Gіstoryiya belaruskay knіgі
.PDF6.3. Выдавецкая дзейнасць у 1939–1944 гг.
1939–1941 гг. Нават яшчэ да пачатку Другой сусветнай вайны, да жніўня 1939 г., у нямецкіх планах ваенных аперацый супраць Польшчы была ў тым ліку і арганізацыя на беларускіх і ўкраінскіх тэрыторыях Рэчы Паспалітай дыверсійных дзеянняў, адным з якіх з’яўляўся друк для насельніцтва адпаведнай прапагандысцкай літаратуры на беларускай і ўкраінскай мовах. Аднак пасля заключэння савецка-
нямецкага пакта аб ненападзенні (23 жніўня 1939 г.), а крыху |
|||
|
|
|
И |
пазней па завяршэнні ваенных дзеянняў на польскай тэры- |
|||
|
|
К |
|
торыі і яе захопу Германіяй (у верасні 1939 г.), а таксама да- |
|||
|
У |
|
|
лучэння тэрыторыі Заходняй Беларусі да БССР (у верасні |
|||
1939 г.) у гэтым не стала патрэбы. |
Г |
|
|
|
|
|
У 1939 г. у Вільні журналістамі з Мінска было арганізавана
кароткатэрміновае выданне газеты |
“ еларуская праўда”, |
|
у якой знайшлі адлюстраванне ідэі |
мясцовайБ |
інтэлігенцыі |
(А. Луцкевіч) аб далучэнні Вільні да БССР. Аднак па дамове |
|
|
И |
паміж урадамі СССР і Літвы ВільняЙі Віленшчына павінны |
|
Р |
|
былі адысці да Літоўскай дзяржавы. З кастрычніка 1939 г. |
|
О |
|
амаль да канца чэрвеня 1940 г. у Вільні яшчэ працягвалі |
дзейнасць беларускія грамадскія арганізацыі – Беларускае навуковае таварыства, Беларускі цэнтр, газета “Крыніца”.
нікаў беларускага нацыянальнага адраджэння. У працэсе са-
Спрабаваў прадаўжаць выдавецкую дзейнасць Адам Стан- |
|
|
Т |
кевіч. З абвяшчэннем 23 чэрвеня 1940 г. Літоўскай ССР част- |
|
|
И |
ка беларусаў, як і літоўцаў, вымушаны былі эмігрыраваць, бо |
|
з прыходам савецкайЗулады пачаліся рэпрэсіі супраць удзель- |
|
О |
|
ветызацыі Заходняй Беларусі важная роля адводзілася дру- |
|
каванай Ппрапагандзе. Пачаўся масавы наплыў кніжных і пе- |
|
Р |
|
рыядычныхЕ |
выданняў, асноўнымі з якіх былі рускамоўныя, |
што пастаўляліся з СССР. Акруговыя і раённыя рэдакцыі газет, якія сталі выдавацца на беларускай і рускай мовах, таксама папаўняліся персаналам з СССР.
1941–1944 гг. У залежнасці ад тэрыторыі, дзе разгортвалася выдавецкая дзейнасць, правамерна вылучыць наступныя выдавецкія плыні: на акупіраванай немцамі тэрыторыі Бела-
русі – акупацыйны друк, а таксама падпольны і партызанскі друк; на неакупіраванай тэрыторыі СССР – тылавы друк; паза межамі БССР і СССР – эміграцыйны друк.
