37. Роберт Диксидің теориясы

Англиядағы есеп дамуына үлес қосқан ғалымдардың бірі Роберт Дикси болды. Ол алғаш рет бухгалтерлік баланс арқылы ұйымның қаржылық жағдайын анықтауға болады деген пікір айтқан. Бұл пікір есептегі революция болды. Себебі, XIX ғасырға дейін бухгалтерлік баланс тек бухгалтерлік жазбалардың дұрыстығын бақылау мақсатында ғана қолданылған. XIX ғасырдың ортасынан бастап баланс пайданы есептеу құралы ретінде қарастырылды. Дикси «аудитті бухгалтерлік баланстың дұрыстығын тексерумен байланысты жұмыс» деген пікір айтқан.

XIX ғасырдың көрнекті өкілдерінің бірі, американдық ғалым Лоуренс Роберт Диксидің (1864- 1932) айтуы бойынша кәсіпорын активтерінің бағасын өзгертудің нәтижесінде ақшалай емес пайда (немесе шығын) пайда болады.

XIX ғ соңында 6 бух.қағидалардың ұйымдастырлуын бөліп көрсетуге болады:1.еңбек бөлінісі; 2.ақпаратты локализациялау; 3.бақылаудағы бәсекелестік; 4.бух-дің әрекеттілігі; 5.есеп жүргізу жолдарының тәуелсіз болуы; 6.психологиялық климат. Аудиттің дамуын ағылшын ғалым Дикси салған. Ол аудиттің келесілерді табуға мақсаттандырды:1.алдауды; 2.кездейсоқ қателер; 3.есептеудегі кемшіліктерін.

38 Иоган Фридрих Шердің теориясы (1846-1924жж)

Ұлы Швейцарлық ғалым Иоган Фридрих Шер (1846—1924) бухгалтерлік есептің дамуына қосқан үлесі өте зор.

Оның айтуы бойынша бухгалтерияның негізі тек сыртқы және ішкі құқықтық деректер арқылы анықталады. Өзінің негізгі үлесін ол баланстық теорияға қосқан. Баланстық теория жайлы ол келесіні айтты: «Бастапқы баланс және соңғы баланстар альфа мен омеганы құрайды». Баланстың негізінде капитал теңдеуі жатыр:

А — П = К. (актив — пассив = капитал)

Келесі фотмулалар кәсіпорын статикасын көрсетеді. Динамика басқа екі теңдеумен анықталады:

А-П = К + Пр-У;

А-П-К = Пр-У,

Баланс негізінде Шердің пастулаты жатыр. Алайда баланстың өзі, капитал теңдеуі арқылы ғана емес басқа бір формуламен анықталады. Ол баланстық теңдец деп аталады:

А = К + П

бұл бастапқы баланс, ал келесі баластар мына фотрмуламен анықталады:

А+У=К+П+Пр

Кальмеспен катар Иоган Фридрих Шер жумыс істеді. олар онеркәсіп ондірісінің көпшілігін ушке біріктіреді:

• бір онімдік бір бөлістіктер;

• бір онімдік коп боліпетіпдер;

• парапель циклді және кейіннен жинастыруіиы өндіріс.

Осылайша ескі камералдык бухгалтерия XII гасырдан бастап

XVIII ғасырдын ортасына дейін билік етті. Онын мәні акшалай кара- жаттын, әдетте кассаның кіріс. шыгыстарын есептеуте негізделген.

Жана камералдык бухгалтерия, сайып келгенде. кірістер мен шыгыстардын әрбір турі накты белгілі бір багіты бейнелейді жэне бухгалтер шаруагер сиякты кзінде бар «каржылык жоспарды». талдаушылык. мамандану. толыктылык жэне біртүтастык принииптеріне курылатын бюджетті калай сактайтынын бакылайды дегенге токтады.

39 1917-1921 жылдардағы КСРО әскери коммунизм кезеңіндегі есеп. Кеңес одағындағы бухгалтерлік есеп әрқашан батыстық үлгіден шыға алмады, бірақ бұл оның шынайы қалпында қалуға кедергі жасамады. Есепшілер византиялық татар- моңғол салық төлеу сметаларын, немістік есеп үлгілерін, ағылшын-американ стандарттарына да өтіп отырды. Кеңес одағында осы сияқты үлгілер, есеп стандарттары да көп болды, дегенмен 1000жылдан астам есеп тарихында жеткілікті өзіндік есеп үлгілері де баршылық.

Кеңес одағындағы бухгалтерлік есептің алғашқы қадамы «үш жақты» орыс бухгалтериясын негізге ала отырып пайда болды. «Үш жақты» атауы Үш жақты» атауы 3жағдайда туындады:

1. Тіркеу үш топтың жиынтығы бойынша жүргізіледі: кіріс, шығыс, қалдық.

