23. Чысціня маўлення

Чыстае маўленне тады, калі ў ім адсутнічаюць беспадстаўна ўжытыя моўныя адзінкі, неўласцівыя беларускай літаратурнай мове. Чысціня маўлення дасягаецца адзінствам формы і зместу, правільным падборам і арганізацыяй моўных сродкаў у строгай адпаведнасці са стылем і задачамі выказвання (тэксту), з дакладнасцю перадачы патрэбнай інфармацыі і яе эмацыянальным ці рацыянальным уздзеяннем. Кожны стыль сучаснай беларускай мовы мае свае спецыфічныя асаблівасці (нормы) у сістэме адбору і выкарыстання агульнапрынятых сродкаў камунікацыі, інфармацыі, намінацыі і г.д. Таму словаўжыванне найперш залежыць ад выпрацаваных навукай і практыкай стылістычных патрабаванняў.

Самым балючым пытаннем сучаснай беларускай літаратурнай мовы, яе слова- і фразеаўжывання з’яўляецца пытанне пра архаізмы, дыялектызмы і русізмы. Дыялектызмы, як і жарганізмы з вульгарызмамі, увогуле супрацьпастаўлены ўнармаванай літаратурнай мове. І русізмаў, якія патокам хлынулі ў сучасную беларускую мову паслякастрычніцкага перыяду, зараз дыферэнцыйны падыход, нават у такой галіне, як навуковая тэрміналогія.

Жаргонная лексіка і фразеалогія бытуе ў пэўных сацыяльных ці дэкласаваных групоўках. Так званы “маладзёжны слэнг” развіваецца побач з літаратурнымі нормамі як свайго роду маўленчая канфрантацыя, калі можна так назваць гэту тэндэнцыю ў адносінах да літаратурнай мовы. Сённяшняе вуснае маўленне некаторых маладых людзей – гэта кангламерат або увогуле рознастылёвая “трасянка”.

Існуюць такія моўныя адзінкі, як моўныя штампы і трафарэты, або канцылярызмы. Гэта такія словы і выразы, якія падобна да фразеалагічных сродкаў мовы ўключаюцца ў маўленне як адноўленныя ў памяці, гатовыя да прымянення, але ў адрозненні ад іх не з’яўляюцца ўстойлівымі, адшліфаванымі папярэднімі пакаленнямі.

Культура сучаснай беларускай мовы не дазваляе ўжываць канцылярызмы без матывацыі ва ўсіх стылях беларускай літаратурнай мовы апрача афіцыйна-справавога, дзе яны рэгламентуюцца стылістычнай нормай.

24. Разнастайнасць

Багацце маўлення – гэта яго аптымальная насычанасць рознымі сродкамі нацыянальнай мовы, прытым без нематываванага іх паўтарэння як пры гаварэнні, так і пры пісьме.

Але трэба адрозніваць багацце мовы і багацце маўлення. Багацце мовы – гэта лексіка-фразеалагічны фонд, семантыка-стылістычныя і сінтаксічныя рэсурсы. Багацце (разнастайнасць) маўлення – камунікатыўная якасць, якая вызначаецца ўменнем носьбітаў мовы карыстацца яе скарбамі ў розных сферах зносін.

Пра колькаснае багацце сродкаў той ці іншай мовы цяжка разважаць, але пра якаснае выкарыстанне яе, гаварыць можна. Напрыклад, пра багацце лексікі і фразеалогіі беларускай мовы сведчаць калі не слоўнік, то ўсе пісьмовыя крыніцы, г.зн. усё тое, што напісана на нашай мове, пачынаючы з самай глыбокай старажытнасці і канчаючы сённяшнім часам. Вядома, магчымасці жывой народна-дыялектнай і вусна-гутарковай разнавіднаці нашай літаратурнай мовы яшчэ большыя, так што нельга ўсё гэта багацце ні зафіксаваць, ні падлічыць.

Багацце і беднасць маўлення асобных індывідаў залежыць ад іх адукацыі, жыццёвага вопыту, умення гаварыць і пісаць, іх адносін да мовы як сродку зносін і інш. Вызначаецца багацце маўлення, як правіла, на аснове ўліку частаты ўжывання тым ці іншым індывідам слоў, словазлучэнняў, сказаў. Асабліва часта, нематываваныя паўторы тых самых моўных адзінак, аднастайнасць выкладу (выражэння думкі) сведчыць пра беднае вуснае ці пісьмовае маўленне аўтара як стваральніка выказвання ці тэксту. Праўда, тут трэба ўлічваць і нормы функцыянальных стыляў літаратурнай мовы, як напрыклад, у афіцыўна-справавым і навуковым стылях часцей дапускаюцца паўторы, чым іх сінанімічныя замены.

Багацце маўлення – гэта не толькі развіццё сінанімікі і варыянтнасці літаратурнай мовы, але і ўменне карыстацца ўсім скарбам нацыянальнай мовы, найперш, апрабаванымі ўжо сінонімамі і варыянтамі.

Багаццю і разнавіднасці маўлення садзейнічае ўзаемадзеянне функцыянальных стыляў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, а таксама знарочыста-матываванага змяшэння элементаў разнастайных стыляў. Таму паступова пацвярджаецца моўнай практыкай існаванне штодзённа-бытавога і афіцыйнага гутарковага маўлення, заканадаўчага, адміністрацыйна-канцылярскага і дыпламатычнага падстыляў у афіцыйна-справавым стылі, уласна навуковага, навукова-папулярнага і навучальнага падстыляў у навуковым стылі і г.д. У сучасным расійскім мовазнаўстве актыўна вядзецца гаворка пра такія стылі, як навукова-справавы, вытворча-тэхнічны, канфісіянальны, а таксама разнастайныя жанрава-сітуацыйныя стылі, якія збліжаюцца з індывідуальнымі, але маюць надіндывідуальны характар.

Багацце маўлення непарыўна звязана з формай і зместам, якія ў сваю чаргу залежаць і ад фунуцыянальных стыляў, і ад моўна-выяўленчых сродкаў. Ды і астатнія камунікатыўныя якасці маўлення уласцівыя кожнаму выказванню (тэксту), але ўсе яны знаходзяцца ў прапарцыянальнай залежнасці ад стылістычных, лексічных, фразеалагічных і граматычных норм. Вольнае адыходжанне ці нават ігнараванне агульнапрынятых норм, прыводзіць як да пэўных маўленчых памылак, так і да разнастайных ляпсусаў, кур’ёзаў і недарэчнасцей.

Беднасць маўлення нельга ліквідаваць частым ужываннем разнастайнай лексікі, фразеалогіі, марфемікі, рытма-мелодыкі. Акрамя дарэчнасці, павінна дзейнічаць і мера ўжывання ўсіх сродкаў, якая вызначаецца інтэлектам, чуццём і пачуццём мовы, стаўленнем аўтара да агульнанароднага, элітарнага, стылістычна абмежаванага і рэгіянальнага. Колькасць словаўжывання не заўсёды з’яўляецца паказчыкам багацця і разнастайнасці маўлення.