Методические указания по теории вероятностей / 2008-04-16-08-34-я- указания
.pdf5. |
Если все возможные значения случайной величины Х находятся на |
|
|
интервале (а, b), то F(x)=0 при х≤а и F(x)=1 при x ≥ b . |
|
6. |
lim F(x) = 0 , |
lim F(x) =1. |
|
x→−∞ |
x→+∞ |
Плотностью распределения непрерывной случайной величины Х называют производную от функции распределения: f (x) = F ′(x) .
Плотность распределения непрерывной случайной величины Х обладает свойствами:
1. f(x)≥0.
|
+∞ |
|
|
|
2. |
∫ f (x)dx =1. |
|
|
|
|
−∞ |
|
|
|
3. |
Зная плотность распределения, можно найти функцию распределения |
|||
|
|
x |
|
|
|
случайной величины F(x) = ∫ f (x)dx . |
|||
|
|
−∞ |
|
|
|
b |
|
|
|
4. P(a < X < b) = ∫ f (x)dx . |
|
|
|
|
|
a |
|
|
|
Примеры. 1. Случайная величина Х задана функцией распределения |
||||
|
|
0 |
|
при x ≤ 2, |
|
|
|
2 |
при 2 < x ≤ 3, |
|
F(x) = (x −2) |
|
||
|
|
1 |
|
при x > 3. |
|
|
|
Найти плотность распределения этой случайной величины и вероятность попадания ее в интервал (1; 2,5).
По определению |
|
|
|
0 |
при x < 2, |
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|||||
′ |
|
|
|
|
при 2 < x < 3, |
|||||
f (x) = F (x) = 2(x −2) |
||||||||||
|
|
|
|
0 |
при x > 3. |
|
|
|||
Требуемая вероятность будет |
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
1 |
|
1 |
|
||
P(1 < X < 2,5) = F(2,5) − F(1) = |
−0 = |
. |
||||||||
|
4 |
|||||||||
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|||
2. Дана плотность распределения непрерывной случайной величины Х: |
||||||||||
|
|
0 |
при |
x ≤1, |
|
|
||||
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
f (x) = x − |
при 1 < x ≤ 2, |
|
|
|||||||
2 |
|
|
||||||||
|
|
при x > 2. |
|
|
||||||
|
|
0 |
|
|
||||||
Найти функцию распределения этой величины. |
|
|
||||||||
|
|
|
|
x |
|
|
|
|
|
|
Воспользуемся формулой |
F(x) = ∫ f (x)dx . |
|
|
−∞
x
Если х≤1, то f(x)=0, следовательно, F(x) = ∫0dx = 0 .
−∞
Если 1<x≤2, то |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
x |
|
|
|
|
|
|
|
|
x |
|
0 |
|
|
|
x |
|
|
1 |
|
t 2 |
|
1 |
|
|
|
|
|
|
1 |
(x |
2 |
− x). |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||
F(x) = ∫ f (x)dx = ∫0dx + ∫ |
t − |
|
|
dt = |
|
− |
|
|
t |
|
|
|
|
= |
|
|
||||||||||||
2 |
2 |
2 |
|
|
2 |
|
||||||||||||||||||||||
−∞ |
|
−∞ |
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|
|
||||||
Если х>2, то |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
x |
0 |
|
|
|
2 |
|
|
1 |
x |
|
|
|
1 |
(x |
2 |
− x) |
|
|
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||
F(x) = ∫ f (x)dx = ∫0dx + ∫ x − |
|
|
dx + |
∫0dx = |
|
|
|
|
=1. |
|||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||
−∞ |
−∞ |
|
|
0 |
|
|
2 |
2 |
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
0 |
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||
Итак, искомая функция распределения имеет вид |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
|
|
0 |
|
при |
|
|
x ≤1, |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
F(x) = |
|
1 |
(x |
2 |
− x) при 1 < x ≤ 2, |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
|
1 |
при x > 2. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3. Составить функцию распределения F(x) дискретной случайной величины Х с законом распределения:
Х |
2 |
4 |
7 |
Р |
0,5 |
0,2 |
0,3 |
Если х≤2, то F(x)=0, так как значений меньших 2 величина Х не принимает. Поэтому при х≤2 F(x)=Р(Х<x)=0.
