Gіstoryiya belaruskay knіgі

пячаткі была выява знака Рурыкавічаў, а вакол знака – надпіс кірылічнымі літарамі “Изас/лав/ос” – гэта грэчаскае гучанне імя Ізяслаў. Сярод іншых артэфактаў – надпісы на плінфе і камянях Полацкай Сафіі (50-я гг. ХІ ст.), на чатырох камянях у русле Заходняй Дзвіны (пачатак ХІІ ст.).

Да спадчыны полацкага пісьменства адносіцца доўгі надпіс, які зроблены на пласцінах крыжа Ефрасінні Полацкай. Тут паведамляюцца год падаравання крыжа Ефрасінняй Спаскай царкве (па нашым злічэнні – 1161), кошт матэрыялу (100 грыўняў) і працы (40 грыўняў). У другой частцы надпісу запісаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы.

важнага вываду аб прыкладна роўным узроўні распаўсю-

джання пісьма. Іншыя знаходкі, напрыклад, дзве берасцяныя граматы XI–XV стст. Тз Віцебска і Мсціслава таксама гэта пацвярджаюць. ДляИіх характэрна адсутнасць царкоўнасла-

вянскай кніжнайЗлексікі, што дае падставы гаварыць аб пашырэнні пісьменства не толькі сярод феадалаў, духавенства, але і сярод іншыхОгараджан.

ТакімПчынам, з ХІ ст. асноўнай азбукай на землях усходніх славянЕстановіцца кірыліца. Кірылічнае пісьмо – асноўнае на тэрыторыі Беларусі вось ужо на працягу дзесяці стагоддзяў. НапачаткуР кірылічны алфавіт уключаў 43 знакі (глаголіца – 40). 25 літар кірылічнага алфавіта былі запазычаны з грэчаскай азбукі, якой карысталіся візантыйцы. 18 літар перадавалі гукі, якія існавалі ў славян і адсутнічалі ў грэкаў. Кірыліца ў гэтым выглядзе была прыстасавана для старажытнаславянскай мовы, якая значна адрознівалася ад існаваўшых у той час жывых славянскіх моў і з’яўлялася мовай кніжнасці і тэалогіі.

Кожная літара ў кірыліцы мела сваю назву. З цягам часу колькасць літар у кірылічным алфавіце мянялася, што было

21

звязана са спрашчэннем сістэмы пісьма і са зменамі ў самой мове. Напрыклад, у XVIII ст. з кірылічнага алфавіта знікаюць “юсы”, “псі”, “ксі”, “от”, пасля 1917 г. – “фіта”, “іжыца”, “яць”. Што тычыцца “і” і “іжэ”, у рускай мове пасля 1917 г. захавалася толькі “іжэ”, а ў беларускай – “і”, ва ўкраінскай ужываюцца абедзьве літары, але яны азначаюць розныя гукі. Літары кірылічнага алфавіта ўжываліся для абазначэння лічбаў. Каб вылучыць іх сярод іншых літар, над лічбамі ставіўся спецыяльны знак “цітла”. Аднак гэты знак ужываўся і для ска-

(ангел – англъ, апостал – аплъ, бог – бъ, господъ – гдъ і інш.). Хрысціянства ў яго ўсходняй форме як дзяржаўная рэлігія

ціянскі свет, далучыўшы іх да тысячагадовай культурнай традыцыі грэка-рымскай цывілізацыі, кніжнасці Візантыі,

таксама людзей, здольных чытаць і правіць па кнігах службу, сакралізаваць уладу князя).