151
Акупацыйны друк – легальны друк на акупіраванай тэрыторыі, які кантраляваўся акупацыйнымі ўладамі. Сістэма кантролю была цэнтралізаванай і ажыццяўлялася ў адпаведнасці з уведзеным ваенным кіраваннем на ўсёй тэрыторыі Беларусі, падзеленай на акругі, на чале якой стаяў генеральны камісарыят Беларусі. Так, паўночна-заходнія раёны Беларусі склалі генеральную акругу “Літва”, цэнтральная частка – генеральную акругу “Беларусь” у складзе рэйхскамісарыята “Остланд”, поўдзень Беларусі – рэйхскамісарыят “Украіна”, Беласточчына і частка сучаснай Гродзенскай вобласці былі далучаны да Усходняй Прусіі, усходняя Беларусь увайшла ў
тылавы раён групы армій “Цэнтр”. З цягам часу ў заходняй |
||
|
|
И |
частцы Беларускай генеральнай акругі ваеннае кіраванне |
||
|
К |
|
было заменена на грамадзянскае ў адрозненне ад усходняй |
||
У |
|
|
(Полацк, Віцебск, Магілёў, Бабруйск, Смаленск, Бранск), |
||
Г |
|
|
якая да канца акупацыі заставалася ў зоне ваеннага кіравання. |
||
Форма акупацыйнага рэжыму, як адзначаеБЮ. Туронак, была |
вызначальным фактарам магчымасці выдавецкай працы, якая |
|
|
И |
заставалася прэрагатывай цывільнайЙулады і, як і за савецкім |
|
Р |
|
часам, аказалася сканцэнтраванай галоўным чынам у Мінску. |
|
О |
|
Дзяржаўнай мовай на абшары Остланду ўводзілася нямецкая |
(з дапушчэннем мясцовай у кожнай з генеральных акруг).
было адбывацца наИТбеларускай мове і, паводле часовага школьнага статутаЗгенеральнага камісара В. Кубэ, “іншыя народнасці <…> павінны засвойваць беларускую культуру”.
Выкладанне ў школах Беларускай генеральнай акругі павінна
ская ўправаПОі падпарадкаваная ёй друкарня, а таксама было заснаванаЕКраёвае выдавецтва “Менск”, галоўнай задачай якога стала забеспячэнне выпуску “Менскай газэты”, бо адзінайР сферай зацікаўлення нямецкай адміністрацыйнай улады была ідэалагічная прапаганда. Паўстала пытанне аб мове друкаванага слова. З гэтай мэтай Краёвае выдавецтва “Менск” атрымала дазвол на выданне “Беларускага правапісу” Браніслава Тарашкевіча, якое і было ажыццёўлена ў канцы верасня 1941 г. (тыраж 20 тыс. экзэмпляраў). Гэта была першая кніга, выпушчаная на тэрыторыі акупіраванай Беларусі на беларускай мове і адзіная ў дадзеным выдавецтве. Пачынаючы з 16 кастрычніка 1941 г. выдавецтва было падпарадкавана Мінскаму гарадскому камісарыяту, пазней –
З ліпеня 1941 г. у Мінску пачала дзейнасць Мінская гарад-
152
аддзелу прэсы Генеральнага камісарыята Беларусі. Уся выдавецкая справа Беларусі трапіла ў падпарадкаванне і пад жорсткі кантроль германскага Генеральнага камісарыята Беларусі.
Укастрычніку 1941 г. у Мінску для нагляду за працай школ быў створаны Школьны інспектарат (у складзе Генеральнага камісарыята), які выдаў 13 праграм навучання на беларускай і нямецкай мовах па геаграфіі, гісторыі, грамадазнаўстве, матэматыцы, музыцы і спевах, прыродазнаўстве, ручной працы, маляванні, фізіцы, хіміі, фізічнай культуры.
Ва ўмовах недахопу школьных падручнікаў праграмы разам з часопісам “Беларуская школа” (са студзеня да снежняИ1942 г. выдаваўся інспектаратам у дзвюх частках: для настаўнікаўК і для вучняў) сталі асноўнымі метадычнымі дапаможнікаміУ для школьнага навучання. Г
Спрабавала займацца выдавецкай дзейнасцюБ Беларуская народная самапомач (БНС) – адзіная дазволеная акупацыйнымі ўладамі грамадская арганізацыяЙў еларусі. Вядома, што БНС выдала дзве кнігі Яна Станкевіча – “Крыўя–Бе- ларусь у мінуласьці” і “ЛемантарИпераходны з лацініцы на кірыліцу” ў Мінску і трэцююР– «Беларускі лемантар “Зорка”»
ўБаранавічах (усе ў 1942Ог.). У пачатку 1943 г. дзейнасць БНС у галіне кнігавыдання была забаронена.
