Тэма: з а й м е н н I к і

1. Займеннікі ты і сябе, у адрозненне ад рускай мовы, па-беларуску ў Д. і М. склонах пішуцца з літарай а ў аснове:

Н. ты, ― Р. цябе, сябе Д. табе, сабе

В. цябе, сябе Т. табой (-ою), сабой (-ою) М. (пры) табе, (на) сабе

2. У моўнай практыцы трэба адрозніваць азначальныя займеннікі сам (само, сама, самі ) і самы (самае, самая, самыя).

Калі займеннік самы (-ае, -ая, -ыя) ужываецца не з назоўнікам, а з прыметнікам і разам з ім утварае складаную форму найвышэйшай ступені параўнання прыметніка, то ён самастойным членам сказа не з’яўляецца, пераходзіць у формаўтваральную часціцу: Ужо ў самым раннім узросце ў дзіцяці развіваецца думка і мова, выхоўваюцца адносіны да дабра і зла. (В.Вітка)

Ва ўскосных склонах у займенніку сам (само, сама, самі ) націск падае на канчатак, а ў займенніку самы (самае, самая, самыя) ― на аснову:

Н. сам, само, сама, самі; Р. самога (м. і н. р.), самой, саміх; Д. самому (м. і н. р.), самой, самім; В. сам (самога), само, саму, саміх; Т. самім (м. і н. р.), самой, самімі; М. (у) самім, (у) самой, (у) саміх;

Н. самы, самае, самая, самыя Р. самага (м. і н. р.), самай, самых Д. самаму (м. і н. р.), самай, самым В. самы (самага), самае, самую, самыя (самых) Т. самым (м. і н. р.), самай, самымі М. (па) самым, (па) самай, (па) самых

УВАГА: У займенніку сам націск падае менавіта на першы галосны канчатка, а не на апошні; гутарковыя формы самаго, самаму памылковыя, гэта адхіленне ад нормы.

3. Трэба адрозніваць ужыванне займеннікаў у канструкцыях:

1) не хто іншы, як…; не што іншае, як… і 2) ніхто іншы не… ; нішто іншае не… . Першыя спалучэнні з займеннікамі хто (гэта ўсечаная форма ад няпэўнага займенніка хтосьці) і што (усечаная форма ад няпэўнага займенніка штосьці) ужываюцца ў сказах, дзе няма другога адмоўя. Другія ж словазлучэнні ніхто іншы не…; нішто іншае не… ўжываюцца ў адмоўных сказах, дзе пры выказніку ўжо ёсць адмоўе не :

1) Гэта было не што іншае, як зямлянка. (Або: …не што іншае, а зямлянка). Тут слова што можна замяніць на штосьці або ўсё спалучэнне замяніць на часціцу менавіта: Гэта была менавіта зямлянка. Аналагічна: Прыйшоў не хто іншы, як мой даўні сябар. (…не хто іншы, а мой даўні сябар; …не хтосьці іншы, а…; Прыйшоў менавіта мой даўні сябар).

2) Нішто іншае, акрамя футбола з хакеем, Кацю не цікавіла. Ніхто іншы ў гэты склеп не заглядваў. Тут можна апусціць слова іншае: Нішто, акрамя футбола з хакеем, Кацю не цікавіла. Ніхто ў гэты склеп не заглядваў.

4. Нельга калькаваць рускія аднаслоўныя адмоўныя займеннікі некого, нечего і механічна палітарна перакладаць іх на беларускую мову. У нашай мове ім адпавядаюць двухслоўныя выразы няма каго, няма чаго.

Асцерагайцеся памылкі:

П а - р у с к у	П а - б е л а р у с к у
Некого послать, нечего дать, некем заменить, нечем занять	няма каго паслаць, няма чаго даць, няма кім замяніць, няма чым заняць

Заданне 77. Устаўце патрэбны займеннік, падкрэсліце яго.

1. Здаецца, каб меў крылы, узмахнуў бы імі і, як магутны птах, узляцеў бы высока-высока над гэтай ракой, што ціха плюскоча ля (самых, саміх) ног. (Г. Ш.) 2. Во толькі рабіць гэта не надта хацелася (самаму, самому, самаму) Бураву, лепш, каб ужо хто іншы.(В.Б.) 3. Каля (самога, самага) берага б’е з-пад зямлі крыніца з серабрыстай сцюдзёнай вадою. (В.В.) 4. З усіх сродкаў выхавання, якія ёсць у нас, у людзей, (самім, самым) выпрабаваным і надзейным было і будзе слова. (Віт.) 5. Адчуван­не таго, што Ганна толькі госцяю стала, было ў кожнага і ў (самай, самой) Ганны. (К.Ч.) 6. İх абстралялі і забралі ўсіх жывых, але (самога, самага) іхняга начальніка, якога даўно ўжо шукаюць, паміж імі не было. (К.Ч.)

Заданне 78. У якіх сказах ужыты формы займенніка сам, а ў якіх ― самы? Выпішыце нумары сказаў з формамі займенніка сам.

