Бұдырмақ бугорок

көк тамыр, вена

күретамыр артерия

қолқа аорта

шажырқай брыжейка

ми мозг

жанбас таз

сүйек кость

тері кожа

омыртка позвоночник

бұлшык мышца

желбезек сінір связка

бауыр печень

журек сердце

кишечник ішектер

қуық мочевой пузырь

талак селезенка

өкпе легкое

карын желудок

өнеш пищевод

жуткыншак глотка

көмей гортань

білезік кисть

буын сустав

шемірщек хрящ

без железа

тас яичко

женіс мүшесі член

кынап влагалище

жатыр вагина

Сөз тіркесі ( орыс. словосочетание ) деп толық мағыналы екі я бірнеше сөздің бір-біріне тұлғалық әрі мағыналық жағынан бағына байланысуын атаймыз.^[1]

Мысалы: Қайрат балаларға Досанмен болған әңгіменің мән-жайын баяндады деген сөйлемдегі сөздер мына сияқты тіркестерден құралған:

1. Қайрат баяндады;

2. балаларға баяндады;

3. Досанмен болған;

4. болған әңгіменің;

5. әңгіменің мән-жайын;

6. мән-жайын баяндады.

Мұнда әрбір сөз өзін керек қылған, қажет етіп тұрған сөзбен ғана байланысқан. Сөздердің мағыналық байланысын сұрау қою арқылы табамыз.

Сөздердің байланысу тәсілдері

Сөздер өзара тіркескенде, бір-бірімен әр түрлі тәсілдер арқылы байланысады:

1. Сөздер өзара қосымшалар арқылы, әсіресе жалғаулар арқылы, байланысады.

2. Сөздер бір-бірімен септеулік шылаулар арқылы байланысады.

3. Сөздер өзара ешбір жалғаусыз, шылаусыз, түбір тұлғаларында тұрып байланысады.

4. Сөздердің арасындағы мағыналық байланыс кейде дауыс ырғағы арқылы де беріледі.

Синтаксис ( гр. σύνταξις - құру, тәртіп, амал-тәсіл ) - сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғылым. Сөйлеу дағдысы бойынша сөздер өз ара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады. Синтаксис сөйлеудің калыптасу ережелерің зерттейді. Қазақ тілінің Синтаксисі грамматикалық ілім ретінде екі салада зерттеліп келеді: сөз тіркесінің Синтаксисі, сөйлемнің Синтаксисі. Соңгысы өз ішінен жай сөйлем Синтаксисі, құрмалас сөйлем Синтаксисі болып жіктеледі.

Күрделі бастауыш

Күрделі бастауыш деп екі я бірнеше сөздің тізбегінен жасалып, бір-ақ ұғымды білдіретін бастауышты атайды.

Күрделі бастауыш мына сияқты жолдармен жасалады:

1. Екі я бірнеше сөздердің тіркесінен құралған зат атауы.

Мысалы: Каспий теңізі - әлемдегі ең үлкен көл боп саналады

2. Қос сөз түріндегі зат есімдер:

Мысалы: Әке-шешем жасымда асырады, бақты, адам қылды.

3. Ашық я жасырын түрдегі ілік жалғаулы зат есім мен көмекші есімдердің тізбегі.

Мысалы: Үй іші енді тып-тыныш.

4. Сын есім тіркесі

Мысалы:Үш салт алтты тіл қатыспай жүріп келеді.

5. Кейде зат есім мен есімшеден, зат есім мен сын есімнен құралған сөз тізбектері күрделі бастауыш болады.

Мысалы: Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады (мақал).

6. Тұлғасына қарай күрделі және бөлшек сан есімдер де сөйлемде күрделі бастауыш бола береді.

Мысалы: Жиырма бес маған тағы қайтып келді.

Сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін) және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.

Морфологиялық сипаттары

Сын есімнің табиғи қызметі зат есімге анықтауыш мүше болу. Ол зат есімге тіркесіп анықтауыш қызметін атқарғанда ешқандай өзгеріске үшырамайды: анықталатын зат есім көптік, септік, тәуелдік формаларының қайсысында қолданылса да, сын есім . еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және септелмейді.