Уканцы кастрычнікаТ– пачатку лістапада 1942 г. было заснавана ВыдавецтваИшкольных падручнікаў і літаратуры для моладзі (ВШПЛМЗ ). Кіраўніком і цэнзарам быў прызначаны Ёзаф Сівіца (сілезскі немец, валодаў польскай і беларускай моваміО), тэхнічным кіраўніком – Язэп Найдзюк, былы кіраўнікПдрукарні імя Ф. Скарыны ў Вільні ў 1926–1941 гг.
ПершайЕ кнігай выдавецтва, якая выйшла ў канцы 1942 г. лацінкай, быў “Беларускі лемантар” Пятра Кісяля (праз год зробленаР дапоўненае перавыданне). Забарона акупацыйных ўлад карыстацца ў беларускіх школах савецкімі падручнікамі і адсутнасць іншых неспрыяльна адбіваліся на навучальным працэсе і адначасова выклікалі актывізацыю працы над новымі падручнікамі, якіх выйшла ў выдавецтве 10 выданняў (6 – на лацініцы, 1 – на кірыліцы і лацініцы, 3 – на кірыліцы).
Усяго за 1942–1944 гг. ВШПЛМ выпусціла 24 кнігі, з іх на кірыліцы вядомыя 16 назваў. Асобнымі выданнямі як на кірыліцы, так і на лацініцы быў надрукаваны “Беларускі правапіс” (Мінск, 1943), “Biełaruski pravapis” (Вільня, 1944)
153
Антона Лёсіка. Выдавецкі рэпертуар ВШПЛМ прадстаўлены школьнымі падручнікамі: букварамі, граматыкамі, арыфметычнымі задачнікамі, зборнікамі фальклорных песень, народных казак, сцэнічных твораў, паэзіі і апавяданняў, а таксама выданнямі рэлігійнай і ваеннай тэматыкі. Спачатку выданні ВШПЛМ фінансаваліся Генеральным камісарыятам, але пазней выдавецтва стала нават прыносіць прыбытак і існавала самастойна. Выпуск кожнай кнігі адзначаўся ў мясцовай прэсе: у “Беларускай газэце”, “Голасе вёскі”.
Большая частка выданняў ВШПЛМ выйшла ў апошнія ме- |
|||
|
|
|
И |
сяцы акупацыі (снежні 1943 г. – чэрвені 1944 г.), таму, віда- |
|||
|
|
К |
|
вочна, што толькі нязначная іх колькасць была распаў- |
|||
сюджана. |
У |
|
|
|
Г |
|
|
Пэўную прыватную выдавецкую ініцыятыву ў Мінску па выпуску рэлігійнай літаратуры на беларускай мове спрабаваў
ажыццяўляць ксёндз Станіслаў Глякоўскі, выкарыстоўваючы |
|
для друку як лацінку, так і кірыліцу. |
Б |
Паводле “Альфабэтнага каталёгу кніг і брашур” за 1939– |
|
|
И |
1944 гг., складзенага Ю. Туронкам іЙзмешчанага ў яго працы |
|
Р |
|
“Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939–1944)”, ім |
|
О |
|
улічана 117 беларускіх акупацыйных выданняў, што выйшлі |
не толькі на тэрыторыі Беларусі. З іх звыш 20% застаюцца |
|
|
Т |
яшчэ не адшуканымі. Аўтар лічыць, што колькасць падобных |
|
|
И |
выданняў можа быць большай (сярод іх – календары, рэлі- |
|
гійныя выданні). |
|
На акупіраванай тэрыторыі Беларусі нямецкімі ваеннымі |
|
О |
С. Жумар, распаўсюджваліся лістоўкі |
ўладамі, як адзначыўЗ |
(вядома каля 900 назваў), легальныя перыядычныя выданні
на беларускай (74), рускай, украінскай і нямецкай мовах, якія |
|
даследчыкуПўдалося ўлічыць у паказальніку “Библиография |
|
Р |
|
оккупационныхЕ |
периодических изданий, выходивших на тер- |
ритории Белоруссии в 1941–1944 гг.” (Мінск, 1995), і разгле-
