Gіstoryiya belaruskay knіgі

Паводле дадзенага статута ў 1804 г. быў створаны Цэнзурны камітэт пры Віленскім універсітэце для прагляду твораў, якія выдаваліся ўніверсітэтам і атрымліваліся ім з-за мяжы, а таксама ўсіх кніг, што друкаваліся ў Віленскай вучэбнай акрузе. Узначальваў Цэнзурны камітэт рэктар.

Неабходна адзначыць, што наступныя цэнзурныя статуты 1826 і 1828 гг. мелі ў адносінах да зместу кнігі больш жорсткі і рэакцыйны характар. У адпаведнасці з цэнзурным статутам 1826 г. Цэнзурны камітэт пры Віленскім універсітэце быў закрыты, а замест яго ў жніўні 1827 г. быў створаны Віленскі цэнзурны камітэт, які па-ранейшаму знаходзіўся ў падпарадИ - каванні апекуна Віленскай навучальнай акругі і складаўсяК з трох членаў, адзін з якіх быў старшынёй. ЗгоднаУса статутам 1828 г., старшынёй камітэта прызначаўсяГапякун акругі, а цэнзарамі – прафесары і ад’юнкты ўніверсітэта. Кнігі рэлігійнага зместу знаходзіліся пад кантролемБнават двайной і трайной цэнзуры. Рэпрэсіўныя мерыЙўрада наносілі таксама вялікія страты і яўрэйскаму кнігадрукаванню. У 1836 г. была прынята пастанова аб яго забаронеИ (акрамя Вільні). Для ўзмацнення нагляду за друкам у 1848 г. у Санкт-Пецярбургу

Овыданняў пасля іх выхаду

ўсвет. Дзейнічаў камітэтТда 1855 г.

У1850 г. цэнзураИканчаткова была аддзелена ад універсітэтаў, а на пасады цэнзараў прызначаліся чыноўнікі Міністэрства народнайЗасветы. З 1863 г. цэнзура перадавалася МіністэрствуОўнутраных спраў.

На дэмакратызацыюП кнігавыдання ў Беларусі аказалі ўплыў нацыянальна-вызваленчыя паўстанні 1830–1831 і 1863–1864 гг., хоцьЕіх наступствы былі звязаны з узмацненнем русіфікатарскайР палітыкі ў галіне адукацыі і рэлігіі: быў закрыты Віленскі ўніверсітэт – навуковы і культурны цэнтр Віленскай навучальнай акругі, ліквідавана сама Віленская навучальная акруга (1832); у 1839 г. ажыццёўлена масавая кампанія па “пераводу” ўніятаў у праваслаўе, а ўніяцкія і каталіцкія вучэльні і школы пераўтвораны ў расійскія навучальныя ўстановы; у 1840 г. было канчаткова адменена дзеянне Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 г., за назвай беларускіх

зямель стала замацоўвацца назва “Паўночна-Заходні край”. Рэпрэсіі, якія царскі ўрад увёў пасля паўстання 1863–1864 гг.,быў створаны сакрэтны камітэтР, які ажыццяўляў карнуюцэнзуру, займаючыся праглядам

рэзка змянілі сітуацыю як у культурным асяроддзі мясцовай

91

інтэлігенцыі, так і ў кнігавыданні. Рэпрэсіі супраць носьбітаў ідэй вызвалення сталі рэпрэсіямі і супраць усяго найперш польскага і нацыянальнага. Водгукам на паўстанне 1863– 1864 гг. стала забарона польскага шрыфту ў 1864 г. Дазволенымі прызнаваліся рускі і заходнееўрапейскія. Пад строгі царскі кантроль трапілі друкарні, кнігарні і бібліятэкі. Амаль уся паліграфічная і выдавецкая база была пераарыентавана на выпуск рускамоўнай літаратуры, а кнігарні і бібліятэкі – на яе распаўсюджванне. Разам з указам аб забароне польскага дру-

ку на Беларусі адбывалася ўвядзенне ў дзеянне з 6 красавіка

нага статута, «паліграфічныя прадпрыемствы аддавалісяКИпад кантроль чыноўнікаў для асобых даручэнняў прыУгубернскіх уладах – інспектараў, у абавязкі якіх уваходзілаГ “папярэджанне і спыненне тайнага кнігадрукавання”». Ад папярэдняй цэнзуры (для арыгінальных твораў менш 10, а для пе-

1865 г. “Часовых правіл аб цэнзуры”. Паводле гэтага цэнзур-

ракладаў – 20 друкаваных аркушаў) вызвалялісяБ Пецярбург і Масква, але не правінцыя. Перыядычныя выданні маглі быць

ўнутраных спраў было забаронена друкаваць “якія-небудзь выданні на літоўскімЗ і жмудскім дыялекце лаціна-польскімі

літарамі”. ПаОнекаторых звестках даследчыкаў, у 1867 г. быў выдадзеныПспецыяльны царскі указ, якім забаранялася друкаванне кніг на беларускай мове. Аднак пацвярджэння гэтаму ў нарматыўныхЕ актах не знойдзена, бо, відаць, дакументальна аформленаяР забарона магла стаць адначасова фактам афіцыйнага прызнання беларускай мовы, што было на той час проста немагчыма.