Если 2<x≤4, то F(x)=0,5, так как Х может принимать значение 2 с вероятностью 0,5.
Если 4<x≤7, то F(x)= Р(Х<x)= Р(Х=2)+ Р(Х=4)=0,5+0,2=0,7 (по теореме сложения вероятностей несовместных событий).
Если х>7, то F(x)=1, так как событие Х≤7 достоверное. Итак, искомая функция распределения имеет вид
|
0 |
при |
x ≤ 2, |
|
|
при |
2 < x ≤ 4, |
0,5 |
|||
F(x) = |
|
при |
4 < x ≤ 7, |
0,7 |
|||
|
1 |
при |
x > 7. |
|
Числовые характеристики непрерывной случайной величины
Аналогично тому, как это было сделано для дискретной случайной величины, определим числовые характеристики непрерывной случайной величины Х с плотностью распределения f(x).
Математическим ожиданием непрерывной случайной величины Х с плотностью распределения f(x) называется выражение
+∞
M [ X ] = ∫xf (x)dx .
−∞
Если случайная величина Х может принимать значения только на ко-
b
нечном отрезке [a, b], то M [ X ] = ∫xf (x)dx .
a
Дисперсия непрерывной случайной величины Х определяется равенст-
вом
D[ X ] = M [X − M ( X )]2 = +∞∫(x − M [ X ])2 f (x)dx ,
−∞
или равносильным равенством
+∞
D[ X ] = ∫x2 f (x)dx −(M [ X ])2 .
−∞
Все свойства математического ожидания и дисперсии, указанные для дискретных величин, сохраняются и для непрерывных величин
Среднеквадратичным отклонением случайной величины Х называется корень квадратный из дисперсии
σ[ X ] = D[ X ] .
Значение случайной величины Х, при котором плотность распределения f(x) имеет наибольшее значение называется модой М0[X].
Медианой Ме[X] непрерывной случайной величины Х, называют ее значение, определяемой равенством
P( X < M e [ X ]) = P( X > M e [ X ])
или
M e |
+∞ |
1 |
|
|
∫ f (x)dx = |
∫ f (x)dx = |
. |
||
2 |
||||
−∞ |
M e |
|
Пример. Случайная величина Х задана плотностью распределения
|
0 |
при x ≤ 0, |
||
|
1 |
|
|
|
f (x) = x − |
x3 |
при 0 < x < 2, |
||
4 |
||||
|
|
при x ≥ 2. |
||
|
0 |
Найти математическое ожидание, дисперсию и среднеквадратичное отклонение величины Х.
Воспользуемся определениями.