дзець у манаграфіі “Оккупационная периодическая печать на территории Беларуси в годы Великой Отечественной войны” (Мінск, 1996). Сярод беларускамоўных газет буйнейшай была “Менская (Беларуская) газэта” (з ліпеня 1941 г.), а таксама “Голас вёскі”, “Беларускае слова”, “Баранавіцкая газэта”, “Газэта Случчыны”, “Новы шлях”, “Новая дарога”, “Наша праца”, часопіс “Жыве Беларусь” і інш. На беларускай і нямецкай мовах друкаваўся афіцыйны орган акупацыйных
154
улад “Урадавы Веснік генеральнага камісара Беларусі” (Мінск), на нямецкай мове выходзіла газета “Мінскер цайтунг” (“Міnsker Zeitung”), тыраж якой у 2–3 разы перавышаў тыраж “Менскай (Беларускай) газэты”. Акрамя афіцыйных матэрыялаў, у перыядычным друку публікаваліся творы беларускіх гісторыкаў, этнографаў, пісьменнікаў, у якіх закраналіся пытанні развіцця культуры, асветы, навукі, беларускай мовы, негатыўныя з’явы савецкай рэчаіснасці даваенных гадоў, гвалтоўнай калектывізацыі, сталінскіх рэпрэсій і інш.
Некаторыя журналісты, супрацоўнікі выдавецтваў і друкар- |
|||
|
|
|
И |
няў мелі цесныя сувязі з падполлем і партызанскім рухам |
|||
|
|
К |
|
(А. Іваш, Г. Коўшык, А. Савіч, С. Якаўлева, Р. Мурашка, А. Ма- |
|||
тусевіч і інш.). |
У |
|
|
|
Г |
|
|
Фарміраванне нацыянальнай свядомасці, аднаўленне незалежнай беларускай дзяржаўнасці былі асноўнай матывацыяй
выдавецкай дзейнасці ў гэты час шэрагу беларускіх дзеячаў |
|
нацыянальнальнага адраджэння. Аднак ідэалагічнаяБ |
машына |
нацысцкай Германіі была непараўнальна мацнейшая: і для яе |
||
|
И |
час, тады і можна |
беларусы патрэбны былі толькі на пэўныЙ |
||
Р |
|
|
было ім дазволіць карыстацца сваёй мовай, друкам, але адна- |
||
О |
|
|
часова і выкарыстоўваць іх у сваіх мэтах. |
|
Падпольны і партызанскі друк – нелегальны друк, які ажыц-
цяўляўся на акупіраванай тэрыторыі. Падпольны савецкі
занскага друку былі мабілізацыя народа на барацьбу з вора-
друк на тэрыторыі акупіраванай Беларусі адзначаўся ў гара- |
||
|
Т |
|
дах, мястэчках і нават вёсках, партызанскі – быў сканцэн- |
||
|
И |
|
траваны ў лясах, на месцах дыслакацыі партызанскіх атрадаў |
||
і злучэнняў. АсноўныміЗ |
задачамі падпольнага і парты- |
|
О |
|
|
гам – фашызмам, падтрымка савецкіх патрыятычных пачуц- |
||
цяў, накіраваныхП |
на вызваленне ад акупантаў, інфармаванне |
|
Р |
|
|
аб зверствахЕ |
фашыстаў і перамогах Чырвонай Арміі. |
Для арганізацыі друку на акупіраванай тэрыторыі ў падпольных партыйных арганізацыях і партызанскіх атрадах ствараліся саматужныя, паходныя або перасоўныя друкарні, якія ўзнікалі на аснове рэшткаў ацалелых і заканспіраваных партыйных друкарняў. Некаторыя партызанскія друкарні былі створаны дзякуючы захопу тыпаграфскага абсталявання ў фашыстаў – напрыклад, у Клецку і Любані. Выкарыстоўваліся і магчымасці легальных друкарняў. У пачатку 1943 г. з савецкага тылу пачалі дастаўляцца спецыяльна распрацава-
155
ныя партатыўныя друкарскія машыны. Усяго за 1943–1944 гг. на тэрыторыю акупіраванай Беларусі было перапраўлена 185 такіх машын з камплектамі шрыфтоў, 150 тон газетнай паперы і да 100 чалавек наборшчыкаў і друкароў.
