А ШТО y том ку-лю, ку-лю? Ча-ра-ві-чкі ку-мс, ку-ме.

Самую значную групу песенных чатырохскладавых форм утвараюць хрэсьбінныя тыпавыя напевы з рытмаформулай

(4+4)2:

J . J У J J « JI

У-пі-ла-ся — аж ва-лю-ся

ў № 618, 567, 674 са спарадычным падаўжэннем у дадатак да трэцяга і чацвёртага яшчэ і другога склада ў другой чатырохскладавай структуры. Песенны ўзор з рэалізацыяй у распеве

толькі чатырохскладавых форм з падаўжэннем трэцяга і чацвёртага складоў маем у № 518, чаргаванне чатырох непадоў-

жаных з чатырма падоўжанымі складамі ўвасоблена ў № 613. Складанасастаўную структуру, у якой паяднаны чатырохскла-

давыя «вузлы» з пяціскладавымі, маем у № 26 — (4+44-5)2:

Пі-це, бра-тцы, га-рэ-ла-чку, Па-стаў-лю ві-на.

Перыядычнае чаргаванне кароткай і доўгай адзінак у пары чатырохскладавай з пяціскладавай формай рознага квантытатыўнага зместу маем у № 584:

А гля-ну я У свой ба-чок — Ві-шнё-вы са-док.

у № 643:

Зме-ра-на-я Бя-се-ду-шка, Дзс ба-цю-шка п’е,

49

у № 580:

Ся-стра хо-дзіць Па го-ра-ду, Бра-тка па мо-сту.

Састаўную страфічную форму з рытмаформулай (4+4)+ +(5+3) у № 97:

Ма-ла-да-я Ла-ры-са-чка Я па са-до-чку ха-дзі-ла.

Кампазіцыйнае спалучэнне чатырохскладавых рытмавых хрэсьбінных «вузлоў» з шасціскладавымі, у якім усё яшчэ выразна захоўваецца семантыка чатырохскладавых рытмавых формул, тыповых для хрэсьбін, маем у структуры (4+4)+6 або (4+4)+6)2. Квантытатыўныя выявы чатырохскладавых форм

тут зноў-такі самыя разнастайныя. У шасціскладавых утварэн-

нях пераважае: J J J J J J — № 187, 624, 586, 569, 677, 558, 559,

723, 625, 604, 590, 720, 687, 562, 677:

Але гэтая рытмавая фігура мае тэндэнцыю і да кван-

тытатыўнай формы: J J J J J j — № 242.

Значна менш выразнай і тыпалагічна пазнавальнай (як хрэсьбінная абрадавая) становіцца складанасастаўная хрэсьбінная структура з адной (замест пары) пачатковай чатырохскладавай у спалучэнні з шасціскладавай рытмавай формулай, прадстаўленая ў тыпавым напеве як свайго роду скарочаны варыянт ужо разгледжанай структуры. Аднак пазбаулены нават мінімальнай (двухразовай) паўторнасці кароткай, магічнага прадвызначэння інтанацыйнай фігуры, тыпавы напеў хрэсьбінных мелодый успрымаецца як блізкі да пазаабра-

давай лірыкі (4+6) або (4+6)2 з супастаўпеннем ізарытмічнага

і гетэрарытмічнага шасціскладавых утварэнняў у межах стра-

фы - № 684, 719, 671, 656:

50

По-зна й, по-зна 3 вс-ча-ра не спа-ла,

По-зна, по-зна 3 ве-ча-ра не спа-ла

або з захаваннем нязменнасці другой з вызначаных у прыведзенай форме страфы шасціскладавай квантытатыўнай формы — № 486, 539. Своеасаблівасць напевам № 675, 542 надае падоўжаны другі склад шасціскладавай часткі страфічнай кампазіцыі:

Бы-ла ў му-жа Сва-рлі-ва-я жо-нка.

Спалучэнне пары або аднаго чатырохскладавага ўтварэння з рытмавым хрэсьбінным «вузлом» (4+3) у агульную складанасастаўную страфічную кампазіцыю (4+4)+(4+3) — № 538, а часцей у больш пашыраную 4+(4+3) або (3+4) — № 110, 376:

За-пра-гай-ue Да ка-ня ва-ра-но-га

выводзяць наша даследаванне на яшчэ адзін вызначальны для беларускіх радзінных песень рытмава-складавы код, якому

падпарадкоўваецца адасобленая група песень (4+3) з падвоеным, патроеным або праведзеным чатыры разы на працягу песеннай страфы рытмам. Дадзены рытмавы «вузел» мае два функцыянальныя выйсці ў хрэсьбіннай традыцыі: песеннае (большае) і танцавальна-песеннае (меншае).