|
|
+∞ |
|
|
2 |
|
|
|
1 |
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
3 |
|
|
|
1 |
|
|
5 |
|
|
2 |
|
|
8 |
|
8 |
|
|
16 |
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||
M [ X ] = ∫xf (x)dx = ∫x x |
− |
|
x |
|
|
dx = |
|
|
|
x |
|
− |
|
|
|
x |
|
|
|
|
= |
|
|
|
− |
|
|
= |
|
|
. |
||||||||||||||||||
4 |
|
|
3 |
|
20 |
|
|
|
3 |
5 |
15 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
−∞ |
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||
|
2 |
+∞ |
2 |
|
2 |
2 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
4 |
|
|
|
1 |
|
|
6 |
|
|
2 |
|
4 |
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||
M [ X |
|
] = ∫x |
|
f (x)dx = ∫x |
|
x |
− |
|
|
|
|
x |
|
dx = |
|
|
x |
|
− |
|
|
|
|
x |
|
|
|
|
|
= |
|
|
. |
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
4 |
|
|
4 |
|
24 |
|
|
|
|
|
3 |
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
−∞ |
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0 |
|
|
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
D[ X ] = M [ X 2 ] − M 2 [ X ] = |
|
4 |
|
− |
|
256 |
|
= |
44 |
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||
|
3 |
|
225 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
225 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
σ[ X ] = D[ X ] = |
2 11 . |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
15 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Закон равномерного распределения вероятностей непрерывной случайной величины
Непрерывная случайная величина Х имеет равномерное распределение вероятностей если ее плотность распределения задается следующим образом:
|
|
c |
при |
a ≤ x ≤ b, |
|
|
|
|
|
|||||||||
f (x) = |
|
при |
x < a, |
x > b. |
|
|||||||||||||
|
0 |
|
|
|||||||||||||||
Найдем значение с. По свойству плотностей |
||||||||||||||||||
распределения |
+∞∫ f (x)dx =1 получаем |
|
|
|
|
|
||||||||||||
|
−∞ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+∞ |
|
|
b |
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
∫ f (x)dx = ∫cdx = c(b −a) =1, |
|||||||||||
|
|
|
|
1 |
−∞ |
|
|
a |
|
|
|
|
|
|
|
|||
следовательно, |
c = |
|
|
|
|
и |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
b |
−a |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
при a ≤ x ≤ b, |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
f (x) = |
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
b −a |
|
|
|
|
|
|||||
|
|
1 |
|
|
|
|
|
0 |
|
при x < a, x |
> b. |
|||||||
Так как b −a = |
|
, то промежуток [a, b], на котором имеет место равно- |
||||||||||||||||
c |
||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
мерное распределение, обязательно конечен. |
|
|||||||||||||||||
Определим вероятность того, что случайная величина Х примет значе- |
||||||||||||||||||
ние, заключенное в интервале (α, β). |
|
|
|
|
dx = β −α . |
|||||||||||||
|
P(α |
< X < β) = ∫ |
f (x)dx = ∫ 1 |
|||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
β |
|
|
|
β |
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
b −a |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
α |
|
|
|
α |
b −a |
||||
Итак, искомая вероятность |
|
|
|
|
β −α |
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
P(α < X |
< β) = |
|
, |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
b −a |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
т.е. вероятность попадания Х в интервал зависит только от длины этого интервала и не зависит от значений величины Х. При равномерном распределении случайной величины Х вероятности попадания Х в промежутки равной длины одинаковы.
|
|
|
|
|
|
|
x |
|||
Найдем функцию распределения F(x) = ∫ f (x)dx . |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
−∞ |
|||
Если х<a, |
то f(x)=0 |
и, следовательно, |
F(x) = 0 . |
|||||||
Если а≤x≤b, то f (x) = |
1 |
и, следовательно, |
||||||||
b −a |
||||||||||
|
|
|
F(x) = ∫x |
|
1 |
|
x −a |
|
||
|
|
|
|
|
dx = |
. |
||||
|
|
|
|
|
|
|
||||
Если х>b, |
то f(x)=0 |
|
|
a b −a |
|
b −a |
||||
и, следовательно, |
|
|
|
|
F(x) = ∫b |
|
|
1 |
|
dx + ∫x 0dx = |
b −a |
=1. |
||
|
|
|
|
b −a |
|||||
a b −a |
|
b |
|
|
|||||
Таким образом, |
0 |
|
|
при |
x < a, |
|
|||
|
|
|
|
||||||
|
−a |
|
|
|
|
|
|||
F(x) = |
x |
|
при a ≤ x ≤ b, |
|
|||||
|
|
|
|
|
|||||
b −a |
|
при x > b. |
|
||||||
|
1 |
|
Пример. Интервал движения автобуса равен 20 минутам. Найти вероятность того, что пассажир будет ожидать автобус менее 5 минут.