Асноўнай і найбольш аператыўнай прадукцыяй падпольных і партызанскіх выдаўцоў былі лістоўкі. Першапачаткова яны з’явіліся ў рукапіснай і машынапіснай форме. Так, ужо з 15 жніўня 1941 г. яны аб’явіліся ў Полацку, а затым і ў іншых населеных пунктах пачаліся іх выраб і распаўсюджанне. Лістоўкі сталі адным з самых дзейсных сродкаў барацьбы падпольшчыкаў Мінска. Адной з лепшых была лістоўка пад
назвай “Да насельніцтва Беларусі” (верасень 1941 г.). Пры- |
||
|
|
И |
значаліся лістоўкі таксама і нямецкім салдатам, і тым, хто |
||
|
К |
|
супрацоўнічаў з фашыстамі. Усяго за перыяд Вялікай Айчын- |
||
У |
|
|
най вайны ЦК КП (б) Б, абкамамі і райкамамі партыі было |
||
Г |
|
|
выпушчана 1 201 160 экзэмпляраў лістовак і брашур. |
|
|
У падпольным і партызанскім друку важнаеБ месца займаў |
выпуск газет і часопісаў. Першыя падпольныя перыядычныя |
|
|
И |
выданні з’явіліся ў канцы 1941 г. ЙУ маі – верасні 1942 г. |
|
Р |
|
у мінскай падпольнай тыпаграфіі, створанай напрыканцы |
|
О |
|
1941 г., друкавалася газета “Звязда” – орган Мінскага гаркама
КП (б) Б. У выпуску газет вызначыліся падпольныя групы Віцебскага, РудзенскагаТ, Чэрвеньскага, Бярэзінскага, Кіраўскага, Клічаўскага Ипартыйных камітэтаў, якія ўжо ў 1942 г. прыступілі да іхЗвыдання. На 1943 г. на акупіраванай тэрыторыі Беларусі быў арганізаваны нелегальны друк 134 савецкіх газет, у іхОліку адной рэспубліканскай газеты – “Чырвоная змена”, шасціП абласных газет (віцебскай, магілёўскай, беластоцкайЕ, пінскай, палескай, вілейскай), шэрагу газетных выданняў буйнейшых партызанскіх фарміраванняў.
РПа розных бібліяграфічных даных у гады Вялікай Айчыннай вайны ў Беларусі падпольшчыкі і партызаны выпусцілі ад 163 да 190 назваў газет і каля 90 часопісаў.
Не паддаюцца дакладнаму ўліку і, напэўна, могуць яшчэ з’явіцца новыя знаходкі партызанскай рукапіснай перыёдыкі і баявых лісткоў. Спіс часопісаў, які дайшоў да нашага часу, складае 87 назваў (237 нумароў). Лічыцца, што першыя нумары рукапісных часопісаў з’явіліся ў Магілёўскай вобласці ў пачатку 1942 г. і распаўсюджваліся на працягу ўсіх гадоў акупацыі (да 1944 г.). Гэта былі як рукапісныя, так і друка-
156
ваныя на машынцы выданні, звычайна ў адным асобніку, выкананыя як самаробныя альбомы ці сшыткі рознага фармату
іаб’ёму. Па змесце вылучаюцца літаратурныя, палітычныя
ісатырычныя (ілюстраваныя) выданні, якія адлюстроўвалі жыццё і барацьбу пэўнага атрада ці брыгады, фарміравання.