Першыя спробы вяртання беларускага друкаванага слова адбываліся праз польскае пасрэдніцтва: моўнае і графічнае. У першай палове XIX ст. дамінуючым тыпам культуры заставалася польская, засвоіўшы форму якой развівалася і беларуская кніжная культура. Значны польскі ўплыў на фарміраванне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў быў адначасова адказам на расійскую экспансію: моўную, рэлігійную, культурную.

92

Ужо ў 1810–1820-я гг. у віленскім друку пачынаюць з’яўляцца творы, звязаныя, у першую чаргу, з цікавасцю да “краёвай” гісторыі, чаму спрыяла асветніцкая праца ў асяроддзі Таварыства філаматаў Віленскага ўніверсітэта. Падмацоўваўся гэты кірунак і афіцыйнай пазіцыяй самога ўніверсітэта, які

ў1816 г. вяртаецца да ідэі пашырэння краязнаўчай дзейнасці. У камітэт па запісах пры ўніверсітэце сталі паступаць фальк-

лорна-этнаграфічныя матэрыялы, некаторыя з іх знаходзілі адлюстраванне ў перыядычным друку, у лекцыях выкладчыкаў універсітэта. Беларускі фальклор і мова выкарыстаны

ўпаэтычных творах Яна Чачота і Адама МіцкевічаИ– най-

больш яскравых прадстаўнікоў рамантычнага кірункуКў літаратуры Беларусі. Праўда, як вядома, “не ўсё, створанаеУ імі на беларускай мове, трапіла ў друк. МногаеГ, застаўшыся

ўрукапісах, загінула, у тым ліку беларускамоўнаяБ спадчына А. Міцкевіча”.

Зімем Яна Чачота звязаны публікацыіЙ беларускай песеннай творчасці. Пры жыцці паэта ў Вільні ў 1837–1846 гг. выйшлі з друку дзевяць яго кніг, дзвеИз іх (“Сялянскія песенькі з- над Нёмана і Дзвіны...”, кн. 4,Р1844; кн. 6, 1846) змяшчалі беларускія народныя песні іОарыгінальныя вершы Я. Чачота на беларускай мове.

Да адраджэння беларускайТ мовы ў друку праз польскае пасрэдніцтва мелі дачыненнеИ пісьменнікі А. Рыпінскі, У. Сыракомля, Я. БаршчэўскіЗ , В. Дунін-Марцінкевіч, В. Каратынскі і іншыя, творы якіх былі праявай культуры беларускапольскага памежжаО . Некаторыя беларускамоўныя творы, якія не трапляліПў друк, распаўсюджваліся таксама ананімна

ўпісьмовымЕ выглядзе, як створаныя прыкладна ў 1820-я гг. парадыйная паэма “Энеіда навыварат” В. Равінскага і ў 1850-я гг.

–Рпаэма “Тарас на Парнасе” К. Вераніцына.

Для 1840–1850-х гг. характэрным з’яўляецца ўключэнне беларускамоўных твораў лацінскім шрыфтам у друкаваныя

польскамоўныя выданні. Сярод іх – выдадзеныя ў эміграцыі (пасля паўстання 1830–1831 гг.) кнігі Аляксандра Рыпінскага

“Беларусь. Некалькі слоў аб паэзіі таго простага люду той польскай правінцыі: аб яго музыцы, спевах, танцах…” (Парыж, 1840), “Нячысцік, беларуская балада” (Лондан, 1853) і Ігната Яцкоўскага “Аповесць з майго часу, ці Літоўскія пры-

годы” (Лондан, 1854), дзе быў змешчаны ў польскім пера-

93

кладзе беларускі верш Паўлюка Багрыма “Зайграй, зайграй,

хлопча малы”. Балада “Нячысцік” акрамя Лондана выйшла таксама ў Познані (1853 г., друкарня Людвіка Мерзбаха).

