§ 407. Феълй фармоиш замони ояндаро ифода мекунад ва фа­кат шахеи дуюми танхову чамъ дорад, ки шахеи танхои он асосй за­мони хозира хисоб меёбад наз—пазед (пазетон), хур—хуред/хуре- тон ва г.

Ин шакли феъл бо префикеи би- омада метавонад (бирав — би- равед) ва шакли танхои он гохо дар назм бо префикеи ме- меояд (мерав, мехон, мебош). Тобишхои маъноии феълй фармоиш дар матн зохир мешаванд (ниг. Сигаи амр).

АОРИСТ

§ 408. Шакли аористи феъл аз асосн замоин хозира бо иловаи бандакхои шахсии феъл сохта шуда, ба таври зер тасриф меёбад:

Танхо Чамъ

1. ман хонам 1. мо хонем

2. ту хонй 2. шумо хонед

3. вай (у) хонад 3. онхо хонанд

Чунон ки дида мешавад, шахеи дуюми чамъи аорист аз чихати сохт айнан монандй шахеи дуюми чамъи феълй фармоиш мебошад (хонед—хонетон ва г.). Шакли аорист хам бо префикеи би- омада метавонад:

Биё, додарам, хар ду як гуштин бигирем. — Сайд Амон мехост бигуяд, ки ин манзараро надида хам медонист, ки хама мунтазиранд (Мухаммадиев).

Шакли аорист дар забони адабиёти классики, монандй шакли хозира-ояндаи феъл, хам маънии замони хозира ва хам маънии за­мони ояндаро ифода мекард. Аммо дар забони адабии хозира вай асосан замони ояндаро далолат мекунад, ки ин ба мафхуми истилохи «аорист» мувофикат дорад.

Аорист аз шаклхои сермаънии феъл аст. Вай бо чунин хусусияти худ дар матн тобишхои гуногун пайдо мекунад (ниг. Сигаи шар- тй-хохишмандй). Аорист дар чумла тобишхои енгавии шарту хилоф, Хохишу таъкид, тахмину эхтимол ва монандй инхоро гохо бавосита, баъзан бо ёрии калимаю иборахои махсус ифода мекунад:

225

Агар натарей, хо ана, ба он чо. ба сари рох рафта ист. — Албат та равад, ба мактаб хонад, мулло шавад (Рахим Чалил). Хамин ки Бухоро ба даст дарояду чанг тамом шавад, вай моро чег зада, ба хар кадом як мансабу як вазифа месупорад. К,аиду гулоб харида ди- хам (Икромй). Вазифаи мо иборат аз он аст, ки муваффакиятхои ба даст омадаро на танхо мустахкам кунем, балки онхоро афзунтар гардонем. Имсол бинокорон бояд корхои зиёдеро анчом дихапд («То­чикистони советй»).

15-322

Замони хозира-оянда

§ 409. Чунон ки пеш аз ии дида шуд, феълй хозира-оямда аз асо­си замони хозира бо префикси ме- ва иловаи бандакхои шахсии феъл сохта мешавад. Ии шакл гайр аз ифодаи амали доимию даьомиоки замони хозира ва накли амали гузашта, вобаста ба маънии номаш амали замони ояндаро хам мефахмонад:

Ана хамин когазро як илоч карда ба Пушин мебарй ва ба дас­ти начайлики горнизон, яъне ба калони аскарони сурх месупорй (Ха­ким Карим). Хайр акнун ман ба хавли медароям, — гуфт нихоят Дилбар (Икромй). Охир, вай мункир шуда метавонад (Рахим Ча­лил) .Пас аз масофае мебинй, ки нахре аз дарае баромада, ба Панч мерезад (Мухаммадиев). Вакто ки мукарраб шудй, аввало худат пе­ши уро гирифта меистй, баъд ба ман, ба ЧЕКА хабар дода меистй, мо чораи кори ур° мебинем (Икромй).

Замони ояндаи китоби

§ 410. Ин шакли феъл аз асоси замони хозираи феълй ёридихан­даи хостан (хох) ва шакли масдари мухтасари феълй асоси, ки ба асоси замони гузашта баробар аст, таркиб меёбад. Чузъи якум (феълй ёридиханда) доимист, вай бандакхои феълй кабул карда, шахсу шу- мораро мефахмонад. Префикси инкорй низ бо хамин чузъ меояд (хо­хам рафт — нахохам рафт), Чузъи дуюм (феълй асосй) вобаста ба ифодаи маънии лугавй иваз шуда меистад ва тасриф намеёбад. Ма­салан:

Танхо Чамъ

1. ман хохам гуфт 1. мо хохем гуфт

2. ту хохй гуфт 2. шумо хохед гуфт

3. вай (у) хохад гуфт 3. онхо хоханд гуфт

Ин шакли феъл адабй- китобй буда, дар забони хозираи точик хам ба хамин услуб мувофик, кор фармуда мешавад. Замони ояндаи китобй амали дар оянда вокеъшавандаро мефахмонад, ки фосилааш баъзан дур, гохе наздику умумй тасаввур мешавад. Замони ояндаи китобй таъкид, катъият ва вукуи мукаррарии амали ояндаро ифода мекунад:

Худи хамин кайд нишон медод, ки хеч кор нахохад шуд (Айнй). Рафик командир, аввал босмачиёнро нест кунем, баъд истирохат хо­хем кард. Дигар заной, сохибони тую маъракахо руймол, сузанй ва ручохои худро барои накшкашонй бардошта нахоханд омад (Хаким Карим). То зиндаем, аз шумо миннатдор хохем буд (Рахим Чалил). Сайд Амон... медонист, ки (мутриб) имруз хам, фардо хам дар «бо- ми деха» нишаста, он асбоби се.хрноки худро хохад навохт (Мухам­мадиев). Дар панчсолаи нухум дар республикаамои пахтакорй, хам­чун сохаи асоси ва пешбараидаи хочагии кишлок, тараккй хохад кард («Точикистони советй»).

Замони ояндаи эутимоли

§ 411. Сигаи эхтимолй шакли хозира-оянда хам дорад, ки беш­тар замони ояндаро далолат мекунад. Ин шакли феъл аз сифати феъ­лии замони хозира-оянда бо суффикси -гй ва шакли пурра ё кутохи бандакхои хабарй сохта мешавад (ниг: Сигаи эхтимолй).

Замони хозира-ояндаи эхтимолй ду тарзи ифода дорад: тарзи якум: мерафтагиям, мерафтагий, мерафтагист ва f.; тарзи дуюм: ме- рафтагистам, мерафтагистй, мерафтагист (-ем, -ед, -анд):

Албатта Фируза хуи мехурдагист, метапидагист, ба идорахо cap мезадагист, ба ЧЕКА мерафтагист. Ягон гаи мепурсидагиянд. ягон кор мефармудагиянд, ба хар хол ягон масъалаи мухим будагист (Икро­мй). То бахор сохта тамом мекардагистем- а, рафик, Баротов? (Улуг­зода).

СОХТИ ФЕЪЛХ,0

§ 412. Чунон ки дар хиссахои дигари нутк дида мешавад, маънй, тобишхои маъной ва грамматикин феъл хам вобаста ба сохту тар­кибхои феълй ифода меёбанд. Ин гупа тобишхои маъной, грамматикй ва хатто услубиро дар категорияхои феълии монда ва гузаранда, бевосита ва бавосита, шухудй ва наклй, мутлак ва давомдор, инчу­нин дар сигахо ва шаклхои замонии феълхо мушохида кардем.

Пас, мурод аз сохти феълхо муайян кардани шаклхои феъл, тар- зу воситахон калимасозй ва таркибсозии феълхо мебошад, ки ифо­даи маънихои феълй ба онхо вобаста аст. Шакл колиби ифодаи маъ- ност. Дар хакикат маъной феълй гирифтан дигар асту даргирифтан дигар. Монанди Хамин, феълхои зерин, ки аз чихати шаклу таркиб фарк мекунанд, аз чихати маъно ва тобишхои маъной хам фарк доранд: гаштан — баргаштан — бозгаштан, истодан — бозистодан, хурдан — вохурдан, намудан — вонамудан, тезондан — тез кардан, хамчунин таркибхои феълии устувор кардан — устувор шудан — усту- вор гардидан, омада мондан, монда рафтан, гуфта додан ва райра.

Faiip аз ин, дар тарзу мавриди истеъмоли услубии ин гуна шаклу таркибхои феълй хам каму беш фарк, дида мешавад. Яке дар хамаи услубхои забони адабй серистеъмол, дигаре камистеъмол ё хоси яке аз услубхо мебошад: яке тобиши адабй-китобй, дигаре хусусияти гуф- тугуй дорад, як тарзу воситан феълсозй сермахсул, дигаре каммахсул аст ва хоказо.

Камин тарика, вобаста ба сохти феълхо маънохои лозимаи лу­гавй, грамматикй ва тобишхои услубии онхо ифода меёбанд. Феълхо аз чихати сохт гуногунанд, вале аз руи коидахои муайян таркиб ёф- та, ба се гурух чудо мешаванд: феълхои содда, феълхои сохта, феъл­хои таркиби. ,

ФЕЪЛХОИ СОДДА

§ 413. Фсълхое, ки аз чихати сохти морфологй ба шакли холис (бе суффиксу префикси калимасоз) вокеъ шудаанд, феълй содда номида мешаванд. Масалан: афтидан, боридан, бурдан, гаштан, гу­заштаи, гуфтан, давидан, дидан, додан, доштан, духтан, ёфган, за­дан, истодан, кофтан, кушодан, ларзидан, мондан.