Сярод нелегальных выданняў на тэрыторыі акупіраванай Беларусі вядома 21 назва кніг і брашур, аўтарамі якіх у большасці сваёй былі партызаны: В. Кулікоў, Л. Абах, Я. П. Ракаў
(псеўданім Я. Мрамараў), А. Міхайлаў, В. Скараходаў, Я. Крайнік, Е. Аўсянкін і інш. Зборнік “Мститель” рускага пісьменніка У. У. Сабліна, напрыклад, выйшаў у друкарні
газеты “Бальшавіцкі сцяг” – органа Рудзенскага падпольнага |
||
|
|
И |
раённага камітэта КП(б) Беларусі з пазнакай “Май 1944. Лес |
||
|
К |
|
каля Мінска”. Сярод зборнікаў твораў партызанскіх аўтараў |
||
У |
|
|
зборнік “Железняк” (аднайменнай партызанскай брыгады |
||
Г |
|
|
“Жалязняк” Мінскага злучэння), які быў надрукаваны ў |
||
пачатку 1943 г. Пяць разоў перавыдаваўсяБзборнік “Паход |
фашысцкіх звяроў. Паэма” падпольшчыцыЙ і партызанкі, пухавіцкай настаўніцы Яніны Крайнік (Ліліі Лясной).
– “На партызанскі лад” (выдадзена летам 1943 г. рэдакцыяй “Бальшавіцкага сцяга” – органа падпольнага РК
И Папулярнымі выданнямі ўРудзенскагапартызан былі кніжкі-песеннікі
КП(б)Б), “Сборник песен и частушек о Великой Отечествен- |
||||
|
|
|
|
О |
ной войне” (люты 1944 г. – Беластоцкім падпольным абкамам |
||||
ЛКСМБ). |
|
|
Т |
|
|
|
И |
|
|
|
|
|
|
|
Выдадзены ў партызанскіх друкарнях і некалькі твораў |
||||
беларускіх |
пісьменнікаўЗ |
– паэма Я. Коласа “Адплата” |
||
(брыгады |
імя Панамарэнкі і імя Чапаева), кніга вершаў |
|||
|
|
О |
|
|
А. Астрэйкі “Слуцкі пояс” (1943 г., друкарня Слуцкай пад- |
||||
польнайПраённай газеты “Народны мсцівец”). |
||||
ПоўныЕўлік і аналіз літаратуры на нямецкай, польскай, |
||||
украінскай, рускай мовах, якая выходзіла на акупіраванай тэ- |
||||
Р |
|
|
|
|
рыторыі Беларусі як легальна, так і нелегальна, чакае свайго |
||||
даследчыка. |
|
|
|
Тылавы друк – друк, які ажыццяўляўся на неакупіраванай тэрыторыі СССР, у савецкім тыле, у эвакуацыі. Па сваім прызначэнні быў накіраваны: 1) для перакідкі праз лінію фронту і нелегальнага распаўсюджвання на акупіраванай тэрыторыі; 2) для фронту (у тым ліку для беларусаў-франта-
157
вікоў); 3) для легальнага ўжытку і распаўсюджвання на неакупіраванай тэрыторыі СССР.