Першыя рукапісныя кнігі на Беларусі – гэта рукапісныя рэлігійныя кнігі кірыла-мяфодзіеўскай традыцыі. Мяркуецца, што на тэрыторыю Беларусі славяна-балгарскія пераклады з грэчаскай мовы богаслужбовых кніг прывозілі грэчаскія місіянеры ўжо прыкладна ў X ст. Хрысціяне на Беларусі на

22

працягу X–XI стст. карысталіся першапачаткова менавіта прывезенымі манускрыптамі. У Х–ХІІІ стст. сфарміраваліся і асноўныя прынцыпы афармлення беларускіх кодэксаў, якія грунтаваліся на візантыйскай і заходнееўрапейскай традыцыях; склаўся асноўны рэпертуар рукапіснай кнігі, менавіта яе тэматыка (рэлігійная, гістарычная, юрыдычная, сацыяль- на-эканамічная, маральна-этычная і нават мастацкая) і тыпы (прызначэнне, жанры). Паводле свайго прызначэння рукапісныя кнігі, якія ствараліся і бытавалі на тэрыторыі Беларусі,

Склад богаслужбовых кніг у ХІ – першай палове ХІІІ ст., таксама як і іншыя правілы і асаблівасці царкоўнага бога-

Зборнікі казанняў і навук Гамілярыі; Таржэственікі і Сінаксары, якія чыталіся ў храмах у нядзелю і святочныя дні, былі

Студыйскі статут, які вызначаў большую колькасць кніг для выкарыстання ўЗманастырах: Евангелле – поўны апракас;

Апостал – поўныО апракас; Парамійнік; Псалтыр, падзелены на 20 кафізмаўП , з біблейнымі песнямі; Мінеі службовыя; Трыёдзі ( осная і Кветная); Актоіх выбраны і Параклітык; ІрмалойЕ; Часаслоў; Служэбнік і Трэбнік; Спеўныя зборнікі, якіяРзабяспечвалі развітую сістэму статутных чытанняў мінейнага, трыёднага і сядмічнага колаў, Пролагі; Таржэственікі трыёдны і мінейны; Златавуст тыднёвы, посны і святочны; Павучанні; Тлумачэнні і інш.

Вызначальную ролю ў духоўным жыцці сярэднявечнага чалавека адыгрывала Біблія. Яе змест быў вядомы з асобных біблейных кніг або са спецыяльных зборнікаў, а таксама з каментарыяў тэолагаў, з Хронік і Палеі. Стары Запавет часткова ўключаўся ў Парамійнік, а Новы Запавет поўнасцю адлюстроўвалі апракасныя Евангеллі. Евангелле было адначасова і богаслужбовай і адной з самых масавых кніг для

23

чытання. Поўны ж звод біблейных кніг упершыню з’явіўся на тэрыторыі Беларусі толькі ў пачатку XVI ст.

Рэлігійныя чытальныя кнігі (паводле функцыянальнага прызначэння) у большасці сваёй – гэта тлумачэнні Святога Пісання, а таксама перакладная патрыстыка (творы Святых Айцоў і настаўнікаў Царквы ІІІ–VIII стст.) і агіяграфія (жыціі святых), а таксама зборнікі павучанняў і казанняў (Палея, Ізмарагд, Златавуст, Залатаструй, Маргарыт), Тэтраевангелле, Чэцці-Мінеі, Патэрык, Шасцідневец, зборнікі цытат з твораў

Айцоў Царквы, старажытных мудрацоў, даўніх афарызмаў і г.д. (розныя Ізборнікі, Пчала і інш.).

Да “паўсвецкіх” кніг адносяцца апакрыфічныя, КгадальныяИ , гістарыяграфічныя, павучальныя і прыродазнаўчыяУ творы, якія прызначаліся для кялейнага і хатняга чытанняГ , сярод іх хронікі, тыпаграфіі, фізіялогіі, летапісы, граматы і некаторыя іншыя юрыдычныя творы, княжацкія радаводы і г.д., у тэк-

сты якіх перапісчыкі ўносілі нязначныяБзмены, прыстасоўваючы змест зборнікаў да мясцовых умоў. З Усходу і Захаду

тырах сталі перапісваць і пісаць царкоўныя і паўсвецкія кнігі.