Сонымен бірге, бір алуан сын есімдер зат есімді анықтауларымен қатар, етістікті де анықтап, үстеу сөздердің қызметтерін атқарады. Мысалы: Семіз сөйлеп, арық шыққанша, арық сөйлеп, семіз шық (мақал). Синтаксистік қызметі

Сын есім, өзінің табиғи жаратылысына сәйкес, сөйлемде көбінесе анықтауыш мүше болып қызмет атқарады. Мысалы: Үш-ақ нәрсе - адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек (Абай).

Сын есім баяндауыш та бола алады және баяндауыштың құрамына да ене береді. Мысалы: Төрт бөлмелі тас үй салқын да жайлы (Ғ. Мүсірепов).

Сын есімдер сөйлем ішінде етістіктерден болған мүшелердің алдында (бұрын) тұрса, әрқашан пысықтауыш мүше болады. Мысалы: Жақсы студент жақсы оқиды.

Сын есімге күшейту үстеулері (өте, аса, тым, тіпті, керемет, орасан, ересен т.б.) тіркесе алады. Мысалы: өте жақсы, аса биік, тым ащы, тіпті жалқау, керемет жүйрік, орасан зор.

Егер екі я онан да көп жалаң сапалық сын есімдер бір-бірімен қабаттасатындай болса, олар бірін-бірі анықтамайды да, біріне-бірі бағынбайды да, әрқайсысы өз тұстарынан тікелей зат есімге қатысты болады. Мысалы: Ермeк оқтай түзу, ұзын, биік, кең жолмен келеді(Ғ. Мұстафин).

Үстеу - Наречие. Үстеудің түрлері - Виды наречия.

Наречие - это часть речи, которая обозначает признак действия и его состояния, признак и степень качества, признак предмета, а также различные обстоятельства, при которых совершается действие.

В предложении наречия чаще всего выступают в функции обстоятельства. По своему значению наречия делятся на следующие разряды:

Мекен үстеулер (наречия места) обозначают место, в котором совершается действие, или указывают направления движения предметов и отвечают на вопросы қайда? (где? куда?), қайдан? (откуда?). Например: ілгері (вперед), кейін (назад), жоғары (выше), төмен (ниже), осында (здесь), онда (там), алда (впереди), артта (позади), астында (внизу), үстінде (наверху) и т.д.

Мезгіл үстеулер (наречия времени) обозначают время, в котором совершается действие и отвечают на вопросы қашан? (когда?), қашаннан? (с каких пор?), қашанға дейін? (до каких пор?). Например: бүгін (сегодня), ертең (завтра), кеше (вчера), биыл (нынче), былтыр (в прошлом году), таңертең (утром), түсте (в полдень), кешке (вечером), түнде (ночью), қазір (сейчас), соңыра (попозже), енді (теперь) и т.д.

Себеп-салдар үстеулер (наречия причины) обозначают причину действия и отвечают на вопросы неге? (почему?), неліктен? (отчего?), не себептен? (по какой причине?). Например: босқа (напрасно), амалсыздан (вынужденно), бекер (напрасно), лажсыздан (поневоле) и т.д.

Қимыл-сын үстеулер (наречия образа-действия) характеризуют способ совершения действия и отвечают на вопросы қалай? (как?), қалайша? (каким образом), қайтіп? (каким способом?). Например: тез, дереу (быстро), әрең (еле-еле), балаша (по-детски), әбден (окончательно), қолма-қол (сразу), ақырын (тихо), дәл (точно), бірге (вместе) и т.д.

