1 Блок бойынша сұрақтар

1. Ақпарат дегеніміз не? Ақпарат түрлері. Ақпараттарға қолданылатын амалдар

«Информация» термині латынның түсіндіру, баяндау, білу деген ұғымынан туындаған ағылшынның information сөзінен шыққан, дәл анықтамасы жлқ кең ұғым. Ақпаратты біз ауызша естиміз, жзабаша түрде оқимыз, қимыл не қозғалыс түрінде көреміз. Кез келген керекті ақпараттың мағынасын түсініп, оны басқаларға жеткіземіз. Қарапайым түрде айтқанда, ақпарат(информация) – мағлұматтар.

Ақпарат – таңбалар мен сигналдар түрінде

берілген əлемнің, заттың бейнесі болып саналады. Ақпарат алу дегеніміз – бізді

қоршаған құбылыстар мен нысандардың өзара байланыстары, құрылымы немесе

олардың бір-біріне қатысуы жөнінде нақты мағлұматтар мен мəліметтер алу

деген сөз.

Ақпарат –табиғатта, қоғамда жəне адамзаттың өзі құрған жүйелерде

айналып жүретін мəліметтер жиыны. Сондықтан информацияны жинайды,

сақтайды, бір-біріне береді, өңдейді жəне пайдаланады. Мысалы, қоңыраудың соғылуы сабақтың басталғанын не аяқталғанын білдіретін ақпарат.

Ағаштың бүршік атып, гүлдеуі көктем мезгілінің келгенін білдіретін ақпарат, Ақпарат құралдары арқылы берілетін хабарлар мен ғылыми-техникалық жаңалықтар да ақпараттың түрлерінің бірі.

Қоғам өмірінің сандық заңдылығын бейнелейтін статистикалық ақпарат өте күрделі. Онымен айналысатын арнайы ұйымдардың жыл сайын немесе тоқсан сайын дайындаған ақпарат басшылыққа алмай, ел экономикасын ғылыми түрде басқаруды ұйымдастыру мүмкін болмас еді. Ұшу траекториясына әсер ететін бүкіләлемдік тартылыс заңын, денеге үйкеліс әсерін, және т.б. қажетті ақпаратты білмей, ғарыш кемесін ұшыруға болмайтыны да белгілі.

Ақппаратты сандық, мәтіндік, кесте, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, магниттік жазба сияқты түрлі түрде көрсетіп, жинастыруға болады.

Көп салалы халық шаруашылығының күн санап өркендеуіне байланысты түрлі ақпаратты жинастыру, өңдеу, сақтау және оларды тұтынушыларға тез жеткізіп беру процестері(ақпараттық процсетер) үлкен көлемді әрі маңызды жұмыстардың бірі болып отыр. Осындай жұмыстарға ЭЕМ-ді пайдалану – оларды орындаудың шапшаңдығын күрт арттыруға мүмкіндік туғызуда. ЭЕМ-ді компьютер деп, автоматты құрылғының немесе адамның өңдеуіне бейімделіп қолайлы дайындалған сандық, символдық, мәтіндік, т.б. ақпаратты деректер немесе берілгендер деп атайды.

2. Ақпараттар мөлшері қалай өлшенеді?

Информация көлемі қалай өлшенеді?

Адам информацияны оның кейбір қасиеттерінің (маңыздылығы,

сенімділігі, өз уақытында болуы, ыңғайлылығ жəне т.б.) жинағы арқылы субъективті түрде қабылдауға қалыптасқан. Бұл жағдайда информация көзінен берілетін бір ғана хабар бірнеше дəрежеде беріледі. Информацияны аз немесе көп ретінде өлшеуге болады. Бірақ барлық информацияны объективті өлшеу саны болмайды. М.Əуезовтың “Абай” романында, Ə.Қастеевтың суреттерінде немесе адамның генетикалық кодында қанша мөлшерде информация бар? Əрине, бұл сұрақтарға ғылым жақын уақытта жауап бере алмасы анық. Шынында –да информация көлемін өлшеу мүмкін бе? Информация теориясының маңызды нəтижелерінің бірі - келесі тұжырым: Қандай-да бір шарттарда информацияның сапалы артықшылықтарын елемей, оны сандар арқылы білдіруге болады, сонымен қатар мəліметтердің əртүрлі топтардағы информацияларының мөлшерін салыстыруға болады. Хабар информация көзінен информация алушыға берілу үшін информация тасымалдаушы тасымалдайтын хабарды сигнал деп атайды. Жалпы алғанда сигнал уақыт бойынша өзгеретін физикалық шама. Бұндай процестің əр түрлі сипаттамалары болады. Хабар көрінісі үшін пайдалынатын сипатамасын сигнал параметрі деп атайды. Сигнал параметрі уақыт бойынша информация мəндерінің соңғы санын қабылдаса онда ол дискретті (үзілісті) сигнал деп аталады. Ал осылай тасымалданатын хабар дискретті хабар. Егер информация көзі үзіліссіз мəлімет

