17 Ұлы Түрік қағанаты

Түрік қағанаты 552-603ж 6ғ басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар орын алды. Алтай,Сібір,Монғолия жерінде түрік тайп-ң үстемтап өкілдері бірігіп күшті әскер күшіне сүйенген түр.қағ атты феод-қ мемл.құрды.Түр.қ жері солт.Монғолиядан бастап Шығ.Еуропаға дейінгі өңірге дейін Әмударияның Солт.жағ-на дейін жетеді.6ғ-да құдіретті держава билеу-рі түрік тайп-ң ашин руынан шыққан түр.қ билігіне түсті.Түрік этнонимы қытай жылн-да кездеседі.546ж-терек тайп-ы қазіргі Монғолияның оңт-і мен Орт бөліктерін мек-ген ж/е бұл жерлерге үстемдік еткен аварларға жорық жасады.Түр.қ бумын,терек армия-на шаб-л жасап,жеңіске жетті.553ж-Бумын қағ.қаза тауып,орнына Қара еске отырды.603ж-қағанат 2-ге бөлінді.Батыс түр.қ (603-704ж)-Шығ.т.қ-на(682-744ж) тәуелді болды.Билік түр-ң қаған руы ашиналардың қолында болған.Бат.т.қ орт-ғы-Суяб(Жетісу).Аумағы:Қаратаудың шығ.бурайынан Жоңғ-ға дейінгі жерді алып жатты.Жоғ.лауазымдар-ябғу.Сот қызм-ін бұйрықтар мен тарқандар атқарды.Бектер тайпа баст-ры мен өкілдері,жерг-і жердегі ақсүйектер сословие болған.Түргеш(704-756ж)Орта Азияның Оңт.шығ-да Шаш(Ташкент)қаласынан.6ғ Тянь-Шань таулы айм-да өмір сүрген.7ғ Жетісуда қоныс аударып,бат.түр.қ сол қанат-ң құр-на енген.Бат.т.құр-на енген ең көп тайпа Үшелі қаған 20әкімшілік айм-ға бөлініп,әр айм-та 7000нан әскер ұстады.

18. Түрік қағанатының саяси құрылысы мен әлеуметтік-этникалық құрылымы және экономикасы.

5 ғ. Қаз-н, Орта Азия, Шығыс Европа аумағында түркі тілдес халықтар өмір сүрді. 546 ж. Алтайдағы бір соғыста 50 мың теле тайпасы жеңіліс тапты. Қалдығы түріктерге қосылып кетті. «Түрік» атауы алғаш рет Қытайдың 542ж-ғы шежіресінде кездеседі. Қытайлар түріктерді ғұндардың ұрпағы деп есептейді. 552ж. Түрік қолбасшысы Бумын аварларға, жуандарға қарсы шығып, жеңеді де, қираған мемлекеттің орнына Түрік қағанатын құрады. Бұл этно саяси бірлестіктің негізін салушы Бумын қаған. Ол 553ж. дүние салды. Оның ізбасары Мұқан қаған кезінде түрік қағанаты Орта Азияда саяси үстемдікке жетті. 6ғ-да Қазақстан жері түрік қ-ң иелігінде болды. Түріктер Манчжуриядағы қидандарды, Енисейдегі қырғыздарды, Солт. Қытай мемл-н де жаулап алды. Түріктер Орта Азияға жылжыды. Каспий теңізінен Солт. Үндістанға және Шығ. Түркістанға дейінгі жерді алып жатқан эфталиттердің қарсылығына тап болды. 561-563жж Түріктер Иранмен эфталиттерге қарсы одақтасты. 564ж Иранның шахы Хұсырау Ануширван олардың әскери маңызды аймағы Тоқарыстанды тартып алды. Эфталиттердің негізгі күшін 587ж Бұхардың түбінде Түріктер талқандады. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Түріктер Жерорта теңізінің елдеріне баратын Ұлы Жібек жолын қол астында ұстады. Түріктер мен қол астындағы соғдылықтар Византиямен сауда байланысын жасауға ұмтылды. Бұған Иран кедергі болды. 568ж соғдылық көпес Моннах Түрік қағанатының елшілігін Константинопольға бастап барып, Византия имп-мен сауда келісімі жасалды және Иранға қарсы әскери келісімге қол қойылды. Парсылар бұл одақтың жасалуына қолдарынан келгенше кедергі жасап бақты. Иран түріктерге жылына 40мың алтын мөлшерінде алым-салық төлеп тұруға және сауда қатынасына бөгет жасамауға уәде берді. Содан кейін барып, түрік әскері Амударияның арғы жағына әкетілді. Естеми қаған мен оның ұлы Түріксанфа билеген кезде ішкі соғыстар мен әлеум. қарама-қайшылық қағанатты әлсіретті. 603ж Түрік қағанатынан Бат.Түрік қағанаты бөлініп шығып, Шығ.Түркістан жазирасынан Амударияға Еділ бойы мен Солт. Кавказ далаларына дейінгі аймақты иеленді.