1. Як тая рабіна, цвіла ў гэтае лета Ганна. Яшчэ, здаецца, учора была гарэза, падлетак, а вось ужо ў сам..й добрай пары дзяўчына, у сам..й красе сваёй! (İ. М.) 2. На пірамідзе гумна бачу даўно знаёмы выступ буслінага гнязда, а на гняздзе ― сам..га бусла. (Б.) 3. Дзень быў вясёлы, сонца свяціла з сам..га ранку. (Кул.) 4. Неўзабаве ціша запанавала ў класе, нават старэйшыя вучні, якія самі чыталі гэты твор і ведалі яго на памяць, уважліва ўслухоўваліся ў кожнае слова настаўніка. (С.А.) 5. У такія хвіліны я, вядома, не звяртаў увагі на бэз, хоць стаяў ён у мяне пад сам..м носам. Затое пасля экзаменаў пах бэзу да сам..га вечара п’яніў мне галаву. (İ.Н.) 6. Не жадай іншым таго, чаго не жадаеш сам..му с..бе. (Прыказка)

Заданне 79. Выпішыце нумары сказаў, у якіх на месцы пропуску трэба ўставіць займеннік сябе ў Р. ці В. склоне.

1. Пасля вайны коней не хапала, дык на … аралі. 2. А гады бескла­потнага дзяцінства і юнацтва не забываем, пакідаем у … на ўсё жыццё. 3. Досыць дакараць яе, яна і так сама … не рада. 4. Сама … 8 Сакавіка падарыла кветкі. 5. Не звяртай на … ўвагі, не засяроджвайся на фізічных недахопах, а радуйся прыгажосці і шчодрасці душы. 6. Самому … стала няёмка ад выказанай ім самім праўды. 7. У чужой кампаніі дзяўчыне стала не па … . 8. Кудлач быў добрым і верным сторажам, чужых блізка да … не падпускаў. 9. Не шукай непатрэбнага, лішняга клопату ні … , ні іншым. 10. Гаспадар ён так … , але хоць мужчынская шапка вісела ў хаце. 11. Дзядзька даў … зарок больш не хадзіць на паляванне. 12. Несла ношку на … . 13. Нахіліўся і ўбачыў у … пад нагамі вожыка.

Заданне 80. Выпішыце нумары сказаў з граматычнымі памылкамі ва ўжыванні займеннікаў. Вусна выпраўце памылкі.

1. Чужое возьмеш ― сабе на карысць не пойдзе... (А. С.) 2. Я цябе такое раскажу, што ў цябе адпадзе ахвота пярэчыць. 3. Не стаў сабе дачасна помнік і ў бяссмерце не спяшы, лаві не ўласнай славы промні, а сонца кожнае душы. (Панч.) 4. Каля самога плоту раслі крапіва і чыстацел. 5. Мне хацелася не раз самаму ўзляцець у неба. 6. Падышоў к самаму берагу і зірнуў уніз. 7. Прыдбаў сябе ў ”Букінісце” рэдкую кнігу. 8. Ты старэйшы, на цябе ўвесь клопат ляжа. (İ. Н.) 9. Па падворку хадзіў ніхто іншы, як сын. 10. Каля берага ракі стаяў разложысты дуб. Калі ён параўняўся з ім, то пачуў брэх сабакі. 11. Настаўнік параіў несці кнігі да сябе. 12. Каля жыта на самай мяжы стаяла не што іншае, як новы камбайн. 13. Каля самай школы Алег убачыў дырэктара. Ён падышоў да яго. 14. Які-ніякі, а ўсё-такі свой дом. 15. İдучы ў армію, сын папрасіў маму не выкідваць свае сшыткі. 16. Табе, шчодры сялянскі стол, хочацца сказаць ласкавае слова. (Я.С.) 17. Хто-ніхто ўжо працаваў на полі. (К.Ч.) 18. Сусед раіў Андрэю схаваць сына, але ён яго не паслухаўся. 19. Жыў ціха, некаму не жаліўся на свой лёс. 20. İ некага нам папракаць. 21. На радзіме цябе знаёмы кожны сустрэчны. 22. Завітала цётка Фядора не так сябе, а па важнай справе. 23. Няўжо цябе больш прыемна частавацца, чым самому дарыць пачастункі? 24. Самай гаспадыні дома не было, у агародчыку варушылася толькі старая маці. 25. Хацелася самаму праплыць на лодцы. 26. Ніхто не зробіць горш табе, чым сам сабе. 27. Бабуля папрасіла ўнучку купіць сабе малака. 28. Нішто іншае не пакідае ў душы такі яркі след, як першае каханне. 29. У госці завітаў ніхто іншы, як яго даўні сябар. 30. Калі на галінку пераскоквала вавёрка, з яе сыпаўся снег. 31. Тады ён усё ўспомніць цябе, усё прыгадае. 32. Зрэдку хто-ніхто заглядваў у гэтую балоцістую мясціну.

Заданне 81. Спішыце, выбіраючы адпаведны па сэнсе займеннік.

1. Зрабіць (сябе, сабе). 2. Прывучыў (сябе, сабе) к парадку. 3. Убачылі (самаго, самога, самага) прэзідэнта. 4. Каля (самой, самай) рэчкі. 5. Самі (сабе, сябе) шкодзім. 6. Загадалі яму (самаму, самому). 7. У (самым, самім) патайным месцы.