ананімныміЕП. Аўтар ці перапісчык з’яўляўся толькі пасрэднікамРу адкрыцці слова Божага. Таму і сярод кніжнікаў мясцовага паходжання, якія нам вядомы, нязначная колькасць імён, сярод іх мітрапаліт Клімент Смаляціч (? – пасля 1164), епіскап тураўскі Кірыла (каля 1130 – пасля 1190), святы Аўрамій Смаленскі (каля 1146 – пасля 1219), Ефрасіння Полацкая (1101(?) – 1167), манах Яфрэм (ХІІІ ст.), епіскап Сямён (20-я гг. ХІІІ ст. – 1288 г.).

Аб тым, што Кірыла Тураўскі сваёй рукой перапісваў кнігі, непасрэднага сведчання не захавалася; найбольш старажытныя яго “Словы” (“Казанні”), якія захаваліся, датуюцца другой паловай ХІІІ ст. (спіс малітваў у рукапісным зборніку

24

Яраслаўскага музея-запаведніка) і напісаны царкоўнаславянскай мовай, у якой толькі дзе-нідзе сустракаюцца мясцовыя словы і выразы. Сярод вялікай спадчыны Кірылы Тураўскага, якая захавалася, – такія творы, як “Прыпавесць пра душу і цела”, “Аповесць пра беларызца і манаства”, “Казанне аб чарнарызным стане”, 8 “Слоў” на царкоўныя святы, 30 малітваў і 2 каноны. Ад часоў ВКЛ засталіся шматлікія спісы яго малітоўных вершаў, якія ўвайшлі ў разнастайныя рукапісныя і друкаваныя зборнікі. Вядома ўсяго

чатку XIII ст. Дайшоў толькі адзіны твор мітрапаліта Клі-

тэалагічную адукацыю ў Канстанцінопалі, добра ведаў візантыйскую літаратуру, меў здольнасці выдатнага прамоўцы,

Яна заснавала два манастыры (Спаскі жаночы ў Сяльцы і Багародзіцкі мужчынскі ў Полацку), якія сталі асяродкамі пе-

пачаткам і сярэдзінай XIII ст.) змешчаны кароткія і досыць стандартныя заўвагі пра тое, што першая “начат книги писати своима рукама”, а другі “вся от всех избирая и списая ово своею рукою, ово многыми писцы”; у апошняй крыніцы ёсць згадка пра існаванне манастырскага скрыпторыя ў Селішчы, пад Смаленскам.

Такім чынам, пры буйных саборах і ў манастырах адкрываліся майстэрні па стварэнні кніг – скрыпторыі; верагодна,

25

што каля манастырскіх скрыпторыяў гуртавалася асноўная частка адукаваных людзей, праз якіх і праходзіла пераважная большасць кніг. Адпаведна пачалі складвацца першыя бібліятэкі (княжацкія, царкоўныя і манастырскія).

2. 3. Першыя кніжныя помнікі Беларусі

Агульны фонд захаваных славяна-рускіх кніг XI–XIII стст. складае прыкладна 262 кодэксы. Сярод іх з той ці іншай

Богаслужбовыя кнігі. Тураўскае Евангелле, або “Тураўскія лісткі”. Да нашага часу захавалася 10 аркушаў самай даўняй

валася ў Праабражэнскай царкве ў Тураве. Напісана на царкоўнаславянскай мове, уставам з упрыгожанымі ініцыяламі

АршанскаеПОЕвангелле – поўны апракас, напісана ў канцы ХІІ – пачатку ХІІІ ст. на якасным пергамене. Знойдзена ў пачатку ХІХ ст. сярод рэчаў, выкінутых напалеонаўскімі

салдатаміРЕз аршанскіх манастыроў. У 1874 г. перададзена памешчыкам І. Мелянеўскім у музей Кіеўскай духоўнай акадэміі. У афармленні выкарыстаны 310 ініцыялаў (48 з іх – у тэраталагічным стылі, а 262 – у раслінкава-геаметрычным), 2 застаўкі ў “звярыным” (тэраталагічным) стылі, 2 ацалелыя мініяцюры евангелістаў Матфея і Лукі выкананы ў фрэскавай манеры. Арыгінал захоўваецца ў НБ Украіны (Кіеў).

Да вядомых і часткова дайшоўшых да нас беларускіх рукапісаў на пергамене рэлігійнага зместу адносяцца Полацкія Евангеллі, створаныя ў канцы ХІІ–XIV ст. Вядомы тры По-

26

лацкія Евангеллі. Першае, якое датуецца ХІІ ст., належала Свята-Троіцкаму манастыру. Было напісана ўставам, у два слупкі, двума почыркамі, на 172 аркушах. Захаваліся дзве застаўкі. Другое – належала манастыру Іаана Прадцечы. Напісана паўуставам, у адзін слупок, на 196 аркушах. Аздоблена кінаварнымі ініцыяламі. Трэцяе – таксама захоўвалася ў манастыры Іаана Прадцечы. Напісана ўставам, у два слупкі, на 144 аркушах. Аздоблена застаўкай-пляцёнкай, ініцыяламі ў візантыйскім і тэраталагічным стылях. Полацкія Евангеллі, знойдзеныя ў сярэдзіне ХІХ ст., былі куплены Імператарскай Публічнай бібліятэкай (зараз – РНБ у Санкт-Пецярбургу);

ВКЛ, гэта – Евангелле 1270 г. (яно ж Евангелле Латыша,

“вярхоў”, так і для “нізоў” тагачаснага грамадства. Шырокае распаўсюджанне атрымаў, як сведчыць М. Нікалаеў, “Парэнэсіс” Яфрэма Сірына. Самы старажытны ўсходнеславянскі кодэкс са спісам твора, які быў напісаны ў форме песень і вершаў, датуецца 1280 г., у ім змешчана нават каляровая мініяцюра з выявай Яфрэма Сірына. ХІІІ ст. датуецца і адзін з найранейшых беларускіх спісаў “Лесвіцы” Іаана Лесвічніка, які належаў базыльянскаму манастыру ў в. Брагін-Сялец

27

(Рэчыцкі павет Мінскай губерні). Гэта адзін з вострасюжэтных твораў, вядомых з ХІ ст., – скразны вобраз, сімвал цяжкага шляху духоўнага самаўдасканалення чалавека, які, выконваючы нормы аскетычнага жыцця, узнімаецца вышэй і вышэй да неба, дзе яго душу падхопліваюць анёлы і чакае Бог. “Лесвіца”, як і Дабрылава Евангелле 1164 г., былі купленыя ў 1822 г. для збору графа М. П. Румянцава (у Гомелі).

Пераважная большасць кніг Х–ХІІІ стст. з’яўляліся па змесце рэлігійнымі, аднак значныя дасягненні ў беларускай

беларускай літаратуры з’яўляецца “Повесть жития и прес-

тавления святыя и блаженныя и преподобныя Еуфросинии”,

У 2012 г. выдавецтвам Беларускага Экзархата было ажыц-

и терпение преподобного отца нашего Авраамия...”, якое прысвячалася смаленскаму прапаведніку Аўрамію. Твор вылучаецца сярод іншай агіяграфіі сваім зместам, героем, сюжэтам: галоўнаму герою супрацьстаяць не паганцы, а фанатычны, варожа настроены натоўп адзінаверных хрысціян.

На беларускіх землях доўгі час знаходзіўся адзін з самых старажытных кірылічных рукапісаў ХІ ст. з тэкстамі МінейЧэцці на сакавік (змяшчаў 24 жыціі і 24 словы-павучанні, у тым ліку 20 “Слоў” Іаана Златавуснага) – так званы Суп-

расльскі рукапіс, або Зборнік жыцій і пропаведзяў (назва яго

28

ад Супрасльскага манастыра, што паблізу Беластока). Аднак, як адзначае М. Нікалаеў, паходжанне яго, верагодна, балгарскае. Супрасльскі рукапіс быў знойдзены прафесарам М. К. Баброўскім “у кучы ўсялякіх друкаваных папер” Супрасльскага манастыра ў 1823 г. У ХІХ ст. быў падзелены на тры часткі, якія захоўваюцца ў Варшаве (151 арк.), Любляне (118 арк.) і Санкт-Пецярбургу ў РНБ (16 арк.).

У 50-я гг. ХІІ ст. у Тураве было складзена “Слова пра манаха Марціна”. Мяркуецца, што твор уваходзіў у Тураўскі

патэрык, які не захаваўся, а дайшоў да нас у асобных спісах разам з “Чытаннем пра Барыса і Глеба”.

Сярод “паўсвецкіх” кніг адно з асноўных месцаўКзаймаюцьИ летапісы, якія мелі вялікае значэнне ў фарміраванніУі развіцці нацыянальна-гістарычнай свядомасці старажытныхГ беларусаў. Узнікненне летапісання было выклікана ідэйна-палітыч- нымі задачамі культурна-гістарычнага развіцця ўсходніх сла-

вян, ростам іх грамадскай і этнічнай самасвядомасціБ . Ужо ў ХІ ст. розныя матэрыялы аб’ядноўваліся ў летапісныя зводы,

летапісе, які ствараўся на працягу ўсяго ХІІ ст. і прыкладна ў 1200 г. быў далучаны да тэксту трэцяй рэдакцыі “Аповесці мінулых гадоў”, служачы яе непасрэдным працягам. Полацкае летапісанне мела пераважна княжацкі характар – у пагадовых артыкулах апавядалася пра дыпламатычную, ваенную, унутрыпалітычную барацьбу князёў. Смаленскія летапісы вядомы па ўрыўках, якія зберагліся ў рускіх і беларускіх летапісных зводах XV–XVI стст. Падзеі ў летапісах асвят-

29

ляліся з мясцовых пазіцый. Структура летапісаў ўяўляла традыцыйную форму збору дзелавых пагадовых запісаў і гістарычных апавяданняў, размешчаных у храналагічнай паслядоўнасці. У цеснай узаемасувязі з летапісаннем развівалася справаводнае пісьменства. Смаленскія і полацкія гандлёвыя, дамоўныя, судовыя граматы 1229, 1284, 1301, 1338 і іншых гадоў вызначаюцца высокай культурай, павагай да інша- земцаў-лацінян, выразамі з гутарковай народнай мовы (арыгінальнай народнай мовай напісана Смаленская грамата 1229 г.). Полацкія граматы, як зборнік дакументаў па гісторыі Полацкай зямлі, былі надрукаваны Інстытутам гісторыі

– праз “Хроніку” Іаана Малалы, “ІзбонікБ” Святаслава, “Хроніку” Георгія Амартолы, “Элінска-рымскі” летапісец ХІІІ ст.

Аднак пераважная большасцьИкнігЙХ–ХІІІ стст. – богаслужбовыя – на царкоўнаславянскайР мове (на аснове кірыліцы), якія, як правіла, былі зразумелымі кожнаму адукаванаму славяніну, – Евангеллі і Псалтыры. Для пісьменства

выконвалі важныя грамадска-палітычныя мэты: змешчаныя ў

з БогамЕ.Перапісванне ж кніг было справай, вымагаючай не толькі вялікага ўмення, цярплівасці. Да напісання кніг пры-

вай кнігі ўспрымалася як святая. Па заканчэнні перапісу кнігі выказвалася падзяка Богу, пазначаліся год, месяц і дзень, калі было закончана напісанне. У аснове падзей навакольнага свету ляжала Святое Пісанне, а ў аснове кніжнай культуры – тэацэнтрызм. Трэба адзначыць, што ўжо на раннім этапе развіцця кнігапісання назіраецца ўзаемадзеянне з вуснай народнай мовай, мастацтвам, якія аказалі значны ўплыў на ўласна беларускую кніжнасць.

30