Феълхои омадан, овардан, андохтан, пазируфтан ва пайвастан таърихан бо аффиксхон о-, ан-, паз-, пай- сохта шудаанд. Вале бо мурури замон аз сабаби гум шудани тобиши маъной ва хамчун кали­маи рехта ба хам омехтани чузъхо ба гурухи феълхои содда дохил шудаанд.

ФЕЪЛХОИ СОХТА

§ 414. Феълхое, ки ба восигаи префикс ва суффиксхои калимасо­зи феъл сохта шудаанд, феълй сохта ном доранд. Чунончи: бардош- тан, даромадан, бозгаштан, вохурдан, талабидан, коллективонидан, хонондан, шуёндан ва гайра.

Аффиксхон калимасоз на танхо маънии лугавии фоъл\оро тагь­ир медиханд, балки баъзе аз онхо тобишхои грамматикй низ ба ву­чуд меоваранд.

Префиксуои феълсоз

Дар забони хозираи точик бо префиксхо сохта шудани феълхо чандон сермахсул набошад хам, ахамияти калимаеозин онхо зиёд асг.

Префикси бар-. Ин префикс дар феъл маънои ба боло, берун, бар руй, сатх ва кафо харакат доштанро ба вучуд меоварад. Масалан: дамидан — бардамидан, доштан — бардоштан, ниходан — барниходан, овардан — баровардан, омадан — баромадан, хостан — бархостан, частан — барчастан, гаштан — баргаштан, ва г.

Префикси бар- дар баъзе феълхо тобише ба вучуд оварда, маъ­нои лугавии феълро тагьир дихад хам, маънои аввалаи худи он пре­фикс нигох дошта намешавад: задан — барзадан, кашидан — барка- шидан, хурдан—бархурдан, гузидан—баргузидан (интихоб кардан) ва м. ин:

Хар се аз чо бархоста, берун баромаданд. Инро пай бурда, вай боз зур зад, боз тамошобинон гулгула бардоштанд (Икромй). Котиб аз болои когаз cap бардошт (Хаким Карим). Баъди як мох Ахмадбек аз саф баргашт. Мард ба тарафи духтарак хам шуда, аз куттие, ки дар поёни кабина, дар мукобили у вокеъ буд, сачокеро баровард (Мухаммадиев).

§ 415. Префикси дар- бо феъл омада, маънои равон шудан ба дарун, дар холате буданро мефахмонад. Чунончи: омадан — дарома- дан, овардан — даровардан, афтодан — дарафгодан, гирифтан — дар- гирифтан, мондан — дармондан, гузаштаи — даргузаштан, расидан — даррасидан, ёфтан — дарьёфтан ва гайра:

Кампир баромада рафту пас аз дакикае Насимчон ба хона да- ромад. Насимчон давида рафта, холаашро бардошта гирифт ва сад- каю балогардон шуда, ба хона дароварду ба замин гузошт (Икромй). Ва ба хаёлаш дархол зарбулмасали машхури халк «аввал пурсиш, баъд кушиш» даррасид (Хаким Карим). Худат дарьёб. Кахрат наояд (Мухаммадиев).

§ 416. Префикси боз- маънои феълро кувват медихад ва тобиши маъноии такрори амал, харакат ба кафо, нигох доштан пайдо меку- нонад: хостан — бозхостан. доштан — боздоштан, гаштан — бозгаштан, истодан — бозистодан, мондан — бозмондан:

Бо шунидани ин сухани ман Корй-ишкамба аз рох рафтан бозис- тод (Айнй). Синааш, ки чун дами охангарй пасту баланд мешуд, охиста-охиста гуё аз харакат бозмонд (Рахим Чалил). Милиционерхо сагхоро ронда, онхоро боздоштанд (Икромй).

Префикси во- маънои харакат ба суи предмет ва тобишхои дига­ри маъноиро ифода мекунад: хурдан — вохурдан (ру ба ру шудан), намудан — вонамудан (нишон додан), растай — ворастан ва гайра:

Гохо аспакие ё аробае вомехураду бас (Икромй). Он марди но- шинос худро сайёх вонамуд.

Префикси фур- (аз фуру ва фуруд) ба феъл илова шуда, ба он маънои ба поён равона шуданро медихад ва монанди префикси во- каммахсул аст: омадан — фуромадан, овардан — фуровардан: „

Дар хар чанге инхо шамшерро луч карда, тугрй ба атака фуро мадан мегиранд (Хаким Карим). Кодирову сохибхона пасу пеш фуро- мада, ба хавлй даромаданд. Хар ду ба кишлок фуромаданд (Рахим Чалил). Мо борхоро фуровардем.