У першыя дні вайны падчас бамбардзіровак была разбурана амаль уся паліграфічна-выдавецкая база Беларусі. Значна пацярпела мінская друкарня “Звязда”, у якой выходзіла большасць рэспубліканскіх газет, рэдакцыі якіх былі эвакуіраваны спачатку ў Гомель (“Савецкая Беларусь”, “Чырвоная змена”, “Звязда”), а потым у г.Чырвонакамск Пермскай вобласці. Да 18 жніўня 1941 г. на тэрыторыі БССР дзейнічала гомельская фабрыка “Палесдрук”, пасля – з 19 жніўня – паліграфісты сфарміравалі цягнік-друкарню для ажыццяў-
лення выдавецкай дзейнасці ў прыфрантавой паласе. У цяг- |
||
|
|
И |
ніку-друкарні выпускаліся газета “Савецкая Беларусь” на |
||
|
К |
|
беларускай і рускай мовах, сатырычны лісток “Партызанская |
||
У |
|
|
дубінка” (як дадатак да газеты з 1942 да студзеня 1943 г., |
||
Г |
|
|
часопіс – да красавіка 1943 г.), газета-плакат “Раздавім фа- |
||
шысцкую гадзіну” (з 5 ліпеня 1941 г. да Бмая 1945 г. выйшаў |
141 нумар) і іншыя, якія распаўсюджваліся на фронце і на |
||
|
И |
|
акупіраванай тэрыторыі Беларусі. |
Й |
|
Р |
|
|
Шэраг перыядычных выданняў БССР у час вайны пераста- |
||
О |
|
|
лі выдавацца, а тыя, што апынуліся ў эвакуацыі, не раз мя-
нялі сваё месца друкуТ. ак, газета “Савецкая Беларусь” друкавалася ў Арле, Казані (1941), Маскве (1942). У час вайны ў савецкім тыле з’явілісяИ і новыя перыядычныя выданні, як газета “За СавецкуюЗБеларусь” на беларускай мове (рэдактар М. Лынькоў), “ а свабодную Беларусь” (рэдактар І. Гурскі). Для партызанаўОВіцебшчыны друкавалася ў Маскве абласная “ВіцебскаяПгазета” (з чэрвеня 1942 г.). На старонках беларускіх тылавыхЕ газет змяшчаліся публіцыстычныя творы шэрагу беларускіх і рускіх пісьменнікаў.
РНе здолела эвакуіравацца з Беларусі Дзяржаўнае выдавецтва БССР. Маёмасць выдавецтва, дакументы, рукапісы засталіся ў Мінску і былі знішчаны. Толькі ў кастрычніку 1942 г. у Маскве дзейнасць Дзяржаўнага выдавецтва БССР (у той час мела назву “Савецкая Беларусь”) была ўзноўлена. У выдавецтве працавалі дзве рэдакцыі – палітычнай літаратуры і мастацкай літаратуры. Пасаду галоўнага рэдактара займалі Кандрат Крапіва, потым – Пятрусь Броўка. У 1943 г. выдавецтвам было выпушчана 29, а ў 1944 г. – 41 назва кніг і брашур, сярод якіх серыя брашур пра беларусаў – Герояў Савец-
158
кага Саюза, мастацкія творы Я. Коласа, Я. Купалы, М. Танка, А. Куляшова, П. Панчанкі і інш. У гэтым жа годзе выдавецтва прыступіла да выдання падручнікаў для школ Беларусі.
Акрамя кніжных выданняў, у выдавецтве выпускаліся часопіс “Блакнот агітатара-партызана” – орган ЦК КП (б) Б (1943), плакаты, лістоўкі, газеты, у тым ліку “Партызанская дубінка”. Паліграфічныя работы выдавецтва замаўляла ў маскоўскіх друкарнях. Выдавецкая прадукцыя распаўсюджвалася сярод беларусаў у савецкім тыле, на фронце і на акупіраванай тэрыторыі Беларусі.
Асобныя навуковы выданні АН БССР выйшлі ў 1943 г. у
Ташкенце (УзССР), дзе ўстанова знаходзілася ў эвакуацыі. |
|
|
И |
Пад рэдакцыяй Я. Коласа была надрукавана кніга “Памяці |
|
Янкі Купалы”. |
К |
У цэнтральных і рэспубліканскіх выдавецтвахУСССР на |
|
беларускай мове і ў перакладзе на рускуюГмову выходзілі |
Былі спецыяльна падрыхтаваны ИвыданніЙ, прызначаныя практычна для ўсіх нацыянальнасцейРСССР – “Ваенная прысяга” (1941), а кніга “Айчынная вайна савецкага народа супраць фашысцкіх захопнікаў” (1942) выйшла на 27 мовах.