берсе, бұл үзіліссіз функция көрісінде болуы мүмкін. Үзіліссіз хабар [а,в] кесіндісінде берілетін үзіліссіз функция көрінісінде болуы мүмкін. Үзіліссіз хабарды үзілісті етуге болады. Бұл процедура дискретизация деп аталады. Бұл үшін функциялардың шексіз мəндер жиынына басқа мəндерді жуық түрде сипаттай алатын сан анықталып алынады. Компьютер цифрлық машина, сондықтан оның ішкі информациялары дискретті болса, дискретті хабар енеді. Ал үзіліссіз болса, онда хабарды алдын-ала үзіліссіз етіп алу керек. Информация мөлшерін есептеу үшін “логарифм” жəне “ықтималдылық” математикалық ұғымдары пайдаланылады. 1928 жылы Американ инженері Р.Хартли таңдап алынған хабарлар ішіндегі инормациялар мөлшерін екілік логарифм арқылы есептеуді ұсынды. Хартли формуласы: I = log2N мұндағы І –информация мөлшері, N- ықтималдылығы бірдей хабарлар саны. 1948 жылы тағы да бір Американ ғалымы Клод Шеннон хабарлар жиынында бірдей емес ықтималдылық болатынын ескере отырып, информация санын өлшеуге жуық шама енгізді. Шеннон формуласы: I = — (р1lоg2 р1 + р2 log2 р2 + ... + pN log2 pN),

мұндағы рi — N хабар ішінен i-ші хабар бөлініп алынғандығының ықтималдылығын көрсетеді. Егер р1..., pN ықтималдылықтар өзара тең болса, онда оның əрқайсысы 1/N-ге тең жəне Шеннона формуласы Хартли формуласына айналады. Барлық қарастырылған N шамалардың бəрі мүмкін болатын болып есептеледі. Яғни əрбір тəжірибеге жалпы тəжірибе анықталмағандығының 1/N бөлігі сəйкес келеді.. Бұдан бір тəжірибенің ықтималдылығы1/n-ге тең. Осыдан келіп Шеннон формуласы мен Хартли формуласына айналады. Информацияның өлшем бірліктері Информацияның жалпы теориясының қағидаларына сүйенсек, информацияны өлшеу үшін қажетті өлшем эталоны ретінде қандай-да бір абстракты объект таңдап алынады. Ол объект мүмкін екі жағдайдың, мысалы, “иə” жəне “жоқ”, “ашық” жəне “жабық”, “қосылған”жəне “қосылмаған”, бірінде болуы керек.Бұл жағдайлардың біріншісі 1 жағдайы, ал екіншісі 0 жағдайы деп қарастырылады. 0 мен 1 сандарының ұзын комбинациялары арқылы кез-келген санды, мəтінді жəне басқа да информацияларды көрсетуге болады. Сандарды, информацияларды 0 мен 1-дің комбинациясы арқылы көрсетуді екілік көрсету деп атайды. 0 жəне 1 цифрлары бұл жағдайда екілік цифрлар немесе екілік разрядтар болып есептелінеді. Сандарды екілік цифрлармен көрсету жүйесін екілік есептеу жүйесі деп атайды. Клод Шеннон информация бірлігі ретінде 1 битті (ағылшынша bit – binary digit екілік цифр) қабылдауды ұсынды. Информация теориясында бит дегеніміз ықтималдылығы екі хабарды бірдей (“иə” –“жоқ”, “тақ” – “жұп” жəне т.с.с.) ажырата білу үшін қажетті

информация мөлшері. Есептеу техникасында бит деп мəліметтер мен командаларды машина ішінде көрсету үшін пайдаланатын “0” жəне “1” белгілерінің бірін сақтауға қажетті компьютер жадының ең аз ”порциясын” айтады.

Биттер тізбегі компьютер жадында əртүрлі сандарды, символдар мен кез-келген басқа информацияларды көрсетеді. Бит өте кішкентай өлшем бірлігі болғандықтан, іс жүзінде көбінесе одан үлкен бірлік - байт қолданылады. Байт 8 биттен тұрады.Компьютер пернетақтасының алфавитіндегі 256 символдың кез-келгенін кодтау үшін 8 бит қажет (256=28).

Информация өлшем бірлігінің ірі туындылары:

• 1 Килобайт (Кбайт) = 1024 байт = 210

байт,

• 1 Мегабайт (Мбайт) = 1024 Кбайт = 220

байт,

• 1 Гигабайт (Гбайт) = 1024 Мбайт = 230

байт.

Өңделетін информацияның көлемі ұлғаюына байланысты соңғы кездері

өлшем бірлігінің келесі туындылары да қолданыс табуда:

• 1 Терабайт (Тбайт) = 1024 Гбайт = 240

байт,

• 1 Петабайт (Пбайт) = 1024 Тбайт = 250

байт.