2. Регистрлермен үш кітап бірге жүреді: журнал, бас кітап Ф.В. Езерский терминалогиясы бойынша есеп және шот кітабы, алмастырылатын баланс болып табылады.

3. Үш қана шот қолданылады: касса, құндылық, капитал.

Ф.В. Езерский мен И.П. Шмелев екі жақты жазуды құртып оның орнына үш жақты және төрт жақты шоттарды енгізгеніне сенсе, ал С.Ф. Иванов пен ЭЭ Фельгаузен басқа парадигмаға өзгерткісі келген, яғни 1кезеңінен, 2түпкірлей, 3кеңінен.

Сонымен қатар Кеңес одағының кезінде есептеулер жүргізілетін шотты: Халық табысының есебі; Халық байлығының есебі деп екіге бөлген. Осының өзі И.Ф.Валицкийдің бух есептің дамуына сіңірген еңбегінің нәтижесі. И.Ф.Валицкий- оның жұмыстарының ішінде қазіргі таңда шетелдер баспаларынана кездесетін еңбегі бар. Ол макро шот көмегімен статистикалық әдістер (жазуды бүхгалтерияны құжаттарсыз орындау), тіркеулер, акттер, статистикалық есептеулер жүргізуге болады деп түсінді. Ғылым шоты алғашқы құжат ретінде жүретін мемориалды ордерлерінің көшірмелерінде есепке алынды. Есептеулер жүргізілетін шотты екі қатарға бөлген болатын. Егер И.Ф.Валицкий екіжақты шығын парадигмасының шекарасын жылжытса, онда С.Ф. Иванов пен ЭЭ Фельгаузендер оларды тереңдетті және кеңейтті: жалпы негізгі назарға ие болған өнеркәсіпті есепке алу қағидалары болады.

40 Екі жақты жазбаның даму кезеңдері және екі жақты жазба деп аталу себептері. 1492 ж американын ашылуы орта гасырдын аякталуын білдіреді. Осы кезден бастап , бухгалтерлік есеп ушін жаңа кезең басталды. Яғни екі жақты бух.тын пайда болуы. Диграфикалық бух.кезінде барлық жургізушілер шаруашылық құбылыстары 2рет көрініс табады. Ол үшін барлық есеп объектілері бір есептік өлшемде тіркелген жағдайда ғана жеткізіледі. 2жақты жазудын пайда болуы туралы накты деректер жоқ. Бухгалтерлік есептін даму тарихын зерттеушілер онын пайда болуына мынандай себебтер айтып отыр.

1.европадагы эк-қ осу жане капиталистік қатынастар п.б

2.несиеліктін дамуы

3.жеке тұлгамен занды тұлғаны боліп карастырады.

4. ұйымга салынған капитал есебін жане онын озгерісін есебін жургізу қажеттіліктер.

1494ж ҰЛЫ математик Лука ПАЧОЛидын енбегы жарық корді. Осы кітапта 2 жақты бухгалтериянын ережесі корсетіледі. Жалпы құндық олшемнің 2 жақты бухгалтериянын пайда болуына акелді. Бул келесідей жағдайларға байланысты болды.

1. шаруашылық құбылыстары 2рет корініс тапты

2. тауарлар бухг.есептік құндалық өлшеммен көрс.бастаган кезден бухг.2жакты бола бастады.2 жақты бухг-да 2жакты деп аталуына мынандай себептер болды.1. бух.тар жазбанын 2турі колданылды . Жуйелік жане хронологиялық 2. Тіркеудін 2 турі қолданылады ,синтетикалық жане аналитикалық .3. счеттардын 2 қатары пайда болды. Активті жане пассивті 4. Арбір счет 2 боліктен болды дебет кредит 5.кез-келген операцияга 2 тұлга катысады. 8.бухг.жұмыс 2рет орындалады, ягни операция тіркеледі содан кейін тексеріледі . 2 жакты жазбанын дамуына ягни шаруашылық операцияларын тіркеудін жана технологиясы п.б асер еткен себептерге мыналар жатады.- жеке меншіктін дамуы ,-тауар айналысынын дамуы , - бухгалтерлік жазбалар жасау қажеттілігі, - айырбас құралы қызметін атқаруы. 2 жакты жазба оз дамуында бірнеше кезендерден отті.

1. шаруашылык кұбылыстарын тіркеу адістерінін дамуы натижесінде формальды адіс ретінде пайда болды.

2. шаруашылық айналымындагы жазбалардын дұрыстыгын бақылауга мумкіндік беретін тех-қ адіс ретінде дамыды. 3. Ақшалай олшем бірлігінін пайда болуы . 4. Есеп объектілерінін куннен – кунге кобеюі. Екі жакты жазбанын табигатын зерттеген ен алгашкы автор , копес БЕНЕДЕТТО Катрулын болган. Ол сауда жане копес туралы кітап жазды. Осы кітаптын быр болымы 2 жакты жазбага арналды.