Форма раўнамернага данясення ўсіх складоў сяміскладавага верша з зацягваннем апошняга, сёмага —

Дзя-куй та-му ка-ва-лю

распаўсюджана ў беларускай радзіннай песні — № 60, 117,

467, 591, 477, 476, 472, 82, 425, 701. Квантытатыўныя ва-

51

рыянты гэтага рытмавага «вузла» маюць йыгляд у № 568: J J J J N J Л

Раз-ві-вай-ся, ка-лі-на,

у № 653

J J J JU J J I

Пу-шчу ка-ня у га-род.

У асобных дыялектных традыцыях хрэсьбінныя песні часта інтанацыйна блізкія да абрадавых віншавальных песень: ёсць значны шэраг песень, інтанацыйна падобных да мелодыйгалашэнняў (№117) і да так званай «святочнай славянскай інтанацыі» (Ф. Рубцоў): № 467 і інш.

Сярод магчымых квантытатыўных розначытанняў песенных напеваў абазначым № 96:

Са-да-ва-я я-блань-ка,

№ 86, 85:

J J J Jij J JI

Піў бы я мёд і ві-но.

Складанасастаўныя структуры, у якіх спалучаецца дадзены рытмавы «вузел» з іншымі, у № 718 — (5+5)+(4+3):

Е-ха-ла ўда-ва 3 но-ва-га два-ра Мёд-ві-но та-рга-ва-ці.

Своеасаблівая рэфрэнная кампазіцыя (4+3)+3:

Бы-ло ў ма-ткі два сы-ны на ра-ду.

Асобным раздзелам падаём танцавальныя песні, якія ўваходзяць у тыпалагічны «вузел» (4+3), пры гэтым, як звычайна,

52

тут прадстаўлены побач з азначанай структуры парных перыядычнасцяў (4+4):

інтанацыямі «Яблычка»; у № 443 меладычны змест ужо зусім «Яблычка», амаль без хрэсьбінных прыкмет у мелаінтанацыйнай сферы; у № 514 функцыянальная мелодыя агульнага

ўжытку; № 538, а таксама № 402 — узоры захавання ў хрэсьбінных прыпеўках інтанацыйнай спецыфічнасці радзінных песень.

Як унікальны ўзор хрэсьбіннай прыпеўкі, што цалкам існуе ў

межах хрэсьбіннага тыпавага напеву з пераменнай структурай, пераўтвараецца ў залежнасці ад структуры паэтычнага тэксту, то пашыраючыся да памераў 6+4, 5+4, то, наадварот, звужаючыся

да складавай рытмавай формы 4+4 з адпаведнымі змяненнямі ў мелодыка-інтанацыйнай сегментацыі пры зададзенай страфічнай форме (5+3)2, падаём № 416.

Трэба меркаваць, у хрэсьбінным тыпалагічным коле

шасціскладавая формула невыпадковая. Найбольшае абрадавае яе вызначэнне маем у страфічнай кампазіцыі 6+(6+6)+6 — № 159. Тут, што характэрна для іншых абрадавых, перш за ўсё каляндарных, песень (гл. разнавіднасць IVa выкананай намі тыпалогіі купальскіх напеваў)8, даюцца рытмавыя, у тым ліку «люстэркавага» тыпу, пераўвасабленні шасціскладавай рытма-

вай формы:

i i 1 ! i i i • ; і • і

6 0 * 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Ой, чый то са-до-чак, Ой, чый то са-до-чак

j J J j J J і J j J J J J і

Ты-нам ты-на-ва-ны, Ты-нам ты-на-ва-ны?

нКупальскія і пятроўскія песні: Беларуская народная творчасць. Мн„ 1985.

53

У гэтым узоры захавана і інтанацыйная, абрадавага паходжання, будова: паступовы рух ступеняў: IV—III—II—I. У іншых хрэсьбінных мелодыях, якія ўваходзяць у кола названага складавага рытмавага «вузла» радзінных песень, мело- дыка-інтанацыйнае разгортванне ажыццяўляецца па канонах хвалявай будовы: у межах паступеннага развіцця ў напрамку

вяршыні, а потым адпаведнага сыходнага паступеннага руху, як гэта адбываеіша (№ 581) у мелодыі страфічнай чатырохвершавай будовы:

Аналагічную кампазіцыйную будову (6+6)2 мае і песня хрэсьбіннай традыцыі № 565, па ўсіх канонах тыповая лірычная песня.