Пусть случайная величина Х – время прихода пассажира на станцию после отправления очередного автобуса 0<X<20. Х имеет равномерное распределение, так как вероятность прихода, например, в пятую минуту, равна вероятности прихода в восьмую. В задаче требуется найти вероятность того, что случайная величина Х примет значение из интервала (15, 20).
P(15 < X < 20) = 205 = 0,25 .
Числовые характеристики равномерного распределения
Для случайной величины Х, имеющей равномерное распределение, плотность распределения определяется формулой
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
f (x) = |
|
|
|
|
|
|
при |
a |
|
≤ x |
|
≤ b, |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
b −a |
|
|
|
|
x < a, x |
> b. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
0 |
|
при |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||
Тогда по определению математического ожидания |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||
|
+∞ |
|
|
|
b |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
x2 |
|
b |
b2 −a2 |
|
|
|
a +b |
|
|
|
||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
M [ X ] = ∫xf (x)dx = ∫x |
|
|
|
dx = |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
= |
|
|
|
|
|
|
= |
|
|
|
|
. |
|
|
||||||||||||||
b −a |
|
b −a |
2 |
|
2(b −a) |
|
|
2 |
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
−∞ |
|
|
|
a |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
a |
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||
+∞ |
|
b |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
x |
3 |
|
b |
|
|
|
|
b |
3 |
−a |
3 |
|
|
|
a |
2 |
+ab +b |
2 |
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
M [ X 2 ] = ∫x2 f (x)dx = ∫x2 |
|
dx = |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
= |
|
|
= |
|
|
|
. |
|||||||||||||||||||||||||
b −a |
|
b −a |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3(b −a) |
|
|
|
3 |
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
−∞ |
|
a |
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
a |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||
Дисперсия равномерно распределенной случайной величины будет |
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
D[ X ] = M [ X 2 ] − M 2 [ X ] = |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
= |
a2 + ab +b2 |
|
− |
a2 + 2ab +b2 |
|
= |
a2 −2ab +b2 |
= |
(b −a)2 |
. |
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3 |
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12 |
|
|
|
|
|
12 |
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
Итак, |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(b −a)2 |
|
|
|
|
|
|
σ[ X ] = b −a . |
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||
|
M [ X ] = |
a +b |
, |
|
D[ X ]= |
|
, |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
12 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Нормальный закон распределения непрерывной случайной величины
Изучение различных явлений показывает, многие случайные величины, например, такие, как погрешности при измерениях, величина износа деталей во многих механизмах и т.д., имеет плотность распределения вероятности, которая определяется формулой
|
f (x) = |
1 |
e− |
( x−a )2 |
, |
|
|
|
|
|
|
2σ 2 |
|
|
|
|
|||||
|
|
|
σ 2π |
|
|
|
|
|
|
|
где |
а |
и |
σ |
– |
параметры |
|
||||
распределения. В этом случае |
|
|||||||||
говорят, что случайная величина Х |
|
|||||||||
подчинена |
нормальному |
закону |
|
|||||||
распределения. |
Кривая нормального |
|
||||||||
распределения |
изображена |