ЕТІСТІКТІН ШАКТАРЫ

Осы шақ (Настоящее время)

Осы шақ обозначает действие, которое происходит в момент речи. Имеют две формы: нақ осы шақ (собственное настоящее время) и ауыспалы осы шақ (переходное настоящее время). 1. Нақ осы шақ - собственно-настоящее время (действие происходит в момент речи) передается двумя способами. Простая форма глаголов образуется от четырех глаголов состояния: тұр - стой, жүр - иди, отыр - сиди, жат - лежи. В качестве именных слов эти глаголы могут принимать личные окончания и выражать состояние лиц и предметов: мен отыр-мын - я сижу. Сложная форма нақ осы шақ образуется путем прибавления к основной форме глагола суффиксов -а, -е, -й или -п, -ып, -іп. Личное окончание прибавляется к вспомогательному глаголу. Мысалы: Мен жаз-ып отырмын - я пишу (сейчас). Оқып отырмын - читаю. Келер шақ (Будущее время) Келер шақ выражает действие, которое происходит после момента речи. Оно бывает трех видов: 1. Болжалды келер шақ - предположительно-будущее время (может быть) образуется от основы глагола с суффиксами -ар,/-ер/-р + личные окончания. Мысалы: Ол ертең кел-ер - Может быть, он придет завтра. Бүгін қар жау-ар - Может быть сегодня пойдет снег. Мен ертең бар-ар- мын - Может быть, я завтра пойду. 2. Ауыспалы келер шақ - переходно-будущее время. Ауыспалы келер шақ называется переходным, так как может употребляться как в настоящем, так и в будущем времени. Образуется от деепричастия с суффиксами -а,-е,-й и личных окончаний. Мысалы: бар-а-мын - пойду, қара-й-мын - посмотрю, кел-е-мін - приду. 3. Мақсатты келер шақ - будущее время цели. Образуется от основы глагола + суффиксы: -мақ/-мек; -бақ/ -бек; -пақ/ -пек + личные окончания (по общему закона сингармонизма и ассимиляции). Мысалы: Бар-мақ-пын - я намерен поехать. Өткен шақ (Прошедшее время) Өткен шақ бывает двух видов: Жедел өткен шақ - очевидное прошедшее время, образуется путем прибавления к основе глагола суффиксов -ды/-ді; -ты/-ті и личных окончаний. Бұрынғы өткен шақ - давно прошедшее время образуется тремя способами: а) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + вспомога-тельное слово екен (для усиления значения). Мысалы: асыраған - воспитал. Асыраған екен - воспитывал. б) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + личные окончания. Мысалы: Мен асыра-ған-мын - Я растил. Сен асыра-ған-сың - ты вырастил. Сіз асыра-ған-сыз - вы вырастили. в) основа глагола + деепричастный суффикс -п/-іп/ -ып + личные окончания. Мысалы: асыра-п-пын - я вырастил, асыра-п-ты - он вырастил. (Здесь: после деепричастий 3-е лицо имеет личные окончания -ты/-ті; -ды/-ді, которые по форме напоминают суффиксы прошедшего времени).

Салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп , өзара бір-бірімен тең дәрежеде байланысқан құрмаластың түрі. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен бағынбай, тең дәрежеде байланысып, баяндауыштары тиянақты келіп жай сөйлемдерді жеке – жеке қолдануға болады.  Салалас құрамластың құрамындағы жай сөйдемдер өзара бір – бірімен екі түрлі жолмен байланысады.  1. Интонация арқылы мағыналарының жаңындағына қарай іргелесе байланысады.  2. Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірінен өзара жалғаулық щылаулар арқылы байланысады.  Ыңғайлас мәнді да, де,та, әрі, және , мен жалғаулық шылаулар.  Қарсылық мәнді бірақ, алайда , дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен, ал тәрізді жалғаулық шылаулар.  Себеп – салдар мәнді өйткені , себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз тәрізді жалғаулық шылаулар;  Талғау мәнді не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яеи болмаса, әлде тәрізді жалғаулық шылаулар.  Кезектес мәнді кейде, бірде , біресе тәрізді жалғаулық шылаулар.  3. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері .  Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен өзара белгілі мағыналық қарым – қатынаста айтылады. Мағыналық қарым-қатынаста жұмсалуына қарай салалас құрмалас сөйлем мынадай алты түрге бөлінеді :  1. Ыңғайлас салалас.  2. Қарсылықты салалс.  3. Себеп – салдар салалас.  4. Ілектес салалас.  5. Талғаулы салалас.  6. Кезектес салалас.