Сярод складанасастаўных форм, вызначальнай форматвор-

чай і семантычнай адзінкай якіх выступае шасціскладавая, адзначым пашыраную структуру (6+4)2 — № 543:

Ой, жы-ла я ўба-цькіНа вы-го-дзе.

У № 585 «запраграмавана» тыпалагічная структура 6+(4+4),

якая ў рэальным увасабленні напеву рэчытатыўнай прыроды выліваецца ў страфічныя варыянты 5+(5+2), (4+4)+(4+5),

(4+4)2, (4+3)+(5+3):

Да ка-за-лі лю-дзі Да што мой брат Ка-су ку-піць,

а таксама рытміка-складавую будову (3+4)+6)+6:

J J J U J J j i J J J j J JI

Ба-буль-ка мі-лень-ка-я, Едзь жа ты да-до-му. J j J J ^ e I

Елзь жа ты да-до-му.

54

Вызначаныя рытмавыя складавыя «вузлы» беларускай радзіннай песні дазваляюць зразумець досыць неардынарную з’яву функцыянавання сістэмы тыпавых напеваў хрэсьбіннай традыцыі, яе адзінства як сістэмы жанравай, непарыўную

злучанасць, еднасць з усёй абрадавай песеннай культурай

беларусаў, а таксама своеасаблівасць гэтай з’явы ў цыкле сямейных абрадавых цырыманіялаў.

Існуюць некаторыя аналогіі пры параўнанні тыпалогіі, выкананай на аснове рытмава-складавых крытэрыяў, з ладава-

інтанацыйнай класіфікацыяй, якую мы ажыццявілі ў томе «Сямейна-абрадавыя песні»9. Асноўныя рытмічныя «вузлы»

маюць тую ж тэндэнцыю да досыць свабодных структурных аб’яднанняў, у чым мы схільны бачыць праявы агульных законаў станаўлення традыцыйнай песеннай культуры.

г. в. ТАЎЛАЙ

9Сямейна-абрадавыя пссні: Беларуская наролная творчасць. Мн., 1984.

РАДЗІННАЯ АБРАДНАСЦЬ У в. ЗААЗЁРНАЕ ОЛТУШСКАГА СЕЛЬСАВЕТА МАЛАРЫЦКАГА РАЁНА БРЭСЦКАЙ

ВОБЛАСЦІ

Што нельга рабіць цяжарнай. Пры пажары нельга глядзець і хапацца за што на целе, а то ў тым месцы будзе чырвоная

пляма. Калі звера ўбачыш, то хапацца нельга за сваё цела, а то там дзікія валасы будуць расці. Калі што смярдзіць, то

нельга закрывацца, а то ў дзіцяці будзе смярдзець з рота. Калі даеш свінням есці, то нельга іх біць нагой, а то дзіця будзе

плаксівае, непаслушнае, будзе енчыцца ўвесь час.

Калі паліш рускую печку, то кожны раз трэба падмятаць прыпечак, каб дзіця не было смаркатае. Нельга цяжарным красці, хлусіць.

Калі наступаў дзень родаў, то пры цяжкіх — прасілі адчыніць «райскія дзверы» ў царкве, каб лягчэй прайшлі роды.

У кумы бралі хто каго хацеў (а мо хто папросіцца). Да дваіх-траіх дзяцей бяруць адных кумоў, а потым мяняюць. «У мяне на 10 дзяцей было тры пары кумоў і тры бабкі».

На хрэсьбінах пелі песню:

Як я сівы волы маў, Па ўсім сяле кумаваў, Сівы волы пазбуў, То й кум мяне пазабуў.

У кума былі хрысціны, Та й не выслаў сн дзяціны.

Як пайшоў я па месцы, Купіў валоў за дзвесце. Стаў я барыш вупіваць, Стаў і кум мой прыбуваць.

—Ой, дзе ж ты, кумок мой, буў, Што ты волікі набуў?

—Я, кумоўку, рана ўстаў,

То мне Бог Бацька шмасце даў.

РАДЗІННЫЯ ЗВЫЧАІ I АБРАДЫ Ў в. КАБЁЛКА БРЭСЦКАГА РАЁНА БРЭСЦКАЙ ВОБЛАСЦІ

Цяжарную жанчыну звалі ў нас «грубая». Ёй нельга было пры пажары хапацца за цела — будуць плямы, праз вяроўку пераступаць — будзе пупавіна закручаная.

58