара тэмы бібліяграфічных выданняў у адпаведнасці з патрэбнасцямі, актуальнасць тэм і рубрык, інфарматыўнасць, лішак звестак у бібліяграфічных сістэмах (інфармацыйны шум). Крытэрый аператыўнасці характарызуецца радам паказчыкаў: аператыўнасць адлюстравання новых дакументаў у бібліяграфічных сістэмах, аператыўнасць давядзення бібліяграфічнай інфармацыі да спажыўцоў, аператыўнасць задавальнення разавых запытаў; актыўнасць бібліяграфічнай сістэмы, рэгулярнасць абвяшчэння аб дакументах. Крытэрый даступнасці выражаецца праз прастату структуры і мовы бібліяграфічных сістэм, мэтазгоднасць форм існавання бібліяграфічнай інфармацыі, паўната і дакладнасць раскрыцця зместа дакументаў, дыферэнцыраванасць. У якасці паказчыкаў крытэрыя рацыянальнасці выступаюць прадукцыйнасць працы ў аб’ёме створанай бібіляграфічнай інфармацыі ці аказаных паслуг, зберажэнне рэсурсаў, эканомія часу, рацыяналізацыя бібліяграфічных працэсаў і аперацый.

Нельга сказаць, што распрацоўкі М.Г.Вохрышавай вырашылі праблему вызначэння крытэрыяў і паказчыкаў эфектыўнасці бібліяграфічнай дзейнасці. На думку некаторых аўтараў, сярод іх няма крытэрыяў эканамічнасці, актуальнасці і інш., не заўжды правільна і поўна вызначаюцца паказчыкі, не ўсе паказчыкі паддаюцца колькаснаму прадстаўленню. Але прынцып шматкрытэрыяльнасці ў дачыненні да бібліяграфічнай дзейнасці сёння падзяляецца многімі даследчыкамі. Прычым, гэты прынцып прыдугледжвае, што кожная падсістэма бібліяграфічнай дзейнасці (рэсурсная, працэсная, кіраўнічая) маюць свой набор крытэрыяў і паказчыкаў эфектыўнасці; шматнаменклатурнасць бібліяграфічных прадуктаў і паслуг таксама патрабуе дыферэнцыраванага падыхода да ацэнкі якасці бібліяграфічнага сэрвіса, як і вызначэнне розных відаў эфектыўнасці (працэсуальнай і выніковай; розных узроўняў праяўлення выніковай эфектыўнасці – непасрэдна бібліяграфічнай, дакументнай і рэальнай; сацыяльнай, тэхналагічнай, эканамічнай).

Сярод даследчыкаў ёсць прыхільнікі і монакрытэрыяльнага падыходу (Ю.М.Сталяроў, М.Я.Дворкіна, Л.І.Куштаніна, Л.А.Дубровіна), якія лічаць, што павінен быць адзіны інтэгральны крытэрый (зводны індэкс) эфектыўнасці. Складанасць сумяшчэння ў адной ацэнцы ўсіх эфектаў бібліяграфічнай дзейнасці не дазволілі да сёняшняга часу сфарміраваць, вызначыць адзіны крытэрый эфектыўнасці або якасці.

У сувязі з тым, што праблема вызначэння крытэрыяў і паказчыкаў застаецца актуальнай, важнымі ў метадалагічным плане з’яўляюцца сфармуляваныя І.С.Пілко патрабаванні да вызначэння крытэрыяў і паказчыкаў: яны павінны быць поўнымі – ахопліваць усе значымыя характарыстыкі; дзейснымі – працаздольнымі пры аналізе; незалішнімі (неізбыточнымі) – выключаць дубліраванне пры ўліку ўплыву розных фактараў; мінімальнымі; мець адназначнае тлумачэнне; прастату выкарыстання; магчымасць адназначных ацэначных рашэнняў, якія базіруюцца на прынцыповых аснаваннях; надзейнасць – выключаць дубліраванне суб’ектыўных і двухсэнсавых меркаванняў.