творы такіх |
беларускіх аўтараў, як Я. Колас, Я. Купала, |
М. Лынькоў, |
Б |
Э. Самуйлёнак, П. Броўка, А. Астрэйка і інш. |
На тэрыторыю акупіраванай Беларусі была арганізавана |
|
|
О |
перапраўка вялікай колькасці палітычнай і мастацкай літара- |
|
Т |
|
И |
|
туры, газет, лістовак і іншых выданняў на рускай мове, якія выкарыстоўвалісяЗдля палітычнай работы. Па некаторых
даных, у 1942–1943О гг. у тыл ворага было адпраўлена больш за 5 млнПгазет, 655 тыс. плакатаў, 23 млн экзэмпляраў лістовак, кніг і брашур. Значная колькасць тылавых выданняў друкаваласяЕна беларускай мове. Так, напрыклад, са 140 назваў лістовакР 1942 г., якія прызначаліся для жыхароў акупіраванай тэрыторыі, 102 – на беларускай мове.
Суадносіны беларускамоўнага і рускамоўнага савецкага кнігавыдання 1942–1945 гг. у Беларусі, паводле падлікаў Валерыя Герасімава, “склалі адпаведна 88 % (233 назвы) і 12 % (27 назваў)”. Цалкам жа статыстыка кніжных выданняў перыяду Вялікай Айчыннай вайны і іх тэматыка-тыпалагічны склад патрабуюць больш глыбокага і рознабаковага вывучэння, асэнсавання іх ролі ў палітычным супрацьстаянні.
Кніга, перыядычны друк, лістоўкі, якія выходзілі і распаўсюджваліся ў гады Вялікай Айчыннай вайны ў Беларусі,
159
засведчылі аб складаных палітычных і ідэалагічных умовах, у якіх давялося выжываць беларускаму народу, яго культуры, мове. Друкаванае і рукапіснае слова ў гады вайны паказала сваю сапраўдную сілу, якая была магутнейшым сродкам змагання, нацыянальнага існавання і ідэалагічнага ўздзеяння.
6.4.Выдавецкая справа ў 1945–1991 гг.
Звызваленнем Беларусі, якое пачалося ў 1943 г. і завяршы-
лася да канца ліпеня 1944 г., на тэрыторыі рэспублікі пачалася праца па аднаўленні выдавецка-паліграфічнай галіныИдзейнасці. За гады вайны была амаль цалкам знішчана паліграфічК - ная база Беларусі. З 200 даваенных прадпрыемстваўУчасткова ўцалелі Дом друку (Мінск), некаторыя абласныяГ і гарадскія друкарні. У другой палове 1944 г. пачаласяБрээвакуацыя з
рэннем Упраўлення па справах паліграфіі і выдавецтваў пры |
|
|
И |
СНК БССР, у падпарадкаванне якогаЙтрапляла ўся выдавец- |
|
ка-паліграфічная галіна рэспублікі. |
|
О |
|
Адзіным дзеючым выдавецтвам рэспублікі да 1947 г. было
Дзяржаўнае выдавецтва БССР, на якое ўскладвалася задача выпуску самай разнастайнайТ літаратуры: палітычнай, мастац-
структуры выдавецтваЗИбылі адпаведна вылучаны наступныя аддзелы – палітычны, навукова-тэхнічны, сельскагаспадарчы, вучэбна-педагагічныО , мастацкай, юнацка-дзіцячай літарату-
кай, сельскагаспадарчай і асабліва неабходнай вучэбнай. У
ры, аддзелПмастацкага афармлення і тэхнічная рэдакцыя. Ужо на пачатакЕ 1945/46 навучальнага года выдавецтва выпусціла 39 назваў падручнікаў на беларускай мове тыражом 2385 тыс. экзэмпляраўР . Галоўнае месца ў кнігавыдавецкім рэпертуары адводзілася выпуску твораў заснавальнікаў марксізмуленінізму. Так, у адпаведнасці з Пастановай ЦК КП (б) Б ад 24 кастрычніка 1946 г. “Аб выданні поўнага збору твораў У. І. Леніна на беларускай мове з IV рускага выдання” (у 35 тамах, тыраж 50 тыс. экз.) Дзяржаўнае выдавецтва БССР прыступіла да яго рэалізацыі (выданне завершана ў 1951 г.), а з 1 жніўня 1950 г. – да першага выдання на беларускай мове “Капітала” К. Маркса і шэрагу іншых твораў К. Маркса, Ф. Энгельса і У. І. Леніна на беларускай мове.
160