|
на |
|
||||||
рисунке. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
В дальнейшем нам потребуется интеграл Пуассона |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
+∞ |
− |
t 2 |
2 π . |
|
|
|
|
|
|
|
∫ e |
|
dt = |
||
|
|
|
|
|
|
2 |
− ∞
Используя этот интеграл несложно заметить, что функция распределе-
ния f(x) удовлетворяет основному соотношению
+∞
|
|
|
|
|
|
∫ f (x)dx =1. |
|
|
||||||
|
|
|
|
x −a |
−∞ |
|
|
|
|
|
|
|
||
Действительно, обозначив |
= t, |
dx =σdt , можно написать |
||||||||||||
|
σ |
|||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
+∞ |
1 |
e− |
( x−a )2 |
|
1 |
+∞ |
− |
t 2 |
1 |
|
||||
∫ |
2σ 2 |
dx = |
∫e |
|
dt = |
2π =1. |
||||||||
2 |
||||||||||||||
−∞σ |
2π |
|
|
|
|
|
2π |
−∞ |
|
|
|
2π |
|
Числовые характеристики нормального распределения
Определим математическое ожидание случайной величины с нормаль-
ным законом распределения
f ( x) = |
|
1 |
|
e− |
( x −a )2 |
|
|
|||
σ |
|
2σ 2 |
. |
|
||||||
|
2π |
|
|
|
|
( x−a )2 |
|
|||
+∞ |
|
+∞ |
1 |
|
e− |
|
|
|||
M [ X ] = ∫xf (x)dx = ∫x |
|
|
2σ 2 |
dx . |
||||||
−∞ |
|
−∞ |
σ 2π |
|
|
|
|
|||
Выполнив замену переменной |
x −a |
|
= t, |
x = a +σt, dx =σdt , получа- |
||||||
σ |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
ем
|
1 |
+∞ |
|
|
− |
t2 |
a |
+∞ |
− |
t2 |
σ |
+∞ |
− |
t 2 |
||||||
M [ X ] = |
∫(a +σt)e |
|
dt = |
∫e |
|
dt + |
∫te |
|
dt = |
|||||||||||
2 |
2 |
2 |
||||||||||||||||||
|
2π |
−∞ |
|
|
|
|
|
2π |
−∞ |
|
+∞ |
2π |
−∞ |
|
|
|
||||
|
|
|
a |
|
|
|
|
σ |
e− |
t2 |
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
= |
|
2π − |
|
|
|
|
|
= a . |
|
|
|
|
|
|||||
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
2π |
|
|
|
|
2π |
|
|
|
|
−∞ |
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Итак, М[X]=a. Значение параметра а в формуле, определяющей плотность распределения вероятности, равно математическому ожиданию рассматриваемой случайной величины. Точка х=а является центром распределения вероятностей, или центром рассеивания.
Найдем
|
|
|
|
|
|
|
+∞ |
|
|
|
|
1 |
|
+∞ |
− |
( x−a )2 |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
M [ X 2 ] = ∫x2 f (x)dx = |
|
∫x2 e |
2σ 2 |
dx . |
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
−∞ |
|
|
|
|
σ 2π −∞ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
Выполнив ту же замену переменной, будем иметь |
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
+∞ |
|
|
|
|
|
|
t2 |
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
M [ X 2 ] = |
∫(a2 +2aσt +σ 2 t2 )e− |
|
dt = |
|
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
2π |
−∞ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
+∞ |
|
t2 |
+∞ |
t 2 |
|
2 |
+∞ |
t2 |
|
|
|
|
|
|
2 |
+∞ |
|
t2 |
||||
= |
a |
|
∫e |
− |
|
dt + 2aσ |
∫te− |
|
dt + σ |
|
∫t2 e− |
|
dt = a |
2 +0 + |
σ |
|
∫t te |
− |
|
dt . |
|||||
|
2 |
2 |
|
2 |
|
2 |
|||||||||||||||||||
|
2π |
−∞ |
|
|
2π |
−∞ |
|
|
2π |
−∞ |
|
|
|
|
|
|
|
2π |
−∞ |
|
|
|
−t2
Проинтегрировав по частям последний интеграл: u=t, dv = te 2 dt , получим
M [ X 2 |
] = a2 + |
σ 2 |
|
2π |
|||
|
|
−t2
Так как по правилу Лопиталя lim te 2
t→∞
|
|
|
t2 |
|
+∞ |
|
|
|
|
||||
|
−te |
− |
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
−∞ |
|
|
|
|
|
||
= 0 , |
то |
+∞ |
|
t2 |
|
|
+ ∫e |
− |
|
dt |
|
2 |
||||
|
|
. |
||
−∞ |
|
|
|
|
|
|
|
|
M [ X 2 ] = a2 + |
σ 2 |
2π = a2 |
+σ 2 . |
|
2π |
||||
|
|
|
Поэтому дисперсия нормального распределения случайной величины будет
D[ X ] = M [ X 2 ] − M 2 [ X ] = a2 +σ 2 −a2 =σ 2 .
Итак, M[X]=a, D[X]=σ2, σ[X]= σ.
Функция Лапласа.
Функция распределения случайной величины Х, имеющей нормальное распределение
В дальнейшем будем использовать функцию Лапласа, определяемую равенством
|
1 |
x |
− |
t2 |
|
Φ(x) = |
∫e |
|
dt . |
||
2 |
|||||
|
2π |
0 |
|
|
|
Составлены подробные таблицы значений этой функции. Укажем некоторые свойства функции Ф(х).
1.Ф(х) определена при всех значениях х.
2.Ф(0)=0.
|
|
1 |
|
+∞ |
t2 |
|
|
|
|
1 |
|
2π |
|
1 . |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
3. |
Φ(+∞) = |
|
|
∫e− |
|
dt = |
|
= |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
|
2π |
|
0 |
|
|
|
|
|
|
2π |
|
2 |
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
4. Φ(−∞) = − |
1 |
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5. |
Ф(х) монотонно возрастает при всех |
|
x (−∞,+∞) . |
|
|
|
|||||||||||||||||||||||
6. |
Ф(х) – функция нечетная: Ф(-х)= - Ф(х). |
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||
Определим функцию распределения случайной величины Х, имеющей |
|||||||||||||||||||||||||||||
нормальное распределение. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
x |
|
|
|
x |
|
1 |
|
|
e− |
( x−a )2 |
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
F(x) = ∫ f (x)dx = ∫ |
|
|
|
2σ 2 |
dx . |
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
x −a |
|
|
|
|
−∞ |
|
|
|
−∞σ |
|
2π |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
Обозначив |
= t, |
получим |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
|
σ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
1 |
|
x−a |
|
|
t 2 |
|
1 |
|
|
t2 |
|
|
1 |
|
x−a |
|
|
t 2 |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
σ |
|
|
− |
|
0 |
− |
|
|
|
σ |
− |
|||||||||||
|
F(x) = |
|
|
∫ e |
2 |
dt = |
∫e |
2 |
dt + |
|
∫ e |
2 |
dt = |
||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
2π |
−∞ |
|
|
|
|
2π |
−∞ |
|
|
|
|
|
|
2π |
0 |
|
|
|
|
||||
|
|
= |
|
1 |
|
1 |
|
|
|
|
|
x −a |
|
= |
1 |
|
x −a |
|
|||||||||||
|
|
|
2π |
2 |
2π +Φ |
|
|
2 |
+Φ |
σ |
. |
||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
σ |
|
|
|
|
|
|
Итак, функция распределения случайной величины Х имеет вид
F(x) = |
1 |
x −a |
|||
|
+Φ |
|
. |
||
2 |
σ |
||||
|
|
|
Вероятность попадания случайной величины Х, имеющей нормальное распределение,
в заданном интервале
Используя функцию распределения случайной величины Х, найдем вероятность попадания ее значений в интервал (α, β).
P(α < X < β) = F(β) − F(α) = |
1 |
β |
−a |
1 |
|
x −a |
|
|
||||||||||||||||
|
|
|
+Φ |
|
|
|
− |
|
+Φ |
|
|
|
|
= |
|
|
||||||||
|
σ |
|
|
σ |
|
|
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
2 |
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
β −a |
α −a |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||
|
|
= Φ |
|
|
−Φ |
|
|
|
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
σ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
|
|
|
σ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
β −a |
|
α −a |
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
Таким образом, P(α < X < β) = Φ |
σ |
|
−Φ |
σ |
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
Пример. Плотность распределения вероятностей случайной величины Х |
||||||||||||||||||||||||
|
−4 x2 |
+6 x−1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
|
5 |
|
|
имеет вид f (x) =γ e |
|
|
. Найти: |
|
γ, |
M[X], |
D[X], |
F(x), |
P |
− |
|
< X < |
|
. |
||||||||||
|
|
|
4 |
4 |
||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
Случайная величина Х имеет нормальное распределение. Поэтому при- |
||||||||||||||||||||||||
ведем плотность распределения f(x) |
к виду |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
f (x) = |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
e− |
( x−a )2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
σ |
|
|
|
|
|
2σ 2 |
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2π |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||
Выделим в показателе заданной функции полный квадрат |
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
3 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
2 |
|
|
9 |
|
|
|
|
1 |
|
|
|
3 |
2 |
5 |
|
|||||||||||||||||
−4x |
|
+6x |
−1 = −4 x |
|
− |
|
|
|
x |
+ |
|
|
|
= −4 |
x − |
|
|
|
|
|
|
− |
|
|
|
|
|
+ |
|
|
= −4 x |
− |
|
|
+ |
|
. |
||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
16 4 |
|
|
|
4 |
|
4 |
|
|||||||||||||||||||||||
Следовательно, |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(x−3 |
|
)2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
2 |
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
−4 |
− |
|
+ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
− |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
f (x) =γ e |
x |
4 |
|
|
4 |
|
|
=γ e4 e |
|
|
14 . |
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
Сравним |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
(x−3 |
|
)2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
− |
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
( x−a )2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
e− |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
γ e4 e |
|
|
|
14 |
|
|
|
|
= |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
σ |
|
|
|
|
2σ 2 |
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||
Из последнего равенства получаем |
2π |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
M [ X ] = a = |
3 |
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
2σ 2 = |
|
|
, т.е. D[ X ] =σ |
2 = |
|
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
4 |
8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
γ e |
5 |
4 |
|
= 1 |
1 |
|
|
|
|
|
|
, γ = |
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2π |
|
|
|
|
π e54 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
x −a |
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
F(x) = |
|
|
|
|
|
= |
|
|
|
|
|
|
2 2x − |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
2 |
+Φ |
|
σ |
|
|
|
|
2 |
|
+Φ |
|
|
2 |
|
|
. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
− 3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
−a |
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
−a |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||
|
|
P(− |
|
< X < |
) = Φ |
|
|
|
|
|
|
−Φ |
|
|
|
|
|
|
|
|
= |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
σ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
σ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
4 − |
3 |
4 |
|
|
|
|
|
|
|
− |
3 |
4 |
− |
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
= Φ( 2) −Φ(−3 2) = |
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
= Φ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
−Φ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
=Φ( 2) +Φ(3 2) = 0,4207 +0,499968 = 0,921.
Впоследнем равенстве при вычислении Φ( 2) и Φ(3 2) использованы таблицы значений функции Ф(х).
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
3 |
|
1 |
|
|
1 |
|
|
3 2 |
|
|
|
Итак: γ |
= |
|
, |
M [ X ] = |
, D[ X ] = |
, |
F(x) = |
|
2 2x − |
|
|
|||||||
|
|
|
|
|
|
+Φ |
|
|
, |
||||||||||
|
5 |
|
4 |
8 |
2 |
2 |
|||||||||||||
|
3 |
|
5 |
|
π e |
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||
P(− |
< X < |
) = 0,921. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
4 |
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Литература
1.Пискунов Н.С. Дифференциальное и интегральное исчисления для ВТУЗОВ. М., 1962.
2.Гмурман В.Е. Теория вероятностей и математическая статистика.
3.Румшиский Л.З. Элементы теории вероятностей. М., 1966.
4.Севастьянов Б.А. Курс теории вероятностей и математической статистики.
М., 1982.
5.Чистяков В.П. Курс теории вероятностей. М., 1982.
6.Гмурман В.Е. Руководство по решению задач по теории вероятностей и математической статистике. М., 1975.