У1846 г. у Вільні ў “Друкарні Юзафа Завадскага” выйшаў

іпершы друкаваны твор Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча

“Сялянка”, у якім разам з польскай мовай выкарыстоўвалася беларуская. У наступных чатырох выданнях, надрукаваных у Мінску, В. Дунін-Марцінкевіч ідзе вызначаным кірункам: публікуе лацінкай свае польска- і беларускамоўныя творы –

паэму “Гапон” (1855), зборнікі (“Вечарніцы і Апантаны”, 1855; “Цікавішся? – Прачытай!”, 1856; “Дудар БеларускіИ, ці Усяго патроху”, 1857). Шостае, буйнейшае і адзінаеКцалкам беларускамоўнае выданне – пераклад паэмы АдамаУМіцкевіча “Пан Тадэвуш” В. Дуніна-Марцінкевіча – выйшлаГ ў 1859 г. у Вільні ў друкарні А. Г. Сыркіна і было адразу ж канфіскавана. У 1861 г. у той самай друкарніБвыйшла апошняя прыжыццёвая кніга пісьменніка “ЛюцынкаЙ , ці Шведы на Літве”. Гістарычнае апавяданне было надрукавана толькі на польскай мове. Асноўнай прычынайИ забароны “Пана Тадэвуша” на беларускай мовеРстала не столькі змаганне з беларускай мовай (ранейшыя выданні 1846, 1855–1857 гг. былі дазволены) ці нават “польскайО інтрыгай”, колькі ажыццяўленне ўсё больш Тжорсткай імперскай русіфікатарскай палітыкі, якая ў дадзенымИ выпадку была выклікана забаронай украінскага друку лацінскім шрыфтам (ад 30 мая 1859 г.). Амаль да пачаткуЗ1890-х гг. апублікаваныя беларускамоўныя творы В. ДунінаО-Марцінкевіча заставаліся найбольш значнымі прыкметаміП нацыянальнага самасцвярджэння беларусаў.

Спрыяла нараджэнню беларускай нацыянальнай ідэі і пецярбургскаеЕ асяроддзе студэнтаў з былой Рэчы Паспалітай, уРякім у канцы 1830-х гг. была ажыццёўлена спроба стварэння свайго друкаванага перыядычнага выдання. Такім выданнем стаў альманах “Незабудка” (на польскай мове), а яго выдаўцом – Ян Баршчэўскі. У 1840–1844 гг. было выпушчана пяць тамоў. Беларускамоўныя вершы Я. Баршчэўскага друкаваліся ў пецярбургскім “Літаратурным гадавіку” 1843), выдаўцом якога быў Рамуальд Падбярэскі, а ў 1844–1845 гг. з’явілася і галоўная кніга пісьменніка – “Шляхціц Завальня”, т. 1–4). Хоць і напісана была на польскай мове, аднак у ёй аўтар закрануў усё кола пытанняў, звязаных з беларускай нацыянальнай думкай, філасофіяй і светапогляднай сістэмай народа.

94

Выкарыстоўвалася беларуская мова і для таго, каб папярэдзіць рэпрэсіі з боку царскіх улад у адносінах грамадскага ці рэлігійнага жыцця. Прыкладам гэтаму служыць выданне ў 1858 г. у друкарні Восіпа Завадскага альбома “В память пребывания Государя Императора Александра ІІ в Вильне, 6 и 7 сентября 1858 г.”, у які быў уключаны твор Вінцэся Каратынскага лацінкай і кірыліцай “Вставаймо, братцы, да дзела, да дзела” (вядомы пад назвай “Песня з паклонам”, або “Найяснейшаму яго милосьци гаспадару императару Александру Микалаявичу песьня з паклонам ад литовско-русин- скаи мужыцкаи грамады”).

выданні Яўстафія Тышкевіча, Рамуальда Зямкевіча, Івана Насовіча, Паўла Шпілеўскага і інш.

Беларускае слова і агітацыйная публіцыстыка. У пачат-

ку 1860-х гг. беларускае слова стала адным са сродкаў агітацыйнай публіцыстыкі паўстанцаў. Вядомы ўлёткі, брашуры, якія выходзілі ў нелегальным друку, іх разнастайныя беларускамоўныя рукапісныя варыянты. У творах “Песні набожныя” і “Лемантар для добрых дзетак католікаў”, якія выйшлі ў 1861 г., як пазначана, у Варшаве, выкарыстоўвалася

95

ў асноўным лацінская графіка. Выданні змяшчалі і беларускія тэксты лацініцай, якія мелі асветніцка-ідэйныя мэты і накіраваны на сцвярджэнне адзінства польскага народа – і паноў, і сялянства – у супрацькаланіяльным змаганні з царызмам.

Падобным да названых выданняў была (як пазначана на тытуле, месца друку – Кіеў) брашура “Перэдсмертный разговор Пустэльніка Пятра, каторый жыў у пушчы дзевяць дзесят лет, а памёр маючы сто сорак лет”, якая таксама датуецца пачаткам 1860-х гг. Крытыка і непрыняцце царскіх парадкаў, ідэалізацыя “Польшчы-маткі” прадстаўлены яшчэ адным выданнем – “Крыўда і праўда” (Пецярбург, 1863).

дычным друкам, праўда, толькі падпольным. Сярод першых беларускамоўных газет – “Гутарка двух суседаў”, якая вы-

праўды” лічацца друкарні Гродзеншчыны, а апошняга, сё-

пачатку 1860-х гг., “каб зменшыць уплыў паўстанцкіх ідэй”, з’яўляецца некалькі беларускамоўных брашур на кірыліцы. Гэта “Бяседа старога вольніка з новымі пра іхняе дзела” (Магілёў, 1861) і “Рассказы на белорусском наречии” (Вільня, 1863). У магілёўскім выданні ішла гаворка пра маніфест 19 лютага 1861 г. У “Рассказах...” адлюстраваны розныя тэмы: ад крытыкі ўніяцтва і каталіцызму, ухвалення звароту беларусаў да праваслаўнай веры – да пытанняў сямейнай

96

маралі і развіцця асветы. Жыватворным зернем у выданні было прызнанне беларусаў як асобнага, адрознага ад палякаў і ад велікарусаў, народа: “... Мы сами по себе народ особный

– белорусы!” Віленскае выданне было разаслана ва ўсе школы края і чыталася вучням і іх бацькам. Аднак “Рассказы...” прымаліся сялянамі з недаверам, што і неабходна было ўладам таго часу, бо адпавядала іх афіцыйнай пазіцыі, за якой хавалася “абгрунтаванне” бессэнсоўнасці друку кніг на беларускай “гаворцы”, калі імі не цікавіліся.

Сёння вядома звыш 60 кніжных выданняў з уключанымі беларускамоўнымі тэкстамі лацінкай ці кірыліцай, якія вый-

У пачатку ХХ ст. у гарадской прамысловасці ствараюцца акцыянерныя таварыствы і сіндыкаты.

Рэзкі спад у дзейнасці прыватнага кнігавыдання другой паловы 1860 – пачатку 1870-х гг. змяняецца паступальным ростам выпуску кнігавыдавецкай прадукцыі і развіццём кнігавыдавецкай сферы. У 1869 г. былі скасаваны некаторыя надзвычайныя меры, якія дзейнічалі ў выглядзе асобных цыр-

97

куляраў генерал-губернатараў Паўночна-Заходняга края Мураўёва і Каўфмана, і пашырыліся на заходнія губерні агульныя законы аб друку Расійскай імперыі. У Вільні была ўведзена ўнутраная (для мясцовых выданняў) і знешняя (для замежнай літаратуры) цэнзура. Папярэдняй цэнзуры падлягалі ўсе рукапісы, якія прызначаліся для друку, за выключэннем выданняў духоўнага ведамства. Любыя адступленні ад афіцыйнай палітыкі прыводзілі да забароны выданняў.

Беларускае слова ў другой палове ХІХ ст., нягледзячы на

выяўлялася ў прымяненні лацінскага шрыфту. З другога – паступова ішоў працэс вяртання да сваіх вытокаў і скары-

наўскіх традыцый у друкуТ. Гэта засведчылі і беларускія творы, большасць з якіхИу другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. былі выдадзеныЗўжо на кірыліцы.

Беларуская тэматыка ў друку не толькі не знікае, але, наадварот, адбываеццаО яе колькасны рост. Са стварэннем Віленскай Пархеаграфічнай камісіі і Паўночна-Заходняга аддзела РускагаЕгеаграфічнага таварыства актывізуюцца адпаведныя даследаванні, старажытная беларуская мова з’яўляецца ў такіхРвыданнях, як “Акты, издаваемые Виленскою комиссиею для разбора древних актов” (у 39 тамах; Вільня, 1865– 1915), “Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при Управлении Виленского учебного округа” (у 14 тамах; Вільня, 1867–1904), “Грамоты великих князей литовских с 1390 по 1569 год” (Кіеў, 1868), “Литовская метрика”(Санкт-Пецяр- бург, 1903) і інш.

У губернскіх гарадах Паўночна-Заходняга края ў 1860-я –

1880-я гг. выдаюцца памятныя кніжкі, гісторыка-статыс-

98

тычныя апісанні асобных паветаў, мястэчак, што дазволіла сканцэнтраваць мясцовыя грамадскія сілы і развіваць краязнаўчы рух. Значным дасягненнем у 1865–1890-х гг. сталі

друкаваныя працы даследчыкаў-фалькларыстаў і этногра-

фаў, якія выдадзены на рускай і польскай мовах. Паглыблена

даследуецца беларуская мова, што пацвярджаюць апубліка-

ваныя грунтоўныя працы такіх аўтараў, як І. Ярэміч, І. Насовіч, М. Гарбачэўскі, Я. Карскі, Е. Раманаў, В. Астапчук і інш. Вялікай падзеяй стаў выхад у друкарні Акадэміі навук

друку. Так, у мінскай прыватнай газеце “Минский листок” былі змешчаны беларускамоўныя творы Я. Лучыны (1889,

ў 1889 г. друкаванае афармленнеТО ў той самай газеце. Пазней паэма не аднойчы асобна перавыдавалася ў Віцебску (1896, 1898, 1904), Гродне (1896), Магілёве (1900, 1902).

Асобным дадаткамЗИда газеты “Минский листок” з 1888 г.

выходзіў “СевероО- ападный календарь”. У канцы 1880-х гг. у

ЗападногоЕПкрая” (на 1889 г.), у якім друкаваліся і бела-

Маскве дзякуючы старанням М. Доўнар-Запольскага таксама пачало выходзіць падобнае выданне – “Календарь Северо-

рускамоўныя творы. Пасля выхаду чарговага зборніка (на

яшчэ два выпускі – на 1892 і 1893 гг. У календары значнае месца адводзілася літаратурнаму альманаху, дзе друкаваліся папулярныя беларускамоўныя творы Я. Лучыны і У. Сыракомлі. У Маскве ж у 1891 г. асобнай брашурай выходзіць апавяданне У. Гаршына “Сігнал”, перакладзенае на беларускую мову Ядвігіным Ш.

З сярэдзіны 1890-х да пачатку 1900-х гг. у легальным друку з’яўляюцца беларускамоўныя брашуры на кірыліцы

99

Аляксандра Ельскага – “Сынок! Расказ з праўдзівага здарэння. Усім бацькам і дзецям для перасцярогі” (Санкт-Пецяр- бург, 1895), “Выбіраймася ў прочкі! Скарэй у Томск” (Санкт-

Пецярбург, 1896; Віцебск, 1896) і “Слова аб праклятай гарэлцы” (Санкт-Пецярбург: друкарня Г. Бернштэйна, 1900); Аляксандра Пшчолкі (Віцебск, 1898–1910), прысвечаныя беларускаму жыццю.

Беларускамоўныя выданні лацінкай. Наступствы падаў-

лення паўстання 1863–1864 гг. прывялі да чарговага пера-

“Работніка” і “Грамады” выдаецца апавяданнеБ С. А. Падалінскага “Пра багацтво да беднасцьЙ”. Тэкст арыгінала быў перакладзены з украінскай на беларускую мову і дапасаваны да мясцовых умоў. Працягам і прыкладамИ падобнага ўзаемадзеяння палякаў, літоўцаў, украінцаўР і беларусаў сталі тыльзіцкія выданні сацыялістычнага характару 1892 г.: адно на беларускай мове (“Дзядзька Антон, або Гутарка аб усім

ў склад Рэчы Паспалітай. У 1881 г. у Жэневе ў друкарні

чыста, што баліць, аТчамуОбаліць – не ведаем…”) і два на польскай (“НекалькіИзаўваг” і “Ян Скіба”), надрукаваныя ў літоўскай друкарніЗМарцінаса Янкуса. У выданні “Дзядзька Антон” быў змешчаны эпіграф, якім стала беларуская пры-

маўка “Загляне сонца і ў наша аконца”, а завяршаўся тэкст

1863РЕг., Францішак Багушэвіч, дзякуючы польска-беларускім кнігавыдавецкім сувязям, выдае свае беларускамоўныя творы лацінскім шрыфтам у Кракаве – “Дудка беларуская”, 1891, 1896; “Тралялёначка”, 1892; “Смык беларускі”, Познань (?), 1894). Загадкавы лёс “Скрыпачкі беларускай”, 1900 ?) з партрэтам Ф. Багушэвіча, якая напомніла аб сабе ў запланаваным спісе перавыданняў суполкі “Загляне сонца і ў наша аконца” ў 1906 г. (праект, аднак, не быў ажыццёўлены). Згубіўся і рукапіс зборніка празаічных твораў пісьменніка “Беларускія апавяданні Бурачка”. Рукапіс, здадзены